Μη µε καταδικάσετε, άρχοντες του χωριού µου,
κι εισέ χωριό δεν έπρασσα κι ανθρώπους δεν εθώρου.
Μα τ’ αγριµάκια εβόσκοµουν, µε τσι λαγούς ωρχιούµου
και µε τα στειροσάναδα έβγαινα στη µαδάρα.
Γέµισαν δρόµους οι Μαδάρες µας και διχασµένες είναι οι γνώµες αν προκαλούν πιότερο κακό από καλό.
Αναµφισβήτητα προκαλούν ζηµιά στο ορεινό περιβάλλον, αλλά προσφέρουν και µια µεγάλη υπηρεσία στους τυραννισµένους βοσκούς της Μαδάρας, που σήµερα πλέον µπορούν και αυτοί να ζουν κάπως πιο ανθρώπινα, χωρίς, για αρκετούς από αυτούς, η ζωή να πάψει να είναι δύσκολη.
Σε παλιότερα χρόνια, τρεις δεκαετίες και πριν, οι αµαξιτοί δρόµοι σταµατούσαν πολύ µακριά από τα µιτάτα της Μαδάρας και οι βοσκοί ζούσαν σ’ αυτά σαν πραγµατικά αγρίµια.
Από τα πρώτα χρόνια που άρχισα να πεζοπορώ στις κακοτράχαλες µα περήφανες και πανέµορφες Μαδάρες µας (1952), ένιωσα αυτούς τους σκληρούς ανθρώπους, που λες και ήταν διασταύρωση αγριµιού, αϊτού και ανθρώπου, και όσο βρισκόµουνα κοντά τους άλλες φορές τους συµπονούσα για τη σκληρή ζωή τους, µα και πολλές φορές τους ζήλευα για τον καθαρό αέρα, την ελευθερία, το περιβάλλον που ζούσαν.
Αποµονωµένοι για ηµέρες ή και µήνες, σε δυσκολοπρόσιτα µιτάτα της Μαδάρας, ζούσαν κοντά στις κορφές και στον Θεό µια ζωή ασκητική, που ούτε σε σκήτες στην έρηµο του Σινά συνάντησα.
Οληµερίς πεζοπορία κάτω από τον καυτό ήλιο για παρακολούθηση των κοπαδιών. Μετά άρµεγµα, πότισµα, τυροκόµηση. Φαγητό λίγο και συνήθως το ίδιο, γάλα ή γιαούρτι και σπάνια κανένα όσπριο ή κρέας, παρ’ ότι είχαν τόσα ζώα γύρω. Και συνήθως το φαγητό βράδυ µόνο που γύριζαν στο µιτάτο.
Όσο για τον ύπνο, µια παλιά κουβέρτα ή χλαίνη σε µια πεζούλα του κούµου στρωµένη µε αστοιβίδες ήταν το κρεβάτι τους. Εκεί έγερναν το βράδυ σαν φακίρηδες, όπως ήταν αποκαµωµένοι από την κούραση, µε τα ρούχα και τα άρβυλα και προσπαθούσαν κουλουριασµένοι να αντιµετωπίσουν τη νυχτερινή παγωνιά αυτών των υψόµετρων, που κατέβαινε πολλές φορές κοντά στο µηδέν.
Το πιο κοντινό κατοικηµένο σηµείο, έξι, οχτώ και δέκα ώρες πεζοπορίας.
Αν κάποιος άνθρωπος της πόλης µέσα σ’ αυτές τις συνθήκες αισθανθεί κάποιο µικροπρόβληµα υγείας, θα πεθάνει, κατά που έλεγε ένας πεζοπόρος περαστικός από ένα µιτάτο κάποτε, µόνο µε τη σκέψη ότι βρίσκεται τόσο µακριά από ιατρική βοήθεια. Οι βοσκοί αυτοί δεν είχαν περιθώρια για τέτοιες σκέψεις. Πυρετούς, πονοκεφάλους, δηλητηριάσεις, τα αντιµετώπιζαν στο πόδι, κάτω από τον καυτό ήλιο µε ένα ρόφηµα µαλοτήρας ή µια ασπιρίνη. Γιατί το κουτάκι µε τις ασπιρίνες, που είχαν σχεδόν πάντα στην τσέπη, τους έδινε τη σιγουριά που δίνει σε εµάς η γειτνίασή µας µε ένα… νοσοκοµείο.
Όπως, νηστικοί σχεδόν, κατάπιναν τις ασπιρίνες για κάθε πρόβληµα υγείας, οι περισσότεροι υπέφεραν από έλκος στοµάχου.
Και τα προϊόντα του κόπου τους, τυριά, αθοτύροι κ.λπ. µε τα γαϊδουράκια και τα µουλάρια ώρες πεζοπορίας για να τα κατεβάσουν στην πολιτεία. ∆ύο και τρεις µέρες µε την επιστροφή. Οι µόνοι που καµιά φορά τους θυµούνταν, οι ορειβάτες, όταν έφθαναν στα µιτάτα τους έµοιαζαν µε αρειανούς, γι’ αυτό και γινόταν θυσία για να τους περιποιηθούν. Γάλα άφθονο, γιαούρτι, κανένα σφαχτό αν έπαιρνε η ώρα για µαγείρεµα, µέχρι και από το «κρεβάτι» τους έβγαιναν για να τους διευκολύνουν.
Μέσα στα πολλά που τους έλειπαν ήταν πολλές φορές και αυτό το νερό ακόµα. Θυµάµαι στο µιτάτο Κατσιβέλι των Κοπάσηδων, το ψηλότερο στην Κρήτη, στα δύο χιλιάδες µέτρα, κάτω από την κορυφή Πάχνες, να πεζοπορούν στον κοντινό ντάφκο, όπου υπάρχει παγετώνας πραγµατικός µε πάγο – χιόνι χιλιάδων χρόνων, και µε µια σκαλίδα έκοβαν πελεκητά ένα κοµµάτι πάγο, το κουβαλούσαν στο µιτάτο και βάζοντάς το επάνω σε µια πλάκα περίµεναν να λιώσει σταγόνα σταγόνα για να πιουν και να ποτίσουν τα ζώα.
Οι βοσκοί παλιότερα έδιδαν την εντύπωση ότι είναι άγριοι και τραχείς, µα, όπως λέγανε τότε στα χωριά µας, «ο τόπος κάνει τον άνθρωπο».
Για ηµέρες και µήνες στις ερηµιές και τα άγρια βουνά έπαιρναν και αυτοί κάτι από την αγριάδα και την τραχύτητά τους. Μα κατά βάθος δεν έπαιρναν µόνο την αγριάδα της Μαδάρας µα και την ανθρωπιά και λεβεντιά που χαρίζει.
Μέσα στη µοναξιά τους είχαν µάθει να επικοινωνούν, να κουβεντιάζουν, µε τα «ζωντανά» τους. Ήταν γρήγοροι και ανθεκτικοί σε κάθε κακουχία, σε αφάνταστο βαθµό, και πραγµατοποιούσαν διαδροµές σε κακοτράχαλα εδάφη και γκρεµνά σε φανταστικούς χρόνους.
Χιονοθύελλα, λίγης ώρας βέβαια, δεν αποκλειόταν να ξεσπάσει και τον Αύγουστο ακόµη, όπως µας έτυχε να αντιµετωπίσουµε δύο φορές στις Πάχνες (κουκοσάλι). Κι όταν κατέβαιναν για τα χαµηλά, τη Σπάθα, τον ∆ράπανο, το Ακρωτήρι των Χανίων κ.λπ. πάλι µέρες πεζοπορίας, ένας µπροστά, ένας πίσω και στη µέση τα κοπάδια. Τώρα πλέον ας είναι καλά τα… Τογιότα. Αξέχαστα θα µας µείνουν τα µιτάτα της Μαδάρας και οι άνθρωποί τους. Στα ψηλά Λευκά Όρη το Κατσιβέλι των Κοπάσηδων, τα Κλησίδια των Κριαράδων, του Παπασήφη, του Τριαµάτη και του Κάψικα, ο Πύργος, του Τσιριντάνη, στη µέση της Λειβάδας.
Το µιτάτο των Τζάτζιµων στον θρόνο του κρητικού ∆ία, στον Γκίγκιλο, όπου ζούσε ο Γιάννης Τζάτζιµος παρά τα χρόνια του. Τα λίγο χαµηλότερα µιτάτα στις Ρουσιές, τα Κρουσιά, τα Ποριά, τον ∆ρυ, το Βούλισµα, τα Κεραµειανά στο Ψυχρό Πηγάδι, τα Αµπέλια στα Γοφύρια του ∆ηµότη, στο Καπέλλο του Βόλικα, τις Αλιάκες, το Μονοσκαφίδι, τα Σελιά.
Προς τον Αποκόρωνα τις Χώσες, τις Γούρνες, το Μπούµπουλο και προς τα Σφακιά του Ακονέ, στις Χορεύτρες, των Καρκάνηδω στην Ταύρη, του Καταστρωµένου στους Καλούς Λάκκους, το Μουρί, των Κριαράδων τη Στέρνα.
Κι ακόµη στην Ασιγωνιά στο Κάτω Αγόρι, το Σελί, τον Βουρβουρέ και τόσα άλλα. Τα περισσότερα ερηµώθηκαν. Οι νέοι δεν αντέχουν τη σκληρή ζωή της Μαδάρας, έστω και στη σηµερινή καλύτερη µορφή της. Οι βοσκοί όµως αυτής της Μαδάρας έµειναν στην παράδοση, στην ιστορία σαν οι σκληροτράχηλοι µα καλόκαρδοι αετοί της.
Όσους γνωρίσαµε και αγαπήσαµε και έφυγαν, µε συγκίνηση τους θυµόµαστε. Όσοι ακόµη ζουν σε περασµένη ηλικία και µας υποδέχονται, στα χαµηλά πλέον, µε σέβας και αγάπη, τους αγκαλιάζουµε.
