Μνήμες και στάχτες της ιστορίας

Το νήμα των διηγήσεων από τους απλούς καθημερινούς ανθρώπους που έζησαν τη φρίκη των ναζιστικών στρατοπέδων, τα δεινά της κατοχής, το μεγαλείο της αντίστασης… στο σήμερα μεταφέρει μέσα από τη σειρά βιβλίων της: «Η Μνήμη και η Στάχτη”, η γιατρός, λογοτέχνης και πρώην αντινομάρχης Πηνελόπη Ντουντουλάκη.

Τα επτά βιβλία της σειράς, αποτελούν ένα μικρό ιστορικό θησαυρό και δεν είναι τυχαίο ότι αποτελούν ακόμα και σήμερα, 8 χρόνια μετά την έκδοση του τελευταίου σημαντική πηγή πληροφόρησης ακόμα και για ιστορικούς σε ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια! Για τη συλλογή όλου αυτού του υλικού που εκδόθηκε με τη στήριξη της τότε Νομαρχίας Χανίων από το 2004 έως το 2010 ανοίγουμε συζήτηση με τη συγγραφέα.

Πώς προέκυψε η ιδέα να συγκεντρώσετε στοιχεία για την σκοτεινή αυτή περίοδο;
Ξεκίνησα την καταγραφή το 2002 μετά τα εγκαίνια ενός μνημείου στους Λάκκους, από τον κ. Γιώργο Πλατσιδάκη που ήταν αφιερωμένο στους Λακιώτες ομήρους που χάθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Σκέφτηκα ότι θα είχε ενδιαφέρον να καταγράψω τις μνήμες των επιζώντων από τα στρατόπεδα εξόντωσης και έτσι ξεκίνησα να κάνω συνεντεύξεις. Γρήγορα σχηματίσθηκε ο Α΄τόμος που τελικά είχε πολύ μεγαλύτερη δυναμική από αυτή που μπορούσα να φανταστώ. Είχα καταπληκτική στήριξη από τον Γ. Κατσανεβάκη τον τότε Νομάρχη, ενώ το έργο συνέχισε και ο επόμενος νομάρχης Γρ. Αρχοντάκης και ο αντινομάρχης κ. Κ. Γύπαρης. Αισίως φτάσαμε σε 7 βιβλία μέχρι το 2010.

Διαβάζοντας τα βιβλία σας πέρα των όσων συγκλονιστικών περιγράφουν, ειδικά όσοι έζησαν στα στρατόπεδα των ναζί, επειδή οι διηγήσεις προέρχονται από απλούς καθημερινούς ανθρώπους βλέπουμε να ξεφεύγουν από μια απλή συμβατική καταγραφή…
Ιστορικές καταγραφές υπάρχουν αμέτρητες από ιστορικούς, στρατηγούς. Δεν ήθελα να κάνω κάτι ανάλογο! Αυτό που ήθελα ήταν να παρουσιάσω τα γεγονότα μέσα από την ανθρώπινη ψυχή. Την ανθρώπινη ματιά, την λαϊκή αφήγηση. Για αυτό και στις αφηγήσεις έχω αφήσει να διατηρηθεί η ντοπιολαλιά και ο τόνος. Δεν υπήρχε η προετοιμασία θα κουβεντιάσουμε αυτό, θα σας κάνω αυτές τις ερωτήσεις. Επίσης οι πρωταγωνιστές περνούσαν μέσα από τις διηγήσεις τους πολλά στοιχείο κοινωνικά, πολιτικά, λαογραφικά.

Χρειάσθηκε να γυρίσετε όλο σχεδόν το νομό για να βρείτε τους ανθρώπους αυτούς, πως συγκεντρώσατε τόσο υλικό;
Πράγματι πήγα σε απομακρυσμένα χωριά, μισθώνοντας πολλές φορές ταξί με δικά μου χρήματα γιατί έπρεπε να βρω, να φτάσω κάποιους ανθρώπους. Τα στοιχεία και τα ονόματα τους τα βρήκα χάρις σε ένα κατάλογο που υπήρχε στη Νομαρχία από τιμητικές εκδηλώσεις και διπλώματα που τους είχαν δοθεί στο παρελθόν. Βέβαια δεν είχα προβλέψει ότι θα πάει τόσο μακριά…7 βιβλία! Και όλα αυτά χωρίς κασετοφωνάκι καθώς έγραφα πάντα στο χέρι. Από φοιτήτρια ήμουν πολύ γρήγορη στο γράψιμο και αυτό με βοήθησε πολύ. Η ευγνωμοσύνη μου είναι ισόβια προς εκείνους που με εμπιστοσύνη μοιράστηκαν μαζί μου κρίσιμες και καθοριστικές μνήμες της ζωής τους.

Φαντάζει πολύ δύσκολη και η τεκμηρίωση όλων αυτών των αφηγήσεων τόσα χρόνια μετά;
Οι περισσότεροι όμηροι είχαν συλληφθεί του Αγ. Χαράλαμπου στις 10 Φεβρουαρίου του 1944 στο μπλόκα των ναζί στο Αν. Σέλινο και στην ορεινή Κυδωνία. Μεταφέρθηκαν στην Αγιά, στη Μπάνιτσα της Σερβίας και από εκεί στο Μαουτχάουζεν, είχαν μια πάνω-κάτω ανάλογη διαδρομή. Επομένως πηγαίνοντας στο Μαουτχάουζεν οι εικόνες που περιγράφουν είναι πανομοιότυπες.
Το τι ακολούθησε μέσα σε αυτό σφαγείο, η απογύμνωση, η σωματική έρευνα, η διαμονή στους θαλάμους-αποθήκες εκεί , οι συνθήκες εργασίας, η φοβερή τρομοκρατία, ο επί σκοπού θάνατος τους. Γιατί οι άνθρωποι αυτοί ήταν εκεί για να χρησιμοποιηθούν ως μηχανές εργασίες μέχρι να πεθάνουν και όταν πέθαιναν του αντικαθιστούσαν άμεσα άλλοι όμηροι. Και μετά το θάνατο τους οι ναζί τους εκμεταλλεύονταν! Μετατρέπονταν σε σαπούνι, σε στάχτη για τη λίπανση των φυτών, τα μαλλιά τους χρησιμοποιούνταν για το πλέξιμο καλτσών και τα οστά τους για μπάζωμα δρόμων γύρω από τα στρατόπεδα. Εκτελέσεις, απαγχονισμοί ακόμα και κάποιες αφηγήσεις που αναφέρονται σε ανθρωποφαγία, που περιγράφονται στο βιβλίο επιβεβαιώνονται από πολλούς συνεντευξιαζόμενους.

Πώς λειτούργησε και σε εσάς η καταγραφή αυτή… πρέπει να ήταν τουλάχιστον ψυχοφθόρο;
Δεν σας κρύβω ότι η επαφή με τους ανθρώπους αυτούς με έβαλε σε ένα μεγάλο… στρόβιλο γιατί άρχισα να ζω πράγματα που μέχρι τότε τα είχα ακούσει ακροθιγώς. Είδα άμεσα και εξαρχής ότι πολλοί από τους ανθρώπους αυτούς είχαν μεγάλη δυσκολία να αφηγηθούν. Κάποιοι άλλοι όπως ο Γεωργιακάκης, ο Σταματάκης, ο Αρναντωνάκης είχαν γράψει κάποια πράγματα ως απομνημονεύματα, πολύ σπουδαίο υλικό. Ήταν τόσο έντονη η περιγραφή γεγονότων και συναισθημάτων! Θυμάμαι χαρακτηριστικά να λένε πως αυτά που έζησαν εκεί δεν μπορούν να λεχθούν, ούτε να αποτυπωθούν. Άλλοι πάλι ήταν πιο δύσκολοι και είναι βέβαια φυσιολογικό. Είχαν κουραστεί όλα αυτά τα χρόνια να επαναλαμβάνουν όσα έζησαν… Σε ένα σημείο και μετά ήταν πολλοί που δεν μπορούσαν να μιλήσουν, κόμπιαζαν. Οι άνθρωποι μου έλεγαν ότι από την πείνα άλλος έφαγε κάρβουνο, κάποιος άλλος ότι έφαγε ρετσίνι δέντρου, χόρτα από το δρόμο που έβγαζαν με τα χέρια.

Σε όλες αυτές τις διηγήσεις, υπάρχουν και πολλές που δείχνουν το μεγαλείο του ανθρώπου..
Ξέρετε όταν έφευγαν από τα στρατόπεδα και έπεφτε κάποιος κρατούμενος κάτω από εξάντληση οι ναζί τον εκτελούσαν αμέσως. Σε πολλές περιπτώσεις άλλοι κρατούμενοι τους πήραν στα χέρια για να μην καταρρεύσουν . Ή θυμάμαι μια άλλη περίπτωση με τον Γεωργιακάκη που χάθηκε στον βομβαρδισμό του στρατοπέδου του από τη συμμαχική αεροπορία. Επειδή γνώριζε τα Γερμανικά του είχαν προτείνει να γίνει διερμηνέας και “κάπο” επιστάτης δηλαδή αλλά δεν το δέχθηκε! Ήμουν πραγματικά πολύ τυχερή που πρόλαβα τους ανθρώπους αυτούς ζωντανούς και κατέγραψα όσα είχαν ζήσει! Μεγάλη δυσκολία είχαν και τα παιδιά τους γιατί ήταν ένα πολύ μεγάλο τραύμα και για αυτά που εμείς δεν μπορούμε να καταλάβουμε. Σε κάποια διέκρινα μια χρόνια θλίψη καθώς τα βιώματα των γονιών τους είχαν σημαδέψει!

Πολλοί συνεντευξιαζόμενοι μιλούν για προδότες, δοσίλογους κ.ά. Δεν αναφέρετε τα ονόματα τους. Το κάνετε ηθελημένα;
Βέβαια, γιατί τα παιδιά, τα εγγόνια των προδοτών δικαιούνται να κτίσουν μια καλύτερη προσωπικότητα από αυτή των γονιών τους. Δεν τους αξίζει να στιγματιστούν από τις πράξεις των προγόνων τους. Αν έχει καταφέρει κάτι η σειρά αυτή των βιβλίων μου είναι η απόλυτη ξεγύμνωση του φασισμού, ναζισμού. Εθνικισμού. Των ιδεολογιών αυτών που στρέφονται σε βάρος του ελεύθερου πνεύματος, επενδύοντας στον φόβο και στον τρόμο.
Νομίζω κυρίαρχο σημειολογικό χαρακτηριστικό σε αυτές τις ιστορίες ζωής είναι η ουσιαστική αποτύπωση του ευ ζην και ευ θνήσκειν, ο πολιτισμός και η ψυχή της Κρήτης, ο πατριωτισμός και ο σύσσωμος αγώνας για ελευθερία, η πάλη απέναντι στο φασισμό και το ναζισμό που υποδούλωσαν και στοίχειωσαν την Ευρώπη. Προτάσσουν ένα ισχυρό αντιπολεμικό μήνυμα, την φιλία και την ειρήνη, την ανάγκη να είμαστε δίπλα στον συνάνθρωπο μας ανεξάρτητα φυλής, θρησκείας, πολιτικών πιστεύω.

Υπήρξαν κάποιες ιστορίες ή πρόσωπα που θα θέλατε να έχετε καταγράψει αλλά δεν τα καταφέρατε;
Θα ήθελα να βρω περισσότερα στοιχεία και μαρτυρίες για την εβραϊκή κοινότητα των Χανίων που ζούσε αρμονικότατα με τον κόσμο εδώ.
Ηταν άνθρωποι όλων των κοινωνικών τάξεων, μοδίστρες, μικροέμποροι, εργάτες, άλλοι φτωχοί άλλοι ευκατάστατοι. Ανθρωποι που εξαφανίσθηκαν! Καλό θα ήταν να γίνει μια επανέκδοση επιλεκτική με τις πιο σημαντικές μαρτυρίες. Είναι κάτι που έχουμε συζητήσει με τον αντιπεριφερειάρχη τον κ. Βουλγαράκη που το βλέπει θετικά.