….βλέπει ο Θεός το
Και σταματάει ο νους του…
Αϊβαλί», Η ονομασία μας έρχεται από την τουρκική λέξη ayva, η οποία σημαίνει «κυδώνι».
Εκτός από την ονομασία «Αϊβαλί», η ονομασία που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες ήταν «Κυδωνίαι».Η προέλευση του ονόματος αποδόθηκε και στα κυδώνια, τα γνωστά οστρακόδερμα, που υπάρχουν στη γύρω θαλάσσια περιοχή.
Σύμφωνα με άλλη θεωρία πάλι πρόκειται για αποικία της Κυδώνας της Λέσβου,και με μια άλλη συσχετίζουν το όνομα με την Κυδωνία της Κρήτης, μιας και υπήρχαν αρκετοί Κρητικοί στο Αϊβαλί.
Βρίσκεται απέναντι από τη Λέσβο, σε απόσταση 20 χλμ. από τις ακτές του νησιού και 25 χλμ. βορειοανατολικά της πόλης της Μυτιλήνης.
Οι κάτοικοί του , ήταν κυρίως χριστιανοί ορθόδοξοι , Έλληνες οι οποίοι μιλούσαν μόνο Ελληνικά.
Οι Κυδωνιές, με ελληνικό πληθυσμό 30.000, στις παραμονές της Ελληνικής Επανάστασης, ένα από τα σπουδαιότερα οικονομικά και πολιτιστικά κέντρα του υπόδουλου Ελληνισμού, καταστράφηκε από τουρκικό στρατό, που μπήκε στην πόλη στις 2/6/1821.
Το Αϊβαλί γνώρισε την απόλυτη καταστροφή, με την έναρξη της Ελληνικής επανάστασης του 1821, από τον οθωμανικό στρατό και την εγκατάλειψη .
Σταδιακά, αρκετοί κάτοικοι επέστρεψαν, με αποτέλεσμα την επανίδρυση της πόλης.
Ακολούθησε η σταδιακή ανάπτυξη και το Αϊβαλί αναδείχθηκε, εκ νέου, σε μία από τις σημαντικότερες πόλεις των δυτικών παραλίων της Μικράς Ασίας.
Η περιοχή ανήκε στη μητρόπολη Εφέσου και είχε έντεκα ενορίες:
Του Αγίου Δημητρίου, και της Κάτω Παναγιάς ή Ζωοδόχου Πηγής, που ήταν οι μεγαλύτερες.
Του Αγίου Γεωργίου στη μέση συνοικία .
Ο ναός της Παναγίας στην κάτω συνοικία χτίστηκε το 1780, από τον Ιωάννη Οικονόμο και ήταν γνωστός και ως Παναγία των Ορφανών, ονομασία που πήρε από το μικρό βρεφοκομείο το οποίο λειτουργούσε στον περίβολό του.
Των Ταξιαρχών.
Του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου.
Της Κοίμησης της Θεοτόκου.
Του Αγίου Γεωργίου.
Της Κάτω Παναγιάς ή Ζωοδόχου Πηγής.
Του Αγίου Χαραλάμπους.
Του Προφήτη Ηλία.
Του Αγίου Βασιλείου.
Του Αγίου Νικολάου και
Της Αγίας Τριάδος
Πολιούχος θεωρούνταν ο νεομάρτυρας Γεώργιος ο Χιοπολίτης, ο οποίος μαρτύρησε στο Αϊβαλί στις 26 Νοεμβρίου του 1807, μέρα κατά την οποία εορταζόταν και η μνήμη του.
«…..κάθε χρόνο στις 26 του Νοέμβρη αποβραδίς, χτυπούσανε θλιβερά οι καμπάνες στα δώδεκα καμπαναριά της πολιτείας, κι ούλος ο κόσμος φορεμένος τα καλά του πάγαινε στο παζάρι κι άναβε κεριά και τα κολλούσε απάνω σε μια ματωμένη πέτρα , κι ανεσπαζότανε τα’ ασημωμένο κεφάλι τα’ Άγιου Γιώργη του Χιοπολίτη, που’ χε μαρτυρήσει σε εκείνο το μέρος κι απάνου σε κείνη την πλάκα. Οι καμπάνες χτυπούσανε ίσαμε τα μεσάνυχτα, κι ο πιο πολύς ο κόσμος δεν κοιμότανε, μόνο διαβάζανε μέσα στα σπίτια το συναξάρι τ’ Άγιου Γιώργη , κι οι γέροι διηγούντουσαν το τι θυμόντανε από τη σφαγή του, είτε το τι είχανε ακουστά από τους γεροντότερους. Κι έτσι στην καρδιά μας εμάς των μικρών, απόμνησκε μια θλίψη, που βαστούσε δυο και τρεις μέρες, κατά το αίστημα του καθενούς. Κι εγώ από μικρός είχα πιθυμιά , να γράψω την ιστορία του για ν’απομείνει από το χέρι μου.
Τώρα που’ λειψε απ’ το πρόσωπο της γης η βασανισμένη πολιτεία που γεννήθηκα, κ οι εκκλησιές γενήκανε τζαμιά και τάβλες, ποιος ξέρει ποιος άνεμος άραγε πήρε το λείψανο τα’ Άγιου Γιώργη του Χιοπολίτη.
Έμαθα πως ο δεσπότης το’χε κατεβασμένο σε μια κρυψώνα, μαζί με τα θαματουργά κονίσματα και με τους κώντικες. Μα κι αυτός κι ούλοι οι παπάδες περάσανε απ’ το μαχαίρι, και δεν μπορεί πλια κανένας να μας πει, μηδέ που βρίσκεται η ματωμένη πέτρα του παζαριού….»
(απόσπασμα από το βιβλίο του Φώτη Κόντογλου « το Αϊβαλί , η πατρίδα μου»)
Η εκπαίδευση στο Αϊβαλί
Δύο αρρεναγωγεία ήταν τα πρώτα Ελληνικά σχολεία που ιδρύθηκαν το 1839 στο Αϊβαλί.
Ακολούθησαν το Δημοτικό Σχολείο Αρρένων της Άνω Συνοικίας και το Δημοτικό Παρθεναγωγείο του Αγίου Γεωργίου και το 1873 ιδρύθηκε σχολείο θηλέων, (Παρθεναγωγείον της Αγαθοεργού Αδελφότητος ).
Μετά το 1880, άρχισαν να προστίθενται σταδιακά και γυμνασιακές τάξεις στο Παρθεναγωγείο του Αγίου Γεωργίου, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ημιγυμνασίου θηλέων, με την ονομασία Κεντρικό Παρθεναγωγείο,και συνέβαλε καθοριστικά στην ανάπτυξη της εκπαίδευσης των γυναικών.
Το 1828 επανασυστήθηκε η Ακαδημία Κυδωνιών και με δωρεές Αϊβαλιωτών δημιουργήθηκαν διάφορες δομές για καλύτερη πρόοδο των μαθητών.
Το 1914 υπήρχαν 2.400 μαθητές , οι οποίοι κατανέμονταν ως εξής:
1.100 στα αρρεναγωγεία,
850 στα παρθεναγωγεία,
300 στο γυμνάσιο και
150 στο Κεντρικό Παρθεναγωγείο.
Οι διδάσκοντες κατά την ίδια χρονική περίοδο υπερέβαιναν τους 40.
ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ
Η ενασχόληση στον γεωργικό τομέα των Αϊβαλιωτών είχε να κάνει, κυρίως, με την ελαιοκομία,αλλά και με αμπελουργία για παραγωγή κρασιού και επιτραπέζιων σταφυλιών, με την καλλιέργεια δημητριακών, , βελανιδιών, κηπευτικών και οπωροφόρων δέντρων.
Eκτρέφονταν πρόβατα, μοσχάρια, χοίροι και πουλερικά, χωρίς όμως να επαρκούν για τις τοπικές ανάγκες.
Υπήρχαν αρκετοί αλιείς μιας και τα ψάρια και τα οστρακόδερμα ήταν αρκετά στην κοντινή θάλασσα , όπου υπήρχαν και αλυκές για την παραγωγή αλατιού.
Το Αϊβαλί γνώρισε αξιόλογη βιομηχανική ανάπτυξη και έγινε σταδιακά, η δεύτερη βιομηχανική πόλη των δυτικών παραλίων της Μ. Ασίας μετά τη Σμύρνη.
Σε χώρους κοντά στην ακτή ειδικευμένοι τεχνίτες επισκεύαζαν πλοία.
Στο Αϊβαλί λειτουργούσαν τέσσερις αγορές, όπου σύμφωνα με εκτιμήσεις υπήρχαν περίπου 1.000 εμπορικά καταστήματα και βιοτεχνικά εργαστήρια.
Στις 14 Μαρτίου 1917 διατάχθηκε ο εκτοπισμός όλων των κατοίκων ηλικίας 18-80 ετών προς το εσωτερικό της Μικράς Ασίας.
Στο Αϊβαλί παρέμειναν μόνο 256 άτομα για την εξυπηρέτηση των αναγκών του στρατού και ο Μητροπολίτης.
Το Αϊβαλί καταλήφθηκε από τον ελληνικό στρατό, το 1919 επέστρεψαν οι εκτοπισμένοι και άρχισε η σταδιακή ανασυγκρότηση της πόλης, η οποία διακόπηκε, όμως, εκ νέου μετά την ήττα και την αποχώρηση του ελληνικού στρατού το 1922.
Όλοι οι άντρες ηλικίας 18-45 ετών συνελήφθησαν και επιστρατεύθηκαν στα τάγματα εργασίας, όπου πολλοί πέθαναν.
Ο Ηλίας Βενέζης , μαζί με άλλους 3.000 Αϊβαλιώτες υποχρεώθηκε να υπηρετήσει, σε αυτά, για 14 μήνες, από το 1922, σε ηλικία 18 ετών.
Ο Βενέζης ήταν ένας από τους μόλις 23 συμπατριώτες του που επιβίωσαν και ήρθαν στην Ελλάδα, μετά το 1923, μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών.
Θύμα του Τουρκικού φανατισμού υπήρξε και ο Μητροπολίτης Κυδωνιών, Γρηγόριος, που είχε αρνηθεί να εγκαταλείψει την πόλη και συνελήφθη από τον κεμαλικό στρατό στις 30 /9/1922.
Μετά από βασανισμούς, σφαγιάστηκε μαζί με δεκάδες ιερείς, τους προκρίτους της πόλης και πλήθος συμπολιτών του, στις 3/10/1922.
Τα γυναικόπαιδα μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα, με πλοία, υπό την επιστασία του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού.
Εγκαταστάθηκαν σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας.
Ειδικότερα, στη Λέσβο, όπου δημιούργησαν τις Νέες Κυδωνιές, ενώ και στο Αιγάλεω, πρόσφυγες ονόμασαν τον συνοικισμό τους Νέες Κυδωνιές.
Μετά την καταστροφή, κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών, εγκαταστάθηκαν Τούρκοι από τη Λέσβο και από τη Μακεδονία, καθώς και Κρητικοί μουσουλμάνοι από τις περιοχές των Χανίων και του Ρεθύμνου, οι οποίοι μέχρι σήμερα μιλούν τα Ελληνικά στην τοπική Κρητική διάλεκτο.
Διάσημοι Αϊβαλιώτες και Μοσχονησιώτες του 20 ου αιώνα οι οποίοι διέπρεψαν στα γράμματα και στις τέχνες της Ελλάδας ήταν οι εξής:
Αϊβαλί:
Φώτης Κόντογλου (ζωγράφος και συγγραφέας)
Ηλίας Βενέζης (συγγραφέας)
Πάνος Βαλσαμάκης (κεραμιστής και συγγραφέας)
Γεώργιος Σακκάρης (φιλόλογος)
Μοσχονήσια:
Ευστράτιος Δράκος (συγγραφέας)
Στρατής Δούκας (συγγραφέας)
Σίτσα Καραϊσκάκη (συγγραφέας)
Από τα Μοσχονήσια λέγεται επίσης ότι καταγόταν και ο γνωστός Λέσβιος ζωγράφος Θεόφιλος.
« Μοιρολογώ την κουρσεμένη πατρίδα μου, τα’ Αϊβαλί της Μικράς Ασίας, και μαζί τη ζεστή φωλιά μου, το υποστατικό όπου ζούσα αποτραβηγμένος. Ήτανε ένα βραχόβουνο , μια χερσόνησο, που μ’ αφήσανε κληρονομιά οι μπαρμπάδες μου. Είχανε ζήσει και πεθάνει απάνου εκεί πάππου – προσπάππου , καλόγεροι οι πιο πολλοί. Ζήσανε ήσυχα και φυσικά, έχοντας τα πρόβατά τους, τα χωράφια τους, τα’ αμπέλια τους και το’να και τα’ άλλο τους.
Δεν είναι τώρα καλή στιγμή κ’ εύκαιρη θέση για να πω το τι ήτανε αυτό το νησί , τι λογής ζωή περνούσανε οι άνθρωποί του, τι ομορφιές πέρα από κάθε φαντασία το στολίζανε, τι άνθρωποι της στεριάς και της θάλασσας το κατοικούσανε, τις παράξενες ιστορίες τους, τις φουρτούνες , τις ανεμοζάλες που το δέρνανε , και την αθόλωτη ευτυχία πόβγαινε απ’ όλα του.
Τώρα , στο μοιρολόγι που γράφω, κλαίγω για το χαμό του, μα το πόσο πονώ,
Καταλαβαίνω πως δε θα μπορέσω να το πω με λόγια ποτές μου….»
* Πρόεδρος Μικρασιατών Χανίων
Πηγές
Γ. Βαλέτας, “Ιστορία της Ακαδημίας των Κυδωνιών”
Μικρασιατικά Χρονικά Δ’
Το Αϊβαλί ή «Κυδωνίαι» και ο ξεριζωμός –Σταύρος Καπλάνογλου
«Αι Κυδωνίαι προ του 1821 κατά τον Κυρίον Μ. Δ. Ραφφενέλον» μετάφρασις εκ του γαλλικού υπό Χαρίκλειας Σταυράκη, τύποις Δαμιανού, εν Σμύρνη 1861, σ. 11.
«Το Αϊβαλί η πατρίδα μου» Φώτης Κόντογλου
Η Αδελφότητα Μικρασιατών Ν. Χανίων “ο Άγιος Πολύκαρπος” σε συνεργασία με τα “Χανιώτικα νέα”, παρουσιάζουν κάθε εβδομάδα ένα ιστορικό αφιέρωμα στη Μικρά Ασία, με αφορμή τη συμπλήρωση 100 ετών από τη μικρασιατική καταστροφή
