εις μνήμην…
Με αφορμή την συμπλήρωση των 100 χρόνων από την Μικρασιατική καταστροφή, τις σφαγές και τον ξεριζωμό χιλιάδων Ελλήνων, ας δούμε σήμερα με αφορμή το ταξίδι μας στην Φώκαια της Ιωνίας πώς τα γεγονότα που κορυφώθηκαν το 1922, προετοιμάζονταν αρκετά χρόνια πριν, με εθνοκαθάρσεις, σφαγές και διωγμούς.
Μία από τις πόλεις που δέχτηκαν πολύ νωρίς τα σχέδια της εθνοκάθαρσης που οργανώθηκαν από τους Γερμανούς και τους Τούρκους , ήταν η Φώκαια.
Μια όμορφη παραλιακή πόλη με ελληνικό κυρίως πληθυσμό – οκτώ χιλιάδων Ελλήνων και τετρακόσιων Τούρκων.
Η Φώκαια ,ιδρύθηκε περίπου τον 8ο π.Χ. αιώνα, στην περιοχή όπου νωρίτερα κατοικούσαν Αιολείς από την Κύμη. Η ίδρυσή της, σηματοδοτεί την αρχή της Ιωνίας και το τέλος της Αιολίδας. Οι κάτοικοί της , ασχολούνταν κυρίως με την ναυτιλία και το εμπόριο, και παρ’ όλο που ήταν μία απ’ τις πιο μικρές πόλεις της Ιωνίας, ήταν η πιο δραστήρια στο εμπόριο.
Το 600 π.Χ. ίδρυσαν, κατά τον Στράβωνα, στις ακτές της Γαλατείας, στα νότια παράλια της Γαλλίας, στις εκβολές του Ροδανού ποταμού, την πιο σπουδαία αποικία τους, τη Μασσαλία.
Σύμφωνα με την παράδοση, την ημέρα που έφθασαν οι Φωκαείς, ο τοπικός βασιλιάς πάντρευε την κόρη του και κάλεσε στον γάμο και τους ξένους. Επειδή ήταν συνήθεια του τόπου να διαλέγει η νύφη τον γαμπρό στο τέλος του συμποσίου, η πριγκιποπούλα προσέφερε το γαμήλιο κύπελλό της στον αρχηγό των Φωκαέων, σημάδι ότι προτιμούσε αυτόν για σύζυγό της. Έτσι δημιουργήθηκε, σύμφωνα με την παράδοση, η Μασσαλία.
Σήμερα, στο Δημαρχείο της Μασσαλίας βρίσκεται ένα μαρμάρινο αντίγραφο ενός ανάγλυφου πετεινού, του «Πετεινού της Νίκης» (που βρέθηκε στη Φώκαια), δώρο προς τους Μασσαλιώτες.
Ακόμη εκεί υπάρχει εντοιχισμένη πλάκα αφιερωμένη στην πανάρχαια «μητέρα» πατρίδα και στους τολμηρούς Φωκαείς θαλασσοπόρους, που την ίδρυσαν.
Στην απογραφή του 1904 οι κάτοικοι της Παλαιάς Φώκαιας υπολογίσθηκαν σε 7.704, από τους οποίους 6.300 ήταν Έλληνες.
Η Σφαγή της Φώκαιας
Τον Ιούνιο του 1914, ξέσπασε ο «πρώτος διωγμός» εναντίον των Ελλήνων, σε εφαρμογή ενός ευρύτερου σχεδίου απομάκρυνσής τους από τα παράλια της Μικράς Ασίας.
Όσοι κατόρθωσαν να γλιτώσουν κατέφυγαν στη Μυτιλήνη, όπου εγκαταστάθηκαν πρόχειρα σε πόλεις και χωριά, σε εκκλησίες, εργοστάσια και σχολεία, περνώντας κάτω από αντίξοες συνθήκες πέντε χρόνια προσφυγιάς.
Τα γεγονότα που έλαβαν χώρα στην Φώκαια ,έγιναν γνωστά χάρη στην καταγραφή που έκαναν τέσσερεις Γάλλοι φίλοι , οι οποίοι βρισκόταν εκείνο το διάστημα στην πόλη.
Οι Manciet , Sartiaux, Carlier και Dandria ,ζούσαν μέχρι τότε μαζί σε ένα αρχοντικό, αλλά όταν άρχισαν τα επεισόδια αποφάσισαν να μετακομίσουν ο καθένας σε χωριστό σπίτι, απαιτώντας από τον καϊμακάμη φρουρά προκειμένου να προστατευτούν.
Κρεμώντας έξω από τα σπίτια τους Γαλλικές σημαίες , κατόρθωσαν να κρύψουν δεκάδες Χριστιανούς και τελικά να τους διασώσουν επιβιβάζοντάς τους σε πλοία.
Ο Felix Sartiaux , Γάλλος μηχανικός, απόφοιτος της Πολυτεχνικής Σχολής και διευθυντής εκμετάλλευσης στους Σιδηροδρόμους του Βορρά, ενδιαφερόταν για την αρχαιολογία, κατέγραψε με την πέννα αλλά και με τη φωτογραφική του μηχανή, όχι μόνο τα αρχαία της πόλης, αλλά και τη σφαγή των κατοίκων της και την καταστροφή που προκλήθηκε. Σε αυτόν χρωστούμε πάρα πολλά για τη διάσωση της μνήμης των Ελλήνων της Φώκαιας και του εγκλήματος που διέπραξαν τα «τάγματα εφόδου» των Νεοτούρκων εναντίον τους .
«Αφού είχα μείνει στην Παλαιά Φώκαια τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο του 1913, εγκαταστάθηκα ξανά εκεί στις 26 Μαΐου του 1914. Ειρηνική κι ευτυχισμένη ανθούσε η ζωή. Έλληνες και Τούρκοι Οθωμανοί συνεννοούνταν άριστα. Καμιά πρόκληση, καμία κακοποίηση. Στις 12 Ιουνίου 1914, στις 10 το πρωί, ενώ συμπλήρωνα, καθισμένος στο παράθυρό μου, το ημερολόγιο ανασκαφής, ακούω φωνές. Βλέπω στην αμμουδιά ανθρώπους να τρέχουν ποταμηδόν προς τα καΐκια που ήταν δεμένα στο λιμάνι και να σηκώνουν πανιά. Ξαφνικά εκδηλώνεται τρομερός πανικός. Μια λέξη κυκλοφόρησε από στόμα σε στόμα: “Έρχονται!”..
Ο σκοπός δεν ήταν η σφαγή και η καταστροφή, χρησιμοποιήθηκαν ως μέσο τρομοκράτησης και τελικά εκδίωξης του πληθυσμού.
Όλη η επιχείρηση εκκαθάρισης , κράτησε ένα 24ωρο , οργανωμένη πολύ προσεκτικά προκειμένου , τα σπίτια να μπορούν να ξανακατοικηθούν από Τούρκους οι οποίοι θα έρχονταν από την Ευρώπη , και το σημαντικότερο , οι κάτοικοι που θα έφευγαν να μην έπαιρναν μαζί τους χρήματα , χρυσό και κοσμήματα.
Ο Carlier αναφέρει :
“ Ένας χριστιανός στεκόταν στην πόρτα του σπιτιού του και προσπαθούσε να εμποδίσει τους ληστές που ήθελαν να μπουν· μέσα ήταν η γυναίκα και η κόρη του. Ήταν άοπλος και αγωνιζόταν να τους συγκρατήσει, βάζοντας σαν μοναδικό εμπόδιο το κορμί του. Τον πυροβόλησαν στο στομάχι. Ο άνθρωπος σύρθηκε στο δρόμο και τότε τον πυροβόλησαν στην πλάτη. Το πτώμα του έμεινε εκεί δύο μέρες.
Ευτυχώς ήρθαν στο μεταξύ στο λιμάνι δυο ατμόπλοια και καταφέραμε να επιβιβάσουμε κατά μικρές ομάδες τους δύστυχους χριστιανούς. Παρά τις μεγάλες προσπάθειες που καταβάλαμε, αυτοί οι ταλαίπωροι άνθρωποι ένιωθαν τέτοια απόγνωση ώστε μέσα στον πανικό τους ανέτρεψαν τις βάρκες που θα τους πήγαιναν στο καράβι. Μια λεπτομέρεια δείχνει τον κυνισμό της ορδής που είχε επιτεθεί στην πόλη: με το πρόσχημα ότι ήθελαν να κάνουν σωματικό έλεγχο σε όσους έφευγαν – τάχα για να τους αφοπλίσουν – τους λήστευαν και από τα τελευταία υπάρχοντά τους. Όταν είδα να αρπάζουν ακόμα κι από γριές γυναίκες τις κουβέρτες που είχαν περισώσει, μου ανέβηκε το αίμα στο κεφάλι. Πήγα σ’ ένα χωροφύλακα και του είπα ότι αν δε σταματούσε αμέσως τους εισβολείς θα άρπαζα ένα τουφέκι και θα άρχιζα να πυροβολώ εγώ τους ληστές. Η απειλή μου είχε κάποιο αποτέλεσμα φαίνεται, γιατί επέτρεψαν τελικά τους πάμφτωχους φυγάδες να επιβιβαστούν στα καράβια με ό,τι κρατούσαν στα χέρια τους…”
Ο Σαρτιώ συνεχίζει την συγκλονιστική περιγραφή του:
«….σύντομα καταφέρνω να ελέγξω τη συγκίνησή μου και παρατηρώ αυτούς που μας επιτίθενται. Πολλοί με πλησιάζουν και μου απλώνουν το χέρι. Αναγνωρίζω μερικούς… Είναι όλοι τους χωρικοί από τα γύρω τούρκικα χωριά, το Ουλουμπουνάρ, το Κοζμπεαλί, το Ισικκιεβέ, το Γενίκιοϊ… Δεν είναι ούτε έποικοι από τη Μακεδονία ούτε επαγγελματίες ληστές, είναι ο συνήθως τόσο πράος, ειρηνικός και τίμιος πληθυσμός, με ηρεμία και γλύκα παροιμιώδη… Είναι προφανές πως δεν ενεργούν αυτοβούλως. Μας το λένε οι ίδιοι: “Λάβαμε διαταγές και τις εκτελούμε, άλλωστε αυτό είναι το δίκαιο”. Λεηλατούν, πυρπολούν, σκοτώνουν ψυχρά, χωρίς μίσος, κατά μία έννοια μεθοδικά.
Επικεφαλής τους είναι δύο άνδρες που πολλοί τους γνωρίζουν στην περιοχή ως ενεργά μέλη του τοπικού κομιτάτου “Ένωση και Πρόοδος”. Εφαρμόζουν ένα πρόγραμμα, που τους έχουν σχεδιάσει στο όνομα των υπέρτερων συμφερόντων της αυτοκρατορίας και της θρησκείας. Η λεηλασία, η προσωπική εκδίκηση, ο βιασμός είναι ο μισθός τους…»
«..Εδώ και δεκαπέντε μέρες η ψυχή της Φώκαιας δεν υπήρχε πια και μόλις είχαμε συντάξει επισήμως τη ληξιαρχική πράξη θανάτου της. Τη μεθεπόμενη μετέφεραν στη Φώκαια 700 με 800 εποίκους προερχόμενους από τη Μακεδονία… Τους είδα τους εποίκους… και κανένας τους δεν παρουσίαζε το παραμικρό ίχνος βίας …».
Το υλικό αυτό ,δημοπρατήθηκε στο Παρίσι από τον οίκο Drouot, βρέθηκε στα χέρια Τούρκου εμπόρου, στο Λονδίνο ,και από αυτόν τις αγόρασε ο κ. Χάρης Γιακουμής, ιστορικός φωτογραφίας.
Λέει ο ίδιος στον πρόλογο του τόμου (PHOCΈE 1913-1920, Le temoignage de Félix Sartiaux) με τα συγκλονιστικά ντοκουμέντα που ανακάλυψε:
«Το βιβλίο αυτό θα μπορούσε να μην είχε γίνει ποτέ, στερώντας από ολόκληρη κοινότητα το δικαίωμα να κρατήσει ζωντανή τη μνήμη της ιστορίας της, την ανάμνηση του δράματος που έζησαν οι πατέρες και οι παππούδες των καταγομένων από τη Μικρά Ασία Φωκιανών στις αρχές του 20ού αιώνα στα μικρασιατικά παράλια, τους δύο διωγμούς του 1914 και του 1922.
Ο πρώτος διωγμός του Ιουνίου του 1914 έμεινε άγνωστος στη συλλογική μνήμη λόγω απουσίας φωτογραφικών τεκμηρίων. Το μόνο που είχαμε ήταν μνήμες άυλες, όπως τις έφεραν μαζί τους οι Φωκιανοί πρόσφυγες, όσες μπόρεσαν να κρατήσουν στην ψυχή τους σαν φυλαχτά…
Η ανακάλυψη όμως των φωτογραφιών του Φελίξ Σαρτιώ ήρθε να παγιώσει μια για πάντα την ιστορία αλλά και το δράμα του τόπου τους, τόπου με ένδοξη ιστορία, αφού Φωκαείς ήταν αυτοί που τον 6ο αιώνα π.Χ. ίδρυσαν τη Μασσαλία και άλλες αποικίες και διέδωσαν έτσι στα νότια παράλια της Γαλλίας και γενικά στη δυτική Μεσόγειο τον ελληνισμό και τον πολιτισμό…
Σήμερα είναι ίσως η κατάλληλη στιγμή να θυμίσουμε ότι την Ιστορία δεν μπορεί κανείς να τη σφετεριστεί ούτε να την παραποιήσει, γιατί καταφέρνει τελικά να κρατήσει το πρόσωπό της ανέπαφο και κάποια μέρα εμφανίζεται για να αποκαλύψει την αλήθεια …».
ΠΗΓΕΣ
Κιμιντένια: Φώκαια, το γλυκό φως της Ιωνίας
Η καταστροφή της Φώκαιας (Félix Sartiaux, εκδ. Kallimages, Paris 2014).
Φώκαια 1914: Ο πρώτος ξεριζωμός – Με τη ματιά του Félix Sartiaux
Σύλλογος Μικρασιατών Σκάλας Λουρών Λέσβου «Το Δελφίνι»
Η Μαύρη Βίβλος ,Οικουμενικό Πατριαρχείο, 1918
George Horton, Αναφορικά με την Τουρκία.
