Ο αντίκτυπος των πλαστικών απορριμμάτων στο θαλάσσιο περιβάλλον βρίσκεται στο επίκεντρο περιβαλλοντικών συζητήσεων μόλις τα τελευταία χρόνια.
H ποσότητα πλαστικών στους ωκεανούς είναι συντριπτική. Περίπου οκτώ εκατομμύρια τόνοι πλαστικών απορριμμάτων εισέρχονται κάθε χρόνο στους ωκεανούς, εκ των οποίων η πλειονότητα (80%) προέρχεται από χερσαίες πηγές. Περισσότερα από πέντε τρισεκατομμύρια πλαστικά τεμάχια είτε επιπλέουν στους ωκεανούς, είτε κατακερματίζονται σε μικροπλαστικά και βυθίζονται. Έχουν κατακλύσει την επιφάνεια, το βυθό της θάλασσας και τις παραλίες σε όλο τον κόσμο. Η αφθονία των πλαστικών καταγράφεται όχι μόνο σε περιοχές με έντονη ανθρώπινη δραστηριότητα, αλλά ακόμα και σε πολύ απομακρυσμένες περιοχές, όπως σε πάγο της Αρκτικής Θάλασσας. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι αναλύσεις που πραγματοποιούνται σε πάγο από διάφορες περιοχές του Αρκτικού ωκεανού καταδεικνύουν επίπεδα μικροπλαστικών που κυμαίνονται μεταξύ 38 και 234 μικροπλαστικά/m3. Σύμφωνα με εκτιμήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, το οικονομικό κόστος της ρύπανσης εκτιμάται σε $ 8 δισ. ανά έτος παγκοσμίως.
Παγκόσμια ανησυχία για τα μικροπλαστικά
Καθώς η ρύπανση των θαλασσών και των ωκεανών από μακρο- και μικρο- πλαστικά σωματίδια αυξάνεται ταχέως, εγείρει σοβαρές ανησυχίες…Αν και οι περισσότερες μελέτες επικεντρώνονται σε μακροπλαστικά στο θαλάσσιο περιβάλλον, τα πρόσφατα στοιχεία αποκαλύπτουν ότι τα μικροπλαστικά ενδέχεται να έχουν την κυριότερη επίδραση στην ανθρώπινη υγεία.
ÂΟ Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) ανακοίνωσε πιθανούς κινδύνους από την κατανάλωση πόσιμου νερού μετά την ανάλυση δημοφιλών εμφιαλωμένων νερών, στο 90% των οποίων βρέθηκαν μικροπλαστικά. Η ανάλυση πραγματοποιήθηκε σε 259 μπουκάλια νερού, από 19 τοποθεσίες, σε εννέα χώρες και 11 διαφορετικές μάρκες εμφιαλωμένου νερού και τα αποτελέσματα έδειξαν κατά μέσο όρο 325 μικροπλαστικά ανά λίτρο νερού που πωλείται.
Γιατί τα πλαστικά μας φτάνουν στις θάλασσες;
Η βιομηχανική δραστηριότητα, ο τουρισμός, οι δραστηριότητες αναψυχής κα. θεωρούνται σημαντικές πηγές στις οποίες οφείλεται η παρουσία των πλαστικών στις θάλασσες και στους ωκεανούς. Είναι γνωστό ότι μέχρι σήμερα οι περισσότερες υφιστάμενες μονάδες επεξεργασίας λυμάτων δεν έχουν σχεδιαστεί για να απομακρύνουν τα μικροπλαστικά.
Οι καταιγίδες και τα ακραία καιρικά φαινόμενα μπορούν να επιδεινώσουν τη μετακίνηση μικροπλαστικών από τη χερσαία γη σε υδάτινα σώματα. Φαινόμενα όπως σεισμοί, τσουνάμι, κα., αλλά ακόμα και τα θαλάσσια και ωκεάνια ρεύματα ή ο άνεμος επηρεάζουν την κατανομή και την αφθονία των πλαστικών. Τα μικροπλαστικά (σωματίδια <5 mm) προέρχονται από πρωτεύουσες και δευτερεύουσες πηγές. Οι πρωτογενείς πηγές αφορούν μικροπλαστικά που κατασκευάζονται για οικιακές και βιομηχανικές εφαρμογές, όπως πλαστικά σφαιρίδια που χρησιμοποιούνται ως πρώτη ύλη στη βιομηχανία πλαστικών ή/και σε καλλυντικά, απορρυπαντικά, και άλλα προϊόντα υγιεινής και προσωπικής φροντίδας. Τα δευτερογενή μικροπλαστικά προέρχονται από τον συνεχή κατακερματισμό μεγάλων πλαστικών λόγω της φωτοαποικοδόμισης και της μηχανικής τριβής στη θάλασσα.
Εκτός ελέγχου η ρύπανση;
Σήμερα, το ανθρώπινο πλαστικό αποτύπωμα είναι εμφανές σχεδόν σε όλο το θαλάσσιο βιότοπο. Στις αρχές του 21ου αιώνα, οι οικονομικές επιπτώσεις και οι επιπτώσεις στην υγεία από τα πλαστικά εξακολουθούν να είναι διαχειρίσιμες. Ωστόσο, οι συνέπειες μιας συνεχώς επιταχυνόμενης συσσώρευσης πλαστικών στους ωκεανούς, συμπεριλαμβανομένων των μικροπλαστικών, μπορούν στο μέλλον να αλλάξουν «το πρόσωπο» του ωκεανού και να περιορίσουν τις ευκαιρίες μας να συνδεόμαστε με τους ωκεανούς ως μια μοναδική φυσική κληρονομιά που μας προσφέρεται. Είναι ώρα τα πανεπιστήμια, οι βιομηχανίες, οι κυβερνήσεις και οι καταναλωτές να συνεργαστούν για να αντιμετωπιστεί η μεγάλη απειλή των πλαστικών. Το γραμμικό μοντέλο παραγωγής και κατανάλωσης που οδηγεί σε απορρίμματα θα πρέπει να ανατραπεί. Είναι αναγκαίο να υιοθετηθεί μια νέα στρατηγική, ένα κυκλικό μοντέλο, ώστε τα πλαστικά απορρίμματα να ανακυκλώνονται. Αυτό θα είναι ευνοϊκό για το περιβάλλον μας και για την οικονομία μας.
Το 2016 η παγκόσμια παραγωγή πλαστικού υπολογίστηκε σε πάνω από 300 εκατομμύρια τόνους. Με αυτό το δεδομένο, η μόνη ρεαλιστική λύση μακροπρόθεσμα είναι η μείωση της παραγωγής και η αύξηση της ανακύκλωσης και επαναχρησιμοποίησης. Είναι πολύ σημαντικό να προλάβουμε το πρόβλημα στην πηγή του.
Πρόσφατα, στις 16 Ιανουαρίου 2018, δημοσιεύτηκε ένα σχέδιο για τη μείωση των πλαστικών έως το 2030. Μετά την «κατάργηση» της πλαστικής σακούλας (επιβολή περιβαλλοντικού τέλους), το ενδιαφέρον της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στρέφεται σε άλλα πλαστικά μίας χρήσης στοχεύοντας στην προστασία του περιβάλλοντος, αλλά και στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας.
Εμείς, ως χρήστες των θαλάσσιων πηγών τροφής και των υπηρεσιών που μας προσφέρει η θάλασσα επηρεαζόμαστε από τα θαλάσσια απορρίμματα πλαστικών. Ως εκ τούτου, είναι καθήκον μας να αντιμετωπίσουμε τη ρύπανση του πλαστικού που δημιουργούμε… για τα ποτάμια, τους ωκεανούς, την υγεία μας!
Πέραν της ευαισθησίας Ευρωπαϊκών θεσμών και της επερχόμενης αλλαγής καταναλωτικών προτύπων των πολιτών, σημαντικός είναι ο ρόλος της επιστημονικής κοινότητας:
– Μεγάλο ενδιαφέρον επιδεικνύεται τα τελευταία χρόνια αναφορικά με τη ρύπανση που προκαλείται από τα πλαστικά στις θάλασσες. Τα αποτελέσματα ερευνών αποδεικνύουν κατάποση πλαστικών σε πολλά θαλάσσια είδη (>200). Ωστόσο, ο χαρακτηρισμός της τοξικότητας των μικροπλαστικών στους υδρόβιους οργανισμούς βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο. Δεν έχει δοθεί οριστική απάντηση στο ερώτημα ποιες είναι οι επιπτώσεις της κατάποσης ή ποιοι οργανισμοί είναι πιο ευάλωτοι στα μακρο- και μικρο- πλαστικά. Επίσης, δεν είναι ακόμα γνωστό πως γίνεται η τροφική μεταφορά μικροπλαστικών (δηλ. μηχανισμοί, ρυθμοί), καθώς και οι μακροπρόθεσμες επιδράσεις αυτών σε θαλάσσια συστήματα ή συστήματα γλυκού νερού. Χρειάζεται μακρά και επίπονη έρευνα και διεξοδική μελέτη, λαμβάνοντας υπόψη ότι οι επιδράσεις στη φύση μπορεί να προσδιοριστούν σε βάθος χρόνων. Το βέβαιο είναι ότι τα μικροπλαστικά δεν πρέπει να θεωρούνται ως βιολογικά αδρανή υλικά.
– Η τρέχουσα έρευνα προσανατολίζεται και σε μεθόδους επαναχρησιμοποίησης – ανακύκλωσης – αξιοποίησης. Το Πολυτεχνείο Κρήτης και ειδικότερα το Εργαστήριο Διαχείρισης Τοξικών και Επικίνδυνων Αποβλήτων της Σχολής Μηχανικών Περιβάλλοντος διεξάγει συστηματική έρευνα στον τομέα διαχείρισης και αξιοποίησης απορριμμάτων πλαστικού. Συγκεκριμένα, ασχολείται με την ταυτοποίηση και τον ποσοτικό προσδιορισμό τοξικών ουσιών (όπως τα βρωμιούχα επιβραδυντικά φλόγας) σε πλαστικά και την ανάπτυξη και εφαρμογή τεχνικών αξιοποίησης του πλαστικού (όπως η παραγωγή δομικών υλικών από πλαστικό).
Στο 5Ο Συνέδριο CRETE 2016 για τη Διαχείριση Βιομηχανικών και Επικίνδυνων Αποβλήτων, που πραγματοποιήθηκε στα Χανιά, οργανώθηκε από την Σχολή Μηχανικών Περιβάλλοντος του Πολυτεχνείου Κρήτης (Εργαστήριο Διαχείρισης Τοξικών και Επικίνδυνων Αποβλήτων) σχετική έκθεση με κεντρικό θέμα τη ρύπανση από πλαστικά, παρουσιάστηκαν στατιστικά στοιχεία, αναλύθηκαν οι τοξικές επιδράσεις από τη θαλάσσια ρύπανση και αναδείχθηκαν πρακτικές διαχείρισης και ελαχιστοποίησης της παραγωγής, καθώς και καινοτόμες τεχνικές ανακύκλωσης και ανάκτησης. Είναι πολύ σημαντικό οι πολίτες, καθώς και οι τουρίστες να ενημερωθούν διότι έχουν έναν κεντρικό ρόλο στην παραγωγή (προσφορά-ζήτηση) του πλαστικού, αλλά και έναν καθοριστικό ρόλο στη συντήρηση καθαρών παραλιών. Και φέτος τα πλαστικά θα είναι από τα κεντρικά θέματα στο 6Ο Συνέδριο CRETE 2018 για τη Διαχείριση Βιομηχανικών και Επικίνδυνων Αποβλήτων, που θα πραγματοποιηθεί 4-7 Σεπτεμβρίου στα Χανιά. Επιστήμονες, ειδικοί και εταιρείες θα μιλήσουν για την τρέχουσα κατάσταση και τις νέες προοπτικές. Σχετικές πληροφορίες είναι διαθέσιμες στη σελίδα http://www.hwm-conferences.tuc.gr/ .
Η πραγματικότητα των πλαστικών στη θάλασσα
Τα πλαστικά κατηγοριοποιούνται βάσει του μεγέθους σε μικρο-, μεσο- ή μακρο-πλαστικά. Μέχρι πρόσφατα ήταν γνωστό ότι το πλαστικό δεν βιοαποδομείται, αλλά διατηρείται αναλλοίωτο για πολλά χρόνια. Εντούτοις, πλαστικές σακούλες, μπουκάλια και άλλα αντικείμενα, όταν εκτίθενται στον ήλιο και το αλάτι της θάλασσας, αλλά και μέσω της τριβής και των κυμάτων, κατακερματίζονται πολύ γρήγορα και μετατρέπονται σε μικρότερα κομματάκια και ίνες που σταδιακά καταλήγουν να έχουν διάμετρο μικρότερη του ενός χιλιοστού. Ο ρυθμός υποβάθμισης του πλαστικού ποικίλει σημαντικά μεταξύ των θαλάσσιων ενδιαιτημάτων και είναι υψηλότερος στις παραλίες και σε θερμά, κορεσμένα σε οξυγόνο επιφανειακά ύδατα, όπου τα πλαστικά εκτίθενται σε ηλιακή ακτινοβολία. Η υποβάθμιση είναι βραδύτερη ή ενδεχομένως ακόμη και ανύπαρκτη στο κρύο περιβάλλον των βαθέων υδάτων, όπου απουσιάζει το φως και περιορίζεται η παροχή οξυγόνου.
Επιπτώσεις στη θαλάσσια ζωή;
Έχει ήδη υποστηριχθεί ότι στη θάλασσα εντοπίζεται πολύ λιγότερο πλαστικό από αυτό που εισέρχεται στη θάλασσα. Το ερώτημα είναι που βρίσκεται το “χαμένο” πλαστικό;
Μια πρόσφατη ανάλυση αποκάλυψε ότι 663 θαλάσσια είδη έχουν δυσμενείς επιδράσεις από την αλληλεπίδραση με το πλαστικό. Η κατάποση πλαστικού, η παγίδευση ή ο πνιγμός και η εμπλοκή οδηγούν σε θάνατο εκατομμύρια θαλάσσιους οργανισμούς ετησίως, συμπεριλαμβανομένων πτηνών, θαλάσσιων χελωνών και θαλάσσιων θηλαστικών, ψαριών και μικροσκοπικού ζωοπλαγκτού.
Ολόκληρα θαλάσσια οικοσυστήματα επηρεάζονται από αυτά τα προβλήματα, αλλά και από τα τοξικά πρόσθετα, καθώς ανθεκτικοί οργανικές ενώσεις (φθαλικοί εστέρες, δισφαινόλη Α, βρωμιούχα επιβραδυντικά φλόγας κλπ), που τυπικά απαρτίζουν τα πλαστικά, δηλητηριάζουν τη θαλάσσια ζωή. Είναι γνωστό ότι το υψηλό περιεχόμενο συγκέντρωσης τέτοιων επικίνδυνων ουσιών μπορεί να προκαλέσει ενδοκρινικές διαταραχές (επηρεάζοντας την κινητικότητα, την αναπαραγωγή και την ανάπτυξη) συνιστώντας δυνητικούς κινδύνους για τους θαλάσσιους οργανισμούς.
Μεταξύ των επιπτώσεων συμπεριλαμβάνεται η τροποποίηση των θαλάσσιων βιοτόπων λόγω σκίασης των πλωτών πλαστικών, η οποία μειώνει τη διείσδυση του ηλιακού φωτός, το οξυγόνο και την τροφή στους ζώντες οργανισμούς.
Λόγω των χαρακτηριστικών του το πλαστικό προσροφά χημικούς ρύπους επιδεικνύοντας υψηλή ροφητική ικανότητα για πολυκυκλικούς υδρογονάνθρακες, εξαχλωροκυκλοεξάνια και χλωριωμένα βενζόλια. Οι συγκεντρώσεις πολυκυκλικών αρωματικών υδρογονανθράκων σε πλαστικά που βρέθηκαν σε παραλίες φτάνουν έως 45.000 ng/g. Ομοίως, υψηλές συγκεντρώσεις (80 ng/g) τοξικών μετάλλων (κάδμιο, χρώμιο, νικέλιο) ανιχνεύτηκαν στα πλαστικά.
Συν αυτών, η αισθητική υποβάθμιση του (παρα)θαλάσσιου περιβάλλοντος, οι οικονομικές επιπτώσεις στον τουρισμό και σε βιομηχανίες που σχετίζονται με τη θάλασσα (π.χ. ναυτιλία, αλιεία, παραγωγή ενέργειας, υδατοκαλλιέργεια) και οι ανησυχίες που αναδύονται για την ανθρώπινη υγεία απαιτούν άμεση και αποφασιστική δράση για τη διαχείριση αυτού του αυξανόμενου περιβαλλοντικού προβλήματος, που καταγράφεται σε παγκόσμια κλίμακα.
Ερευνες που διεξήχθησαν σε συστήματα γλυκού νερού στον Καναδά το 2013 έδειξαν αφθονία μικροπλαστικών μεγέθους από 0,4 έως 2,16 mm, με μέση ποσότητα στα ιζήματα 52 μικροπλαστικά/m2, ενώ μικροπλαστικά βρέθηκαν στις πεπτικές οδούς ψαριών Neogobius melanostomas.
Ιζήματα και κοράλλια συλλέχθηκαν από βαθιά ύδατα (βάθος ~3.500 μέτρα) στη Μεσόγειο Θάλασσα, στον νοτιοδυτικό Ινδικό Ωκεανό και στον βορειοανατολικό Ατλαντικό Ωκεανό το 2001 και το 2012, τα ευρήματα έδειξαν ότι μικροπλαστικά ανιχνεύθηκαν σε όλα τα δείγματα, με μέση αφθονία 13,4 τεμαχίων/50 mL ιζήματος.
Η κατάσταση στη Mεσόγειο και στην Ελλάδα
Σύμφωνα με τη Greenpeace το 96% των σκουπιδιών στη Μεσόγειο θάλασσα είναι πλαστικά.
Η Μεσόγειος Θάλασσα έχει χαρακτηριστεί πρόσφατα ως μια από τις πιο επηρεασμένες περιοχές του κόσμου όσον αφορά τα μικροπλαστικά. Είναι η μεγαλύτερη και βαθύτερη, κλειστή θάλασσα στη γη με αποτέλεσμα λόγω της περιορισμένης εκροής επιφανειακών υδάτων, της εντατικής αλιείας, της ναυτιλίας, των τουριστικών και βιομηχανικών δραστηριοτήτων να συσσωρεύονται σημαντικές ποσότητες απορριμμάτων. Κατά μέσο όρο υπολογίζονται 250.000 πλαστικά τεμάχια/km2 με συχνότητα εμφάνισης 100% σε δείγματα που εξετάστηκαν, ενώ στην επιφάνεια της θάλασσας πλέουν πλαστικά που αντιστοιχούν σε 1.000 έως και 3.000 τόνους.
Η χωρική κατανομή των πλαστικών στη Μεσόγειο είναι ανομοιογενής, λόγω της επίδρασης του ανέμου και των κυμάτων. Στην Ελλάδα, έρευνα του Πανεπιστημίου Πατρών και του ΕΛΚΕΘΕ στο βόρειο Ιόνιο, τον κόλπο Εχινάδων, τον Πατραϊκό κόλπο, τον Σαρωνικό κόλπο και τον Αργολικό κόλπο αναφορικά με την αφθονία των πλαστικών στη θάλασσα συγκριτικά με τα υπόλοιπα θαλάσσια απορρίμματα κατέδειξε ότι:
95% των απορριμμάτων στο βυθό του Σαρωνικού είναι πλαστικά, ενώ ακολουθούν το βόρειο Ιόνιο, ο Αργολικός κόλπος, ο κόλπος Εχινάδων και ο Πατραϊκός κόλπος με ποσοστά 91, 75, 67,5 και 60%, αντίστοιχα. Η εικόνα είναι ίδια και στις ελληνικές παραλίες. Με βάση το Ινστιτούτο Θαλάσσιας Προστασίας «Αρχιπέλαγος», από δυο παραλίες στη νοτιοανατολική Σάμο συλλέχθηκαν 14.965 απορρίμματα από τα οποία 4.821 ήταν πλαστικά σε διάστημα μόλις έξι μηνών (Ιούνιος – Δεκέμβριος 2017).
Πρέπει να τονιστεί ότι η Ελλάδα, λόγω των ιδιαιτεροτήτων, που εμφανίζει συγκριτικά με άλλες Ευρωπαικές χώρες, είναι επιρρεπής στη ρύπανση από πλαστικά.
Οι ελληνικές θάλασσες και ολόκληρη η Μεσόγειος χαρακτηρίζονται από υποθαλάσσια λιβάδια μοναδικής ομορφιάς και αξίας και φιλοξενούν ορισμένα από τα σημαντικότερα θαλάσσια είδη παγκοσμίως. Επίσης, το θαλάσσιο περιβάλλον μας είναι συνυφασμένο με τον ελληνικό τρόπο ζωής, τα ταξίδια και τα καλοκαίρια, την ιστορία, τον πολιτισμό και το εμπόριο. Ειδικά ο τουρισμός, η αλιεία και το εμπόριο εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την ποιότητά του, καθιστώντας την προστασία του από οποιοδήποτε είδος ρύπου πολύ σημαντική…
Πολίτες και πολιτική ηγεσία έχουμε χρέος να εργαστούμε σκληρά και μεθοδικά σε συνεργασία με την επιστημονική κοινότητα προκειμένου να αγκαλιάσουμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της χώρας και να αναπτύξουμε ένα αποτελεσματικό και βιώσιμο σύστημα διαχείρισης αποβλήτων. Ειδικά για τα πλαστικά, το πρώτο βήμα είναι να εφαρμόσουμε ένα βελτιωμένο σύστημα χωριστής συλλογής.
Βιβλιογραφία
Aivalioti M., Gidarakos E. (2016). Plastic waste management in a country of 6,000 islands. CRETE 2016 5th International Conference on Industrial and Hazardous Waste Management, Χανιά, Κρήτη, Ελλάδα.
Anderson, J. C., Park, B. J., Palace, V. P. (2016). Microplastics in aquatic environments: Implications for Canadian ecosystems. Environmental Pollution, 218, 269-280.
Avio, C. G., Gorbi, S., Regoli, F. (2017). Plastics and microplastics in the oceans: From emerging pollutants to emerged threat. Marine environmental research, 128, 2-11.
Iñiguez, M. E., Conesa, J. A., Fullana, A. (2017). Microplastics in Spanish Table Salt. Scientific reports, 7(1), 8620.
Karami, A., Golieskardi, A., Choo, C. K., Larat, V., Galloway, T. S., Salamatinia, B. (2017). The presence of microplastics in commercial salts from different countries. Scientific Reports, 7, 46173.
Makri, A. (2017). Ocean plastics used in laptop packaging. NewScientist, 234(3130), 8.
Obbard, R. W., Sadri, S., Wong, Y. Q., Khitun, A. A., Baker, I., Thompson, R. C. (2014). Global warming releases microplastic legacy frozen in Arctic Sea ice. Earth’s Future, 2(6), 315-320.
