Εκατό χρόνια συμπληρώνονται φέτος από την Μικρασιατική Καταστροφή που, εκτός από τον ξεριζωμό χιλιάδων ανθρώπων, “έφερε” στον ελλαδικό χώρο και δεκάδες αθλητικά σωματεία που δρούσαν στηn Σμύρνη και άλλες πόλεις της Μικράς Ασίας.
Όλοι γνωρίζουν τον Πανιώνιο και τον Απόλλωνα, όμως δεν ήταν μόνο αυτοί οι δυο μεγάλοι προσφυγικοί σύλλογοι που βρήκαν στέγη στην Ελλάδα. Με τη συγκρότηση και τη δράση των προσφυγικών σωματείων μέχρι την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου τον Οκτώβριο του 1940 καταπιάνεται το βιβλίο του Ανδρέα Μπαλτά «Προσφυγικά αθλητικά σωματεία στον Μεσοπόλεμο 1922-1940» (Εκδόσεις Μπαλτά), που κυκλοφόρησε πριν από λίγες μέρες. Οι ελληνικοί πληθυσμοί που εγκατέλειψαν βίαια τις εστίες τους στην Μ. Ασία και εγκαταστάθηκαν στις πόλεις της Ελλάδας, παρά τις διαφορές τους ως προς την οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική τους κατάσταση, έγιναν σταδιακά φορείς μιας ειδικής ταυτότητας, αυτής του πρόσφυγα. Παράλληλα, αναδείχθηκε η ανάγκη για τον προσφυγικό κόσμο συγκρότησης σωματείων και συλλογικής τους εκπροσώπηση στις κατά τόπους αρχές. Τα αθλητικά σωματεία των προσφύγων αποτέλεσαν φορείς καθοριστικής κοινωνικοποίησης της προσφυγικής νεολαίας.
Προτεραιότητα η επανασύσταση των σωματείων
Είναι χαρακτηριστικό ότι η πρώτη φροντίδα των ιθυνόντων των αθλητικών σωματείων της Σμύρνης, αμέσως μετά την άφιξή τους στην Αθήνα, ήταν να συγκεντρώσουν τα διασωθέντα μέλη τους και να τους εξασφαλίσουν προσωρινή στέγη. Παράλληλα, συνέλεγαν πληροφορίες για τα μέλη που αγνοούνταν. Οι πρώτοι κατάλογοι διασωθέντων και αιχμαλωτισθέντων αθλητών δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό “Η Νίκη”. Μέσω του τύπου γνωστοποιούνταν αφίξεις μεταναστών, με αναγγελίες όπως η παρακάτω: «Μεταξύ των τελευταίων αφιχθέντων εκ της αιχμαλωσίας συγκαταλέγονται και οι δύο πρωταθληταί του Σμυρναϊκού Γυμναστικού Συλλόγου ‘’Απόλλων’’ στρατιώται Π. Πάρσαλης και Θ. Πλυτάς. Εκ τούτων, ο μεν πρώτος κατέχει το πανελλήνιον ρεκόρ εις το άλμα εις ύψος, πηδήσας εις το Αφιόν Καραχισάρ ένα μέτρον και 77,5, ο έτερος κ. Πλυτάς κατέχει ομοίως το πανελλήνιον ρεκόρ εις την λεμβοδρομίαν δικώπων μετά κινητών καθισμάτων μετά του επίσης Απολλωνιστού κ. Σγουρά, αποστάσεως ενός μιλίου. Ο κ. Πλυτάς είναι πρωταθλητής πυγμάχος.»
Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου καταγράφεται εκτενής αναδρομή στην αθλητική δράση των Ελλήνων της Μ. Ασίας και της Πόλης πριν από το 1922, μέσα από αναφορές στα σωματεία, όπως ο Πανιώνιος, ο Απόλλων Σμύρνης, ο Ηρακλής στα Ταταύλα, ο Προμηθεύς Τραπεζούντας, ο Αιολικός στο Αϊβαλί κλπ. Ο συγγραφέας αναδεικνύει τη σχέση αυτών των σωματείων με την ελληνική αρχαιότητα, την εκπαίδευση και τη Μεγάλη Ιδέα. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι αθλητικοί θεσμοί στη μεσοπολεμική Ελλάδα, η κυριαρχία του ποδοσφαίρου, η δημιουργία των πρώτων αθλητικών ομοσπονδιών, η θεσμοθέτηση των Βαλκανικών αγώνων κλπ.
Αθλητισμός και προσφυγική ταυτότητα
Ο αθλητισμός των προσφύγων εξετάζεται σε σχέση με την ευρύτερη συλλογική δράση τους, η δε ταυτότητα των σωματείων τους συναρτάται με την κοινωνική σύνθεση, την πολιτική συμπεριφορά και την ιδεολογία των μελών του προσφυγικού κόσμου. Επίσης, μέσα από το βιβλίο, αναδεικνύεται ο ρόλος αυτών των σωματείων ως φορέων της μνήμης της Μ. Ασίας και της Κωνσταντινούπολης. Ο σκοπός αυτός επιτυγχάνεται μέσα από τη διερεύνηση των μνημονικών πρακτικών που ακολουθούσαν τα μέλη τους, οι οποίες βασίζονταν στην επαναληπτική χρήση κειμένων, εικόνων και τελετουργικών και στη μετατροπή των ιστορικών γεγονότων σε σύμβολα. Στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφεται και αναλύεται η ίδρυση των εκατοντάδων προσφυγικών αθλητικών σωματείων σε όλη την Ελλάδα, καθώς και τα αθλήματα των προσφύγων. Σε παράρτημα του βιβλίου, μάλιστα, υπάρχει κατάλογος με 521 προσφυγικά αθλητικά σωματεία.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι ενότητες που αναδεικνύουν ζητήματα όπως η πρωτοπορία των προσφύγων στην εισαγωγή του γυναικείου αθλητισμού, η προσπάθεια για την εξεύρεση αθλητικών χώρων και η αθλητική αντιπαλότητα με τους ντόπιους. Ιδιαίτερη σημασία έχει και η σχέση που ανέπτυξαν οι παράγοντες των προσφυγικών σωματείων με τα πολιτικά κόμματα της εποχής. Στο βιβλίο αναδεικνύονται πτυχές της κοινωνικής σύνθεσης των προσφυγικών σωματείων και της ένταξης των ηγετικών τους ομάδων, ως επι το πλείστον, στο εκλογικό δίκτυο της παράταξης των Φιλελευθέρων. Στο πέμπτο κεφάλαιο, τα αθλητικά σωματεία των προσφύγων παρουσιάζονται ως φορείς της μνήμης της Μικράς Ασίας και της Κωνσταντινούπολης, μέσα από την καταγραφή και ανάλυση των μνημονικών πρακτικών των μελών τους. Θα λέγαμε, ότι έτσι πραγματοποιείται με ιδανικό τρόπο η σύνδεση των σπουδών της μνήμης και του ιστορικού τραύματος με την κοινωνική ιστορία του αθλητισμού, στοιχείο που αποτελεί και μια από τις βασικές αρετές του βιβλίου.
Εν κατακλείδι, το βιβλίο συνδέει τον αθλητισμό των Μικρασιατών με αυτό που ονομάζεται προσφυγική ταυτότητα. Έτσι, σε θεωρητικό επίπεδο, αναδεικνύεται η σύνδεση του αθλητισμού με τις διεργασίες που συμβαίνουν στο κοινωνικό και πολιτικό πεδίο και προβάλλεται η σημασία που έχει ο αθλητισμός για τη διατήρηση και τη νοηματοδότηση της ταυτότητας εκπατρισμένων πληθυσμών, όπως ήταν οι πρόσφυγες της Μ. Ασίας.
O σωματειακός αθλητισμός των προσφύγων στην Αθήνα και στον Πειραιά
Kατά την περίοδο του Μεσοπολέμου ο ελληνικός αθλητισμός διαφοροποιήθηκε και έπαψε να αποτελεί προνόμιο των μεσαίων και ανώτερων κοινωνικών τάξεων. Η μαζικοποίησή του εκφράστηκε κυρίως μέσα από λαϊκά σπορ, όπως το ποδόσφαιρο, όπου εμφανίστηκαν τα πρώτα δείγματα του επαγγελματισμού. Η ανάπτυξη του αθλητικού Τύπου και η εμφάνιση του ραδιοφώνου διαμόρφωσαν το πλαίσιο μέσα στο οποίο τα σπορ άρχισαν να μετατρέπονται σε θέαμα και προϊόν της μαζικής κουλτούρας. Στην Αθήνα και στον Πειραιά ιδρύθηκαν εκατοντάδες αθλητικά σωματεία, τα οποία καλλιέργησαν κυρίως το ποδόσφαιρο. Ένας σημαντικός αριθμός από αυτά ιδρύθηκε από τους νέους κατοίκους της πρωτεύουσας και του επινείου της, τους πρόσφυγες της Μ. Ασίας, οι οποίοι είχαν ήδη συμβάλει με την παρουσία τους στην αναδιαμόρφωση του ιστού των δύο αστικών κέντρων.
Η σωματειακή οργάνωση των προσφύγων κάλυψε ζωτικές ανάγκες του κοινωνικού τους βίου, καθώς και την ανάγκη τους για έκφραση και δημιουργία. Τα σωματεία της προσφυγικής νεολαίας έθεσαν ειδικούς στόχους, διαφορετικούς από αυτόν της αποκατάστασης, που είχαν να κάνουν κυρίως με τη «σωματική και διανοητική ανάπτυξη και ηθική ανύψωση των μελών τους», και, διακρινόμενα σε αμιγώς αθλητικά και πολιτιστικά-αθλητικά, πρόσφεραν στα μέλη τους ευκαιρίες διεξόδου από τις άθλιες συνθήκες της καθημερινότητας. Συχνά, τα ιδρυτικά μέλη των αθλητικών συλλόγων των προσφύγων πρωτοστατούσαν παράλληλα και στην ίδρυση πολιτιστικών συλλόγων, στη διδασκαλία της μουσικής και στο ανέβασμα θεατρικών παραστάσεων, ενώ από τα συμβούλια των σωματείων τους δεν έλειψαν και πολιτευτές πρόσφυγες, οι οποίοι μπορούσαν έτσι να αλιεύουν ψήφους για λογαριασμό των κομμάτων τους από μια μεγάλη δεξαμενή ψηφοφόρων.
Η Μετεγκατάσταση των Σωματείων της Σμύρνης στην Αθήνα
Στην Αθήνα, από τις πρώτες κιόλας αθλητικές διοργανώσεις μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, άρχισε να γίνεται αισθητή η παρουσία των προσφυγικών αθλητικών σωματείων. Όταν το καλοκαίρι του 1923 τελέστηκαν οι κολυμβητικοί αγώνες, ένας αρθρογράφος της εποχής εξέφρασε την ελπίδα του ότι «οι προκηρυχθέντες κολυμβητικοί αγώνες… εφέτος θα συγκεντρώσουν περισσότερο κόσμο, τόσον αθλητών όσον και θεατών, λόγω της συμμετοχής των εξ Ιωνίας κολυμβητών».
Οι αρχειακές πηγές και ο Τύπος της εποχής επιβεβαιώνουν το γεγονός ότι οι αθλητικές Αρχές, οι αθλητικές ενώσεις και τα αθλητικά σωματεία της Ελλάδας, από την πρώτη στιγμή, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την άφιξη των προσφύγων, υπήρξαν αρωγοί στα σωματεία που μετέφεραν την έδρα τους στην ελληνική επικράτεια, καθώς και στους αθλητές και στα μέλη αυτών, παρ’ ότι οι χώροι άθλησης ήταν περιορισμένοι και οι οικονομικές τους δυνατότητες μικρές, λόγω της ευρύτερης κοινωνικής και οικονομικής κατάστασης. Τον Οκτώβριο του 1922, κι ενώ το δράμα των προσφύγων κορυφωνόταν, η Ένωση Ποδοσφαιρικών Σωματείων Αθηνών – Πειραιώς εξέφρασε προς την Επιτροπή Ολυμπιακών Αγώνων (ΕΟΑ) την πρόθεσή της να διοργανώσει ποδοσφαιρικούς αγώνες στο Ποδηλατοδρόμιο του Νέου Φαλήρου ανάμεσα στις μεικτές ομάδες του Πειραιά και της Αθήνας υπό την προστασία του βασιλιά, προκειμένου οι εισπράξεις των αγώνων να διατεθούν «αποκλειστικώς υπέρ της οικονομικής ενισχύσεως των συναδέλφων προσφύγων αθλητών Πανιωνίου, Απόλλωνος και Αρμενικού Συλλόγου Σμύρνης». Σημειωτέον ότι το Ποδηλατοδρόμιο του Φαλήρου καθώς και άλλες αθλητικές εγκαταστάσεις είχαν καταληφθεί από οικογένειες προσφύγων, γεγονός που ανέδειξε η Ένωση μέσω επιστολής της προς την ΕΟΑ, διατυπώνοντας τη χαρακτηριστική φράση «… ώστε η θέσις των ασκουμένων αθλητών να καθίσταται αδύνατος».
Η παρουσία των προσφύγων στην Αθήνα και στον Πειραιά υπήρξε καταλυτική για τα αθλητικά πράγματα των δύο αστικών κέντρων. Η συσπείρωση της προσφυγικής νεολαίας γύρω από τα αθλητικά σωματεία των νεοφερμένων κατοίκων συνέβαλε στη μαζικοποίηση του αθλητισμού της πρωτεύουσας, με όχημα κυρίως το νέο λαϊκό άθλημα του ποδοσφαίρου.
Κατά την ποδοσφαιρική περίοδο 1922-1923 έκαναν την πρώτη τους εμφάνιση ο Πανιώνιος Γυμναστικός Σύλλογος και ο Γυμναστικός Σύλλογος Απόλλων Σμύρνης και στις 20 Μαΐου του 1923 ξεκίνησε στο Ποδηλατοδρόμιο του Φαλήρου η τέλεση των τελικών αγώνων ποδοσφαίρισης, όπου συμμετείχαν οι δύο σμυρναϊκές ομάδες. Στο γήπεδο συνέρρευσαν πλήθη κόσμου, ενώ το «παρών» έδωσε και ο Αρχηγός της «Επαναστάσεως», συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας, ηγέτης-σύμβολο για τον προσφυγικό κόσμο. Ήταν η εποχή που οι φορείς της εξουσίας, διαβλέποντας τη μαζικότητα του αθλητισμού, άρχισαν να δηλώνουν έντονα την παρουσία τους στα στάδια και στα ποδοσφαιρικά γήπεδα, ενώ η παρουσία γηγενών και προσφύγων στους ίδιους αθλητικούς χώρους θα συντελούσε στη συμβολική αναπαραγωγή και αναπαράσταση των αντιθέσεών τους.
Ο Πανιώνιος Γ.Σ. και ο Απόλλων Γ.Σ. Σμύρνης υπήρξαν τα δύο σωματεία που εκπροσώπησαν κατεξοχήν τον σμυρναϊκό αθλητισμό στην Ελλάδα και αποτέλεσαν επί τρεις περίπου δεκαετίες τους δύο βασικούς πυλώνες του, ενώ αναφοράς χρήζει και ο Πέλοψ Μελαντίας, που αποτέλεσε το τρίτο σωματείο που συνέχισε τη δράση του στην Αθήνα κατά τα πρώτα χρόνια του Μεσοπολέμου.
Ο Πανιώνιος ιδρύθηκε στη Σμύρνη και υπήρξε το τέκνο της ένωσης των συλλόγων Ορφέα (1890) και Γυμνασίου. Πρωτοστάτησε στον αθλητισμό της Σμύρνης μέσα από την καλλιέργεια όλων των τότε γνωστών αθλημάτων, στη θέσπιση των Πανιώνιων Αγώνων και στην εισαγωγή του αθλητισμού στην εκπαίδευση. Μετά την Καταστροφή του 1922 και την έλευση των μελών του στην Αθήνα, ο Πανιώνιος ανήγγειλε επίσημα, στις 8 Νοεμβρίου 1922, την εγκατάσταση της έδρας του στην Αθήνα και τη συνέχιση της δραστηριότητάς του στο Παναθηναϊκό Στάδιο, από τις 12 του ίδιου μήνα. Ηγετική μορφή του Πανιωνίου συνέχισε να είναι και στην Αθήνα ο παράγοντάς του Δημήτριος Δάλλας, άνθρωπος πρωτοπόρος και κοσμοπολίτης, που υπήρξε ο βασικός εισηγητής του γυναικείου αθλητισμού στην Ελλάδα. Δείγμα της προσπάθειας του Πανιωνίου να κρατήσει ζωντανή τη μνήμη της σμυρναϊκής του δράσης υπήρξε η τέλεση των 20ών Πανιώνιων Αγώνων στο Παναθηναϊκό Στάδιο στις 27, 29 και 30 Σεπτεμβρίου, καθώς και στις 7 Οκτωβρίου του 1923. Η τέλεση των Πανιώνιων Αγώνων στην Αθήνα από τον Πανιώνιο αποτέλεσε μια χαρακτηριστική περίπτωση αναβίωσης πατρώου θεσμού και προσπάθειας αξιοποίησης της μνήμης των χαμένων πατρίδων. Tα μέλη του Πανιωνίου άντλησαν στοιχεία από το παρελθόν του συλλόγου για να υπενθυμίσουν στους Έλληνες φιλάθλους το ιστορικό του βάρος, προσπαθώντας παράλληλα να μετατρέψουν το τραύμα της προσφυγιάς σε ιερή παρακαταθήκη. Αξίζει να σημειωθεί ότι πριν από την εγκατάσταση του Πανιωνίου στη Νέα Σμύρνη είχε προηγηθεί η ίδρυση του Αθλητικού Ομίλου Νέας Σμύρνης (ο σημερινός Μίλωνας) το 1928, από ομάδα προσφύγων της συνοικίας, με επικεφαλής τον Ζήνωνα Μιχαηλίδη.
Το τρίτο σωματείο που συνέχισε τη δράση του στην Αθήνα υπήρξε ο Πέλοπας Μελαντίας, που είχε ιδρυθεί το 1905 και πρωτοστατούσε έως το 1922 στα κολυμβητικά και ναυτικά αθλήματα της Σμύρνης. Την πρώτη του εμφάνιση έκανε στην Αθήνα στους κολυμβητικούς αγώνες του Οκτωβρίου του 1923, καταλαμβάνοντας σημαντικές θέσεις τόσο σε ατομικά κολυμβητικά αγωνίσματα όσο και σε ομαδικά (water polo). Με επιστολή του προς την ΕΟΑ τον Δεκέμβριο του 1922 το Δ.Σ. του σωματείου γνωστοποίησε την πρόθεσή του να συνεχίσει την αθλητική του δραστηριότητα μέσω «των δεκαεφτά διασωθέντων αθλητών του» που διέμεναν στην Αθήνα και στον Πειραιά. Μάλιστα, ως μια πρώτη ενέργεια συμπαράστασης εκ μέρους της Ελληνικής Ολυμπιακής Επιτροπής (ΕΟΕ), ζητούσε την παραχώρηση ενός δωματίου των αποδυτηρίων του Παναθηναϊκού Σταδίου, όπως συνέβη και προς άλλα προσφυγικά σωματεία, προκειμένου να στεγαστούν σε αυτό τέσσερις άστεγοι αθλητές του.
Η ίδρυση της ΑΕΚ
Οι Κωνσταντινουπολίτες αθλητές που εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα άρχισαν να εντάσσονται σε διάφορα σωματεία της πρωτεύουσας. Οι περισσότεροι επέλεξαν τα σωματεία του Απόλλωνα και του Πανιωνίου, ενώ κάποιοι ενεγράφησαν στις τάξεις του Παναθηναϊκού. Η ανάγκη, όμως, των Κωνσταντινουπολιτών προσφύγων να ιδρύσουν στην Αθήνα ένα σωματείο που θα αναδείκνυε τη μνήμη και την αθλητική παράδοση της Πόλης οδήγησε μια ομάδα φιλάθλων στην απόφαση της ίδρυσης της Αθλητικής Ένωσης Κωνσταντινουπόλεως (ΑΕΚ) τον Ιούλιο του 1924. Πρώτος πρόεδρος του σωματείου αναδείχθηκε ο Κώστας Σπανούδης, ακραιφνής βενιζελικός, πολιτευτής και υπουργός των Φιλελευθέρων, ενώ συνοδοιπόρος του υπήρξε και η κόρη του Αθηνά. Ως έμβλημα του σωματείου επελέγη ο δικέφαλος βυζαντινός αετός και ως χρώμα το κίτρινο και το μαύρο. Στο κεφάλαιο Β’ του καταστατικού της ΑΕΚ οριζόταν ότι «ο σκοπός του Συλλόγου είναι η περισυλλογή και συγκέντρωσις των εκ Κωνσταντινουπόλεως εν Αθήναις και Πειραιεί Αθλητών…».
Αντίστοιχα, στην πόλη του Πειραιά ιδρύθηκε στις 26 Σεπτεμβρίου 1926 ο Αθλητικός Όμιλος Ένωσις Κωνσταντινουπόλεως Πειραιώς. Ως τακτικά μέλη του συλλόγου μπορούσαν να εγγραφούν Κωνσταντινουπολίτες και μη που διαβιούσαν στον Πειραιά, στην Αθήνα και στα περίχωρα. Το σήμα του ομίλου ήταν ο δικέφαλος αετός, ενώ στην Ένωση είχε προσαρτηθεί και το σωματείο Χαλκηδών.
Η ιστορία των ομάδων
Η ιστορία των ελληνικών ομάδων δείχνει ότι ένας σημαντικός αριθμός απ΄ αυτές έχει κάποια σχέση, μικρότερη ή μεγαλύτερη, με τη Μικρά Ασία ή την Κωνσταντινούπολη. Κι αυτό ισχύει περισσότερο για τις λεγόμενες «μεγάλες ομάδες».
Από τη Σμύρνη στην Αθήνα: Πανιώνιος και Απόλλων
Το 1890, Έλληνες της οθωμανικής και πολυεθνικής Σμύρνης ίδρυσαν τον Μουσικό και Γυμναστικό Σύλλογο «Ορφεύς». Ο Απόλλων ξεκίνησε ως διάσπαση του σμυρναϊκού «Ορφέα», τον επόμενο χρόνο (1891). Είχε καλλιτεχνικά, πεζοπορικά και αθλητικά τμήματα (πιο ξακουστό το κωπηλατικό), καθώς και ιδιόκτητο γήπεδο στη Σμύρνη. Ήταν πιο λαϊκή ομάδα από τον σχεδόν συνομήλικό του και συντοπίτη Πανιώνιο, αφού εκείνος θεωρούνταν πιο αστικός. Το 1910, ο Απόλλων ίδρυσε το ποδοσφαιρικό του τμήμα, που έκτοτε έπαιρνε συνήθως το τοπικό πρωτάθλημα. Με τη μικρασιατική καταστροφή (Σεπτέμβρης το 1922), ο Απόλλων διαλύθηκε. Ξαναφτιάχτηκε στην Αθήνα, ως προσφυγική ομάδα με την ονομασία «Απόλλων Αθηνών», με έδρα αρχικά δίπλα στο Ολυμπιείο, αργότερα στο Ρουφ και τελικά στο γνωστό γήπεδο της Ριζούπολης. Κέρδισε λίγα πρωταθλήματα Αθηνών κι έβγαλε μερικούς μεγάλους παίχτες, όμως τα τελευταία δέκα χρόνια παραδέρνει (τώρα βρίσκεται στη Δ΄ Αθηνών). Πρόσφατα ξαναπήρε τ΄ όνομα «Απόλλων Σμύρνης»: μια θλιβερή διαδικασία υποκατάστασης της πραγματικότητας με το ένδοξο παρελθόν.
Ο Πανιώνιος είναι κι αυτός διάσπαση του «Ορφέα» Σμύρνης. Το 1893 ξεκίνησε μια διάσπασή του, ο Αθλητικός Σύλλογος «Γυμνάσιον» (ένα από τα ιδρυτικά μέλη του ΣΕΓΑΣ το 1897). Τα σωματεία αυτά επανενώθηκαν το 1898, δημιουργώντας τον Πανιώνιο Γυμναστικό Σύλλογο. Ο σύλλογος συντηρούσε 11 αθλητικά τμήματα: αθλητικό (στίβου), γυμναστικό, ναυτικό (κωπηλασίας), κολύμβησης, σκοποβολής, ξιφασκίας, ποδηλασίας, τένις, «ποδοσφαιρίσεως» (ήδη από το 1895, όταν εμείς στην Παλιά Ελλάδα δεν ξέραμε πώς ήταν το τόπι!), βόλεϊ μπάσκετ, αλλά και περιηγητικά και καλλιτεχνικά. Η μικρασιατική καταστροφή (Σεπτέμβρης 1922) διέλυσε, φυσικά, και τον Πανιώνιο στη Σμύρνη. Αλλά μόλις δύο μήνες μετά, ένας νέος Πανιώνιος ξεκινούσε στην Αθήνα, με έδρα τ΄ αποδυτήρια του Παναθηναϊκού Σταδίου. Μέχρι που, το 1940, μεταφέρθηκε στο γήπεδο της Νέας Σμύρνης. Η συνέχεια είναι γνωστή.
Από τη Θεσσαλονίκη στη … Θεσσαλονίκη: ο Ηρακλής
Το 1899, στην επίσης οθωμανική και πολυεθνική Θεσσαλονίκη ξεκίνησε ο ελληνικός όμιλος «Φιλομούσων». Το 1903, τα μέλη του επεκτάθηκαν και στον αθλητισμό, ιδρύοντας τμήματα ποδηλασίας, κολύμβησης και ποδοσφαίρου. Το 1908, οι «Φιλόμουσοι» ενώθηκαν με την προϋπάρχουσα «Ολυμπία», αμιγώς αθλητικό ελληνικό σωματείο, και έτσι φτιάχτηκε ο Ηρακλής. Αρχική ονομασία του ήταν «Οθωμανικός ελληνικός σύλλογος Θεσσαλονίκης ‘Ο Ηρακλής’». Έτσι, όταν η πόλη πέρασε σε ελληνικά χέρια (1912), οι άνθρωποι του Ηρακλή το μόνο που χρειάστηκε ήταν να αφαιρέσουν το «οθωμανικός» από τον τίτλο τους.
Δεν πρόκειται δηλαδή για ομάδα προσφύγων, όπως πολλοί νομίζουν, αλλά για σωματείο γηγενών Σαλονικιών που είχε ξεκινήσει επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Και επειδή είναι το παλιότερο στην πόλη και γενικά στον ελληνικό χώρο, και δεν έχει αλλάξει από τότε τ΄ όνομά του, δικαίως έχει λάβει το παρατσούκλι «γηραιός».
Από την Κωνσταντινούπολη στην Ελλάδα: ΑΕΚ και ΠΑΟΚ
Η Αθλητική Ένωσις Κωνσταντινουπόλεως (ΑΕΚ) δημιουργήθηκε το 1924 στην Αθήνα με κύρια έδρα το γνωστό (1930 – 2003) γήπεδο της Νέας Φιλαδέλφειας. Οι ιδρυτές της ήταν βασικά μη Σμυρναίοι πρόσφυγες, Κωνσταντινουπολίτες και άλλοι, που είχαν μικρότερη ή μεγαλύτερη σχέση με προϋπάρχοντα ελληνικά σωματεία της Κωνσταντινούπολης («Ένωση Τατούλων», «Πέρα Κλουμπ», «Ερμής», «Μέγας Αλέξανδρος», «Ήφαιστος», το αθλητικό τμήμα της Ροβερτείου σχολής κλπ). Η ΑΕΚ συσπείρωσε εκείνους που δεν ήταν οπαδοί του Απόλλωνα ή του Πανιωνίου, ιδίως μάλιστα τους Πόντιους. Ο δικέφαλος αϊτός παρέπεμπε στο σύμβολο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και το Κ του τίτλου στο νεότερο όνομα του Βυζαντίου. Είναι χαρακτηριστικό ότι δημιουργήθηκαν άλλα 10 σωματεία με το ίδιο όνομα σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, με την προσθήκη π.χ. Θεσσαλονίκης ή Τριπόλεως.
Ο Πανθεσσαλονίκειος Αθλητικός Όμιλος Κωνσταντινουπολιτών (ΠΑΟΚ) αποτελεί συνέχεια του πολίτικου αθλητικού και καλλιτεχνικού συλλόγου «Ερμής» του Πέραν (έτος ίδρυσης 1875), που το 1923 μετονομάστηκε σε «Περακλούμπ». Τρία χρόνια αργότερα, μέλη του Περακλούμπ στη Θεσσαλονίκη ιδρύουν τον ΠΑΟΚ. Πάλι δικέφαλος αϊτός, πάλι το Κ με τη μικρή διαφορά -πολιτών αντί –πόλεως). Ο ΠΑΟΚ είναι η ομάδα που κυριαρχεί στους φιλάθλους της Βόρειας Ελλάδας (λόγω των εκεί Ελλήνων προσφύγων), ενώ έχουν επίσης ιδρυθεί πολλοί τοπικοί ΠΑΟΚ, με μια προσθήκη στο τέλος π.χ. Γιαννιτσών. Κανονικά, η προϊστορία του ΠΑΟΚ είναι παλιότερη, από των σμυρνέικων σωματείων, όμως ο ίδιος ο ΠΑΟΚ προβάλλει έτος ίδρυσης το 1926.
Το τριφύλλι και οι Πειραιώτες πρόσφυγες: ΠΑΟ και Ολυμπιακός
Λίγοι γνωρίζουν ότι και οι λεγόμενοι «αιώνιοι» έχουν επίσης σχέση με Πόλη και Μικρασία. Όταν ιδρύθηκε ο Παναθηναϊκός (από διάσπαση του Πανελληνίου- και άλλαξε διάφορα ονόματα μέχρι να καταλήξει ΠΑΟ), δεν είχε έμβλημα το τριφύλλι, μα έναν ποδοσφαιριστή που κλοτσάει μια μπάλα. Το τριφύλλι το έφερε το 1911 ο αθλητής Μιχάλης Παπάζογλου και ήταν το σήμα της προηγούμενης ομάδας του. Μόνο που ο Παπάζογλου ήταν αθλητής της στον οθωμανικό ελληνικό σύλλογο της Χαλκηδόνας! (Ο συνδυασμός πράσινο χρώμα και τριφύλλι μάλλον ιρλανδίζει, αλλά η ο συσχετισμός δεν αποδεικνύεται). Ναι μεν λοιπόν οι ιδρυτές του ΠΑΟ ήταν Αθηναίοι αστοί και μικροαστοί, το τριφύλλι όμως ήταν τούρκικο. Επίσης, προκειμένου να γίνει το γήπεδο της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, υπήρξαν προσφυγές εκεί με πρόσφυγες της περιοχής Αμπελοκήπων. Στη συνέχεια όμως οι πρόσφυγες της περιοχής έγιναν οι φανατικότεροι οπαδοί της ομάδας (προσφυγικές πολυκατοικίες της Αλεξάνδρας, του Λυκαβηττού, της Πανόρμου και των Ελληνορώσων).
Τέλος, ο Ολυμπιακός ιδρύθηκε βέβαια το 1925, από συγχώνευση του Πειραϊκού και του Ομίλου Φιλάθλων Πειραιώς. Φαινομενικά δεν έχει σε τίποτα να κάνει με τη Μικρασία, αφού οι ιδρυτές του ήταν επίσης αστοί και μικροαστοί. Όμως η κύρια δύναμη της ομάδας ήταν -και είναι- στις προσφυγοκρατούμενες γειτονιές των δήμων ιδίως της Β΄ Πειραιά (Δραπετσώνα, Κερατσίνι, Ρέντη, Φάληρο, Νίκαια, Κορυδαλλός). Ειδικά στις πρώτες απ΄ αυτές η αναφορά της περιοχής δείχνει αυτονόητα και την «οπαδική τοποθέτηση». Είναι πολύ αμφίβολο αν ο Ολυμπιακός θα είχε φτάσει στη μεγάλη δύναμη που έχει σήμερα χωρίς την προσφυγική υποστήριξη.
Συμπέρασμα
Όλες οι λεγόμενες «μεγάλες ομάδες» (πλην του Άρη), αλλά και αρκετές άλλες, έχουν δημιουργηθεί υπό την επιρροή του φιλοπρόοδου πολίτικου – μικρασιάτικου στοιχείου, ή έχουν υποστεί εκ των υστέρων την επίδρασή του. Στο ποδόσφαιρο και άλλα σπορ, όπως και σε τόσους άλλους τομείς, οι Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας /Τουρκίας μάς άνοιξαν τα μάτια. Όποιος μελετάει την ελληνική αθλητική ιστορία καλό θα είναι να το θυμάται αυτό.
Βιβλιογραφία
Γάσιας, Γιώργος. Η περίπτωση των ποδοσφαιρικών σωματείων στην ελληνική κοινωνία του Μεσοπολέμου 1922-1936. Μεταπτυχιακή Εργασία, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ρέθυμνο, 2005. / Ιωαννίδου, Ελένη. Τα αθλητικά σωματεία των προσφύγων στη Θεσσαλονίκη του Μεσοπολέμου (1922-1940), στο Θεσσαλονικέων Πόλις Τεύχος 15, Οκτώβριος 2004. / Κερεμίδης, Βασίλης. Πυγμαχία. Τα βασικά στοιχεία του αθλήματος. Εκδόσεις Επιστημονικών Βιβλίων Κ. Χριστοδουλίδη, Θεσσαλονίκη, 1995. / Κουλούρη, Χριστίνα. Αθλητισμός και όψεις της αστικής κοινωνικότητας, γυμναστικά και αθλητικά σωματεία 1870-1922. ΙΑΕΝ, Αθήνα, 1997. / Λινάρδος, Πέτρος. Η Σμύρνη του Πανιωνίου, Οι Φίλοι των Τεχνών. Νέα Σμύρνη, 1998. / Μακρίδης, Πάνος. Η ιστορία της ΑΕΚ. Αθλητική Βιβλιοθήκη, Έκδοσις Εφημερίδος «Αθλητική Ηχώ», Αθήνα, 1953. / Μανιτάκης, Παύλος. 100 χρόνια Νεοελληνικού Αθλητισμού 1830-1930. Αθήνα, 1962. / Μπαλτάς, Ανδρέας. Ο ελληνικός αθλητισμός στη Σμύρνη 1890-1922. Εκδόσεις Μπαλτά, Γλύφα Ηλείας, 2014. / Το 1922 και οι πρόσφυγες, μια νέα ματιά, Επιμέλεια-εισαγωγή: Αντώνης Λιάκος, Νεφέλη, Αθήνα, 2011. / Χριστοδούλου, Λουκάς. Η ιστορία των Σωματείων της Νέας Ιωνίας 1923-1974. Εκδόσεις Μπαλτά, Γλύφα Ηλείας 2014.
Η Αδελφότητα Μικρασιατών Ν. Χανίων “ο Άγιος Πολύκαρπος” σε συνεργασία με τα “Χανιώτικα νέα”, παρουσιάζουν κάθε εβδομάδα ένα ιστορικό αφιέρωμα στη Μικρά Ασία, με αφορμή τη συμπλήρωση 100 ετών από τη μικρασιατική καταστροφή
