Αρκετό καιρό τώρα διάβαζα για τη συνθήκη μεταξύ των Ενετών και του Καλλέργη. Την περίφημη “Pax Alexii Kalergii” του 1299 που άλλαξε την πορεία της Κρητικής ιστορίας. Διάβαζα για το πώς και με ποιούς όρους επέβαλε στους Ενετούς ο παμπόνηρος αυτός Κρητικός. Θαύμαζα τις ικανότητές του, γιατί κατάφερε να λυγίσει μία πανίσχυρη αυτοκρατορία της τότε εποχής, ώστε να υποκλιθεί μπροστά του και να δώσει το όνομά του σε μια συνθήκη, αλλά και να του δώσει ότι αυτός ζήτησε.
Τι ήταν άραγε στην πραγματικότητα ο Αλέξιος Καλλέργης; Ηταν τόσο ισχυρός ώστε να ταπεινώσει μια πανίσχυρη αυτοκρατορία; Ή μήπως ήταν πανέξυπνος, πανούργος και δολοπλόκος; Ηταν θρήσκος ή άθεος; Ηταν πατριώτης ή προδότης; Ηταν φιλοχρήματος ή φιλάνθρωπος; Ηταν φιλόδοξος ή αλτρουιστής; Το τι ήταν στην πραγματικότητα αυτός ο μυστηριώδης Κρητικός δύσκολα να απαντήσει κάποιος μετά από οκτώ αιώνες. Μερικούς χαρακτηρισμούς για το πρόσωπό του κάνουν οι ίδιοι οι Ενετοί που συναναστράφηκαν μαζί του. Είναι όμως αληθινοί; Γιατί σε πολλές περιπτώσεις οι συμπολεμιστές του ευγενείς Κρητικοί είχαν διαφορετική γνώμη από αυτή των Ενετών. Και μάλιστα μερικές φορές κινήθηκαν να τον σκοτώσουν. Τι άραγε να έλεγαν οι αδελφοί Χωρτάτζηδες σήμερα, όταν με τις δολοπλοκίες του, τους νίκησε και τους έδιωξε απ’ την Κρήτη και τους άρπαξε τα φέουδα στο Αμάρι; Ποια ήταν η σχέση του με τους Ενετούς; Ποια ήταν η σχέση του με την ορθόδοξη Εκκλησία; Πολλά απ’ τα ερωτήματα αυτά είναι στο μυαλό μου μπερδεμένα. Τη στιγμή που σχημάτιζα μια γνώμη διάβαζα για ένα ιστορικό γεγονός ή μια ομολογία που με οδηγούσαν στην αντίθετη κατεύθυνση.
Κι έτσι αποφάσισα να πάω στην Αρία “Α(γ)ρία” που άρχισε τη δράση του, λίγο μετά τη συνθήκη του 1299. Ισως ο αέρας, το κλίμα, οι κάτοικοι, και τα γκρεμισμένα χαλάσματα να κρύβουν κάτι απ’ το άρωμα της παρουσίας του.
Είναι δύσκολο να γυρίσεις το ρολόι του χρόνου οχτώ αιώνες πίσω. Οδηγός μου όπως πάντα είναι οι σημειώσεις μου, δύο βιβλία ιστορίας, δύο τουριστικοί οδηγοί, ένα GPS, δύο χάρτες, και οι πρόθυμοι φίλοι που τους αρέσει η περιπέτεια και η ιστορία. Αυτή τη φορά με ακολουθούσε μια οικογενειακή φίλη εδώ και τριάντα χρόνια φωτογράφος από την Ολλανδία η Anna Talman που την ευχαριστώ για τις ωραίες της φωτογραφίες.
Ξεκινήσαμε μία φθινοπωρινή ημέρα του Οκτώβρη του 2014 για ένα ταξίδι στον χρόνο, την ιστορία και την αναζήτηση της βυζαντινής Κρήτης.
Πρώτος σταθμός μας η επισκοπική Εκκλησία της Παναγίας της Λαμπινής.
Επί Ενετών λεγόταν επισκοπή του Καλαμώνος.
Μεγαλεπήβολη και ρυτιδιασμένη η εξωτερική όψη της Εκκλησίας. Χτισμένη με πέτρες και τούβλα. Ορθώνεται σα βυζαντινή αρχόντισσα στη μέση μιας πολύ μεγάλης επίπεδης αυλής. Αλλά δυστυχώς τη βρήκαμε ερμητικά κλειστή. Παρά τις διαβεβαιώσεις που μας είχαν δώσε,ι ότι θα ερχόταν κάποιος ν’ ανοίξει την πόρτα, για να θαυμάσουμε την πλούσια και λαμπρή εκκλησιαστική αγιογραφία που κοσμεί τους τοίχους της. Ισως να ήταν μια άλλη μορφή του “απαγορεύεται η φωτογράφηση” που το έχω συναντήσει και το έχω βιώσει με εξευτελιστικό τρόπο πολλές φορές σε διάφορα μνημεία και εκκλησίες. Είναι μια αμαρτία της Αρχαιολογίας που πρέπει κάποτε να αλλάξει. Γιατί αυτό κάνει περισσότερη ζημία στον πολιτισμό μας από ένα ενδεχόμενο όφελος. Λίγο απελπισμένοι για την ατυχία μας αυτή πήραμε τον ανηφορικό δρόμο με προορισμό το χωρίο Καρίνες – Πατσό.
Το φθινοπωρινό τοπίο ήταν μαγευτικό, χωριουδάκια γαντζωμένα σε απότομες βουνοπλαγιές δημιουργούσαν άσπρες πινελιές στον καμβά του πράσινου της φύσης και του γκριζογάλανου φθινοπωρινού ουρανού και των εναλλασσόμενων βουνοκορφών του ορεινού όγκου του Ψηλορείτη.
Και ξαφνικά, η πρώτη μαγική εικόνα του ταξιδιού μας ήρθε αναπάντεχα, μπροστά μας, να μας αποζημιώσει. Μερικά άλογα και άνθρωποι ήταν συγκεντρωμένα σε ένα πλάτωμα του δρόμου. Πίσω από ένα κοντόσωμο κόκκινο άλογο ήταν ένα άσπρο άλογο κι ένας άνθρωπος με μια ποδιά και γάντια στα χέρια φρόντιζε με μια λίμα το νύχι στο αριστερό και πίσω πόδι του άσπρου αλόγου που μόλις είχε πεταλώσει.
Είχα ξεχάσει ότι υπάρχουν ακόμα τεχνίτες – πεταλωτές, αφού σπάνια βλέπουμε άλογα και γαϊδουριά -αυτούς τους αιώνιους συντρόφους και βοηθούς του ανθρώπου στον αγώνα της επιβίωσής του πάνω στη γη. Σταματήσαμε να θαυμάσουμε την εικόνα, και ζητήσαμε την άδεια να τους φωτογραφίσουμε. Οι άνθρωποι χαμογέλασαν και ένα κλικ έκλεισε μια εικόνα από το παρελθόν στο σήμερα.
Εφυγα χαμογελώντας και μονολογώντας. «Να η Κρήτη που αντιστέκεται, η Κρήτη που ζει το χθες με τους ρυθμούς του σήμερα».
Συνεχίσαμε τον ανηφορικό δρόμο μας. Παρακάτω ανάμεσα σε ψηλές βελανιδιές και πλατάνια ορθωνόταν ένα κτηριακό συγκρότημα ενός τυροκομείου. Σταματήσαμε, δοκιμάσαμε και αγοράσαμε τη γνήσια Κρητική γραβιέρα που αιώνες τώρα δίνει πλούτη και ζωή στους κατοίκους του νησιού μας. Οι κουραστικές συνεχείς στροφές του δρόμου μας αποζημίωναν με το εναλλασσόμενο εξαίσιο τοπίο των βουνοκορφών που άλλοτε φανερωνόταν άλλοτε κρυβόταν παίζοντας μαζί μας σε όλη τη διαδρομή.
Φτάσαμε στο χωριό Πατσός. Κατεβήκαμε στο πρώτο καφενείο για καφέ και να πάρουμε πληροφορίες για το τι μπορούμε να δούμε στο χωριό. Η πρώτη επαφή με το χωριό μου ήταν η αγγλική γλώσσα. Τουρίστες που είχαν έρθει πριν από εμάς, ζητούσαν πληροφορίες, κι έπιναν το αναψυκτικό του και ο ιδιοκτήτης του καφενείου σε άψογα αγγλικά τους έδινε κάθε πληροφορία που του ζητούσαν. Παραξενεύτηκαν όλοι όταν τους μιλήσαμε Ελληνικά. Ο αρχικός πάγος δεν άργησε να λιώσει και να φανούν τα γνήσια χαμόγελα της Κρητικής φιλοξενίας, αλλά και της μεγάλης έκπληξής τους για τις λεπτομέρειες της ιστορίας που ζητούσαμε να μάθουμε και να περιηγηθούμε. Μαζί με το αναψυκτικό που ζήτησα η ευγενική ιδιοκτήτρια του καφενείου μας έφερε και ένα πιατάκι με γλυκοπαξίμαδα Κρητικά του καλωσορίσματος και της τσικουδιάς. Με την πρώτη δαγκωματιά ένα κύμα θαυμάσιας γεύσης και μυρωδιάς γλυκάνισου πλημμύρισαν τον ουρανίσκο μου. Με τα πλαστικοποιημένα γλύκα της πόλης είχα ξεχάσει αυτή τη γεύση. Μονολόγησα πάλι μέσα μου «να η ψυχή της Κρήτης που ζει δημιουργεί και κρατά την παράδοση πάνω στα βουνά».
Η εικόνα του πεταλωτή, η γεύση το τυριού και του παξιμαδιού με έκαναν να ονειρευτώ και να μεταφερθώ οχτώ αιώνες πίσω, όταν μεγαλουργούσε η επισκοπική Εκκλησία της Παναγίας με τους 11 τρούλους και τις 101 πόρτες που έλεγε η παράδοση. Δεν χάσαμε καιρό πήραμε τις φωτογραφικές μηχανές και λίγα μέτρα παρακάτω από το καφενείο και πίσω από το σχολείο ορθωνόταν μερικοί τοίχοι -ότι είχε απομείνει από την άλλοτε λαμπρή αυτή Εκκλησία. Η Αρχαιολογία είχε κάνει πολύ καλή δουλειά αναστηλώνοντας τους ετοιμόρροπους τοίχους και καθαρίζοντας -στο μέτρο του δυνατού- τις τοιχογραφίες των Αγίων που ήταν διακοσμημένο το εσωτερικό της Εκκλησίας. Τη μεγαλοπρέπεια της Εκκλησίας την καταλαβαίνουμε από το μέγεθός της, το σχέδιό της και από τις περίτεχνες αγιογραφίες που διασώθηκαν στο εσωτερικό της. Ενας μαρμάρινος τάφος που υπάρχει στην είσοδο της Εκκλησίας μαρτυρά την ταφή κάποιου επιφανούς προσώπου ίσως επισκόπου κατά τα πρότυπα της Δυτικής Εκκλησίας. Η Εκκλησία αυτή έχει πολλές ομοιότητες με μοναστήρια και εκκλησίες της Ιταλίας και της Ισπανίας. Προφανώς έχει κτιστεί αρχικά από καθολικούς και ήταν μοναστήρι και έδρα Επισκοπής στην περιοχή.
Οι Ενετοί ονόμαζαν την Επισκοπή “Αρία” από το Ελληνικο Α(γ)ρία. Αργότερα ο καθολικός επίσκοπος πέθανε ή έφυγε και δεν ήθελε να γυρίσει πίσω κανένας άλλος. Προφανώς φοβούμενοι τους Κρητικούς, γιατί η Κρήτη βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση με τους Ενετούς.
Το 1299 όταν έγινε η συμφωνία του Καλλέργη με τους Ενετούς, ο Καλλέργης πρότεινε να δημιουργηθεί εκεί μια Ορθόδοξη Επισκοπή και να εκμισθώσει τις άλλες δύο που γειτόνευαν με αυτή του Μυλοποτάμου και του Καλαμώνα πράγμα που πέτυχε να το δεχτούν οι Ενετοί. Αργότερα αντέδρασαν οι Καθολικοί Επίσκοποι και με τη βοήθεια του Πάπα αναίρεσαν στα χαρτιά την απόφαση για ίδρυση Ορθόδοξης Επισκοπής και τις εκμίσθωσης των άλλων από τον Καλλέργη. Στο τέλος οι Ενετοί για να είναι σύμφωνοι με την αρχική συνθήκη με τον Καλλέργη και με την άρνηση του Πάπα να υπάρξει Ορθόδοξος επίσκοπος στην “Αγρία” και γενικότερα στην Κρήτη κατάργησαν την “Αρία” σαν έδρα επισκοπής και τη συγχώνευσαν με τη Μητρόπολη Καλαμώνος. Στην πραγματικότητα ο πολιτικός και οικονομικός έλεγχος του ορεινού όγκου του Ρεθύμνου από τον Καλλέργη παρέμεινε. Το ερώτημα που γεννιέται είναι: Ήταν τόσο θρήσκος ο Καλλέργης, ώστε να επιδιώξει την ανασύσταση της Ορθόδοξης Εκκλησίας; Η εύκολη απάντηση είναι ναι. Αλλά η πραγματικότητα είναι εντελώς διαφορετική Από τον μετέπειτα βίο του Αλεξίου Καλλέργη, με τις δολοπλοκίες και τις θηριωδίες που επεδίωξε εναντίον άλλων επαναστατών και πρώην συντρόφων του που κινήθηκαν εναντίον των Ενετών δείχνει ότι δεν είχε σεβασμό, ούτε Εθνική συνείδηση, αλλά και ούτε έπραττε σύμφωνα με την Ορθόδοξη θρησκεία. Το μόνο που επεδίωκε ήταν να καλλιεργεί μέσω της αλληλομισούμενης διαφορετικότητας καθολικών ορθοδόξων την αναγκαιότητα της παρουσίας του, σαν μεσολαβητή ή σαν εξισορροπιστή, και ειρηνοποιού και παράλληλα να κερδίζει με αυτό τον ρόλο που έπαιζε, πλούτο, δόξα και ισχύ. Με απώτερο σκοπό βέβαια τον απόλυτο έλεγχο του νησιού και τη φιλοδοξία να γίνει κάποτε ένας κυρίαρχος, ένας αυτοκράτορας στην Κρήτη.
Ψάξαμε να βρούμε τον τάφο ενός άλλου παρεξηγημένου ορθόδοξου παπά και συνεργάτη των Ενετών (Πρωτόπαπα). Οπως λέει η ιστορία αυτός μαζί με έναν έμπορο Εβραίο ονόματι Μαυρογόνατο κατέδωσαν στους Ενετούς την προετοιμαζόμενη επανάσταση του Σήφη Βλαστού. Αυτός με συνεργούς τους Ιωάννη Αργυρόπουλο, Ιωάννη Μελισσηνό και τους Ιωάννη και Γεώργιο Γαβαλά προετοίμαζαν να “κτυπήσουν” τους Ενετούς. Την επανάσταση αυτή παρασκηνιακά υποδαύλιζαν ορισμένοι ορθόδοξοι ιερείς που είχαν έρθει πρόσφυγες στην Κρήτη μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης μαζί με απεσταλμένους ιερείς του τότε Οικουμενικού Πατριαρχείου. Σε αυτή τη συνωμοτική κίνηση προσπάθησαν να μυήσουν και τον ορθόδοξο Πρωτόπαπα Λίμα. Ο Λίμας το είπε στον Εβραίο Μαυρογόνατο και ο Μαυρογόνατος το κατέδωσε στο Συμβούλιο των 10 στη Βενετία. Ο Σήφης Βλαστός συνελήφθη και εθανατώθη. Στον ορθόδοξο παπά (Πρωτόπαπα) Λίμα εδόθη απ’ τους Ενετούς το χρηματικό ποσό των 1.000 υπερπύρων κατά έτος και η χορηγία θα συνεχιζόταν και στους απογόνους του. Στον Εβραίο έμπορο Μαυρογόνατο εδόθη εφάπαξ χρηματικό ποσό των 3000 υπερπύρων και ισόβια σύνταξη 300 υπερπύρων που θα συνεχιζόταν και στους απογόνους του. Επίσης δόθηκαν και προνόμια σε όλους τους Εβραίους να μην έχουν διακριτικά στα ρούχα τους που να δηλώνουν τη θρησκεία τους και να μπορούν να ζουν ελεύθερα στα φρούρια του Καινουργίου και Βονιφάτιου, να μην κακοποιούνται στις οικίες τους κ.ά. Με τις σημερινές γνώσεις της ιστορίας που έχουμε αλλά και τη γνώση των παρασκηνίων και συνωμοσιών που διαπλέκονταν εκείνη την εποχή μια τέτοια επανάσταση που επεδίωκαν στην Κρήτη. λίγα μόλις χρόνια μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης και υποκινούμενη από παπάδες απεσταλμένους του τότε Οικουμενικού Πατριάρχη ήταν πολύ ύποπτη, γιατί υποδείκνυε Τουρκική ανάμειξη για προσάρτηση της Κρήτης στην οθωμανική αυτοκρατορία. Τη στιγμή μάλιστα που γνωρίζουμε τη συμφωνία του Μωάμεθ του Πορθητή με τον τότε διορισμένο Τουρκόφιλο Οικουμενικό Πατριάρχη Γεννάδιο τον Σχολάριο, αφού σε αυτό ακριβώς το πνεύμα ακολούθησαν μετά την καταστολή της συνωμοσίας, οι αποφάσεις των Ενετών δηλαδή να ελέγχονται όλοι οι πρόσφυγες που καταφθάνουν από την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα στην Κρήτη και να απελαύνονται όλοι όσοι παρουσιάζουν συνωμοτικά σχέδια υπέρ των Τούρκων και εναντίον των Ενετών.
Τον Λίμα τον έθαψαν στην Εκκλησία της Παναγίας στον Πατσό και οι κάτοικοι μου είπαν ότι όταν άνοιξαν τον τάφο του Λίμα βρήκαν μέσα την κεφαλή ενός κριαριού. Το μίσος και η παραπληροφόρηση ζει μέσα στην καρδιά του κόσμου για αιώνες. Έφυγα από το χωριό λίγο μελαγχολικός γιατί συζητούσα μαζί με τους κατοίκους και γνώριζαν όλες τις νεότερες θηριωδίες των Τούρκων στο χωριό τους κατά τους χρόνους της Κρητικής επανάστασης της ανεξαρτησίας. Ενας Τούρκος πασάς βίασε ένα δεκαεφτάχρονο αγόρι απ’ το χωριό, γιατί του έκλεψε τα πρόβατα. Καθώς και τη διαιώνιση της διαστρέβλωσης της ιστορίας από ανθρώπους που γνωρίζουν την ιστορία αλλά έχουν διάφορες σκοπιμότητες.
Στην κορυφή του βουνού συναντήσαμε το χωριό Παντάνασσα. Πάνω στον δρόμο και αριστερά υπάρχει το νεκροταφείο του χωριού και στο βάθος του ορθώνεται επιβλητικά μια γκρίζα Εκκλησία. Τα περίτεχνα θυρώματα και το καμπαναριό της μαρτυρούν από μακριά την ηλικία και την καταγωγή της. Πρόκειται για την Εκκλησία του Αγ. Ιωάννου Προδρόμου όπως μας πληροφορεί η επιγραφή που βρίσκεται κάτω από το περίτεχνο καμπαναριό της και χτίστηκε από τον Πάπα Ιωάννη Βλαστό το 1645 αλλά και αυτή δυστυχώς ήταν ερμητικά κλειστή. Καθώς διάβασα στα βιβλία μου πως μέσα υπάρχει ένας τάφος ενός αγνώστου ευγενούς με άγνωστο οικόσημο πιθανώς να είναι από την οικογένεια των Βλαστών. Η θέα της κοιλάδας του Αμαρίου έξω από την Εκκλησία είναι μαγευτική. Τα πανύψηλα βουνά φαίνονταν σαν να “κρέμονται” από τον γκριζογάλανο ουρανό, και σχηματίσουν στη μέση του φυσικού αυτού πίνακα μια κοιλάδα, που ένα μέρος της το έχουν σκεπάσει τα ήσυχα νερά της τεχνητής λίμνης του Φράγματος των Ποταμών. Είναι το σπίτι του κροκόδειλου “Σήφη” που τόσο έχει απασχολήσει τελευταία την τηλεόραση, τις εφημερίδες και τους γελοιογράφους. Αυτός που παρατηρεί αυτό το εξαίσιο θέαμα νομίζει ότι βρίσκεται στον ουρανό και παρατηρεί τον παράδεισο πάνω στη γη. Είναι ακριβώς αυτό το μεταφυσικό όνειρο και η επιθυμία που έχει ο κάθε νεκρός που αναπαύεται στο παρακείμενο νεκροταφείο.
Επόμενος σταθμός μας η Εκκλησία της Αγίας Παρασκευής στο Αμάρι. Η Εκκλησία ήταν οριακά καλύτερα από την τελευταία φορά που την επισκέφτηκα. Βλέποντας τον τάφο που είναι μέσα και τη σχεδόν κατεστραμμένη τοιχογραφία που τον διακοσμεί αναλογίστηκα ποιός Χορτάτζης να είναι μέσα και τι θα έλεγε σε εμάς σήμερα. Η ώρα είχε προχωρήσει και η φθινοπωρινή ψύχρα άρχισε να γίνεται αισθητή αλλά και το στομάχι να διαμαρτύρεται. Φάγαμε στο εκλεχτό εστιατόριο “Πάνακρων” στη σκιά του Ψηλορείτη που ήταν δίπλα μας. Αναχωρήσαμε για το Αρκάδι αυτό το μνημειακό μοναστήρι με τη μοναδική ομορφιά σε φύση, σε αρχιτεκτονική και σε ιστορία από την εποχή της Ενετοκρατίας έως την πρόσφατη Ελληνική ιστορία.
Γυρίσαμε στα Χανιά έχοντας μαζί μας πολλές φωτογραφίες για τον υπολογιστή και νέες εμπειρίες για τη μνήμη μας. Ηταν ένα αξέχαστο ταξίδι στον χώρο, τον χρόνο και την ιστορία της βυζαντινής Κρήτης και της Ελλάδας.
* μαθηματικός
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
G.Gerola: Monumenti Veneti dell isola di Creta Tόμοι II IV
G.Gerola: Ελληνες Επίσκοποι εν Κρήτη επί Ενετοκρατίας
Στ. Ξανθουδίδης: Ενετοκρατία εν Κρήτη και οι κατά Ενετών αγώνες των Κρητών
Στ. Ξανθουδίδης: Επίτομος ιστορία της Κρήτης
Στερ. Σπανάκη: 1ον ΚΡΗΤΗ Τουρισμός ιστορία αρχαιολογία.
2ον Μνημεία Κρητικής Ιστορίας
Εκδοτική Αθηνών: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannika
