Κάποιοι ερειπωμένοι τοίχοι με μια βάρκα μέσα, μια μικρή εκκλησία γεμάτη σύγχρονα τσιμέντα, ένα μάλλον πρόχειρα φτιαγμένο λιμανάκι και λίγο παραπέρα στην παραλία μια εγκαταλειμμένη κρήνη με βλυχό, ιαματικό νερό. Ποιος να φανταστεί πως αυτά είναι ό,τι σώθηκε από ένα μεγάλο μοναστήρι, που έπαιξε σημαντικό ρόλο στη ζωή της Κρήτης μερικούς αιώνες πριν και κατά πάσα πιθανότητα καταστράφηκε κατά την πολιορκία των Χανιών το 1645;
Eνας αγαπημένος για τους ντόπιους ιστορικός τόπος σε πλήρη εγκατάλειψη, που δείχνει με μια ματιά τις περιπέτειες που πέρασε στους αιώνες. Ένας χώρος μνήμης, που μπορεί να αναδειχτεί εύκολα σε σημείο αναφοράς, με απλές επεμβάσεις, που φαίνεται πως ξεκίνησαν με την ευκαιρία της βελτίωσης της εικόνας του Λιμανιού από το Δημοτικό Λιμενικό Ταμείο και το Δήμο Χανίων με τη συνεργασία της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων και της Ενορίας της Ευαγγελίστριας, στην οποία ανήκει ο χώρος. Λίγο «σκάλισμα» στο παρελθόν και στο χώρο έβγαλε ενδιαφέροντα στοιχεία.
Για τη Μονή της Αγίας Κυριακής στα Βλυχάδια, οι πληροφορίες μας περιορίζονται σε λίγα έγγραφα από τα αρχεία της Βενετίας, που δημοσίευσαν στο παρελθόν ο Νικόλαος Τωμαδάκης και η Μαρία Χαιρέτη, απεικονίσεις της πόλης την περίοδο της Βενετοκρατίας και κατά τη διάρκεια της πολιορκίας, μια φωτογραφία του 1920 από τη συλλογή του Μανόλη Τζιλιβάκη και ό,τι σώζεται επιτόπου.
Εξαιρετικές πληροφορίες, που δείχνουν τη σημασία της Μονής και την ποιότητα των μοναχών υπάρχουν στο Τυπικό, που δημοσιεύει ο ομότιμος καθηγητής του Ιόνιου Πανεπιστημίου Δημήτρης Τσουγκαράκης. Κτίστηκε στις αρχές του 16ου αιώνα και αρχικά ήταν ένα μικρό συγκρότημα, όπως συνέβαινε γενικότερα στην Κρήτη με τους περιορισμούς που είχαν επιβάλει οι Βενετοί στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Στις αρχές του 17ου αιώνα, γίνονται κοσμογονικές αλλαγές στα μοναστήρια της Κρήτης, καθώς χαλαρώνει η στάση των Βενετών απέναντι στους Ορθόδοξους για να τους προσεταιριστούν ενόψει του κινδύνου της αναμενόμενης Τουρκικής εισβολής.
Με την έγκριση των αρχών δίδεται η άδεια σε προσωπικότητες κοινής αποδοχής να κτίσουν νέες, ή να ανακαινίσουν παλιές μονές και επιχειρείται η εισαγωγή του κοινοβιακού συστήματος. Από την πλευρά των Ορθοδόξων η υπόθεση συνδέεται με τη βελτίωση των θρησκευτικών συνθηκών, από την πλευρά των Βενετών με την επιβολή ελέγχου στους μέχρι τότε ανεξέλεγκτους μοναχούς και την αποθάρρυνση, λόγω της αυστηρότητας του κοινοβιακού συστήματος, νέων να καταφύγουν σε μονές, προκειμένου να αποφύγουν τις αγγαρείες.
Το 1603 ο ιδιοκτήτης της Μονής Γαβριήλ ο Ροδίτης παραχωρεί τη μικρή μονή σε μια ομάδα από μοναχούς, που επιθυμούσαν να εφαρμόσουν τους κανόνες διαβίωσης του Αγίου Όρους και αρχίζει η ανοικοδόμηση ενός νέου μεγάλου συγκροτήματος. Στην αδελφότητα περιλαμβάνονται δυο γνωστές προσωπικότητες της εποχής, ο Ιερεμίας Τζαγκαρόλος, που μερικά χρόνια αργότερα θα πάρει την εντολή να οργανώσει τη Μονή της Αγίας Τριάδας και ο Μητροφάνης Φασιδώνης, γνωστός από τη ναυτική δραστηριότητά του υπέρ των Βενετών, που θα τιμηθεί με ένα ισόβιο επίδομα γι’ αυτό. Ο Ιερεμίας αναμιγνύεται με τη διοίκηση της Αγίας Κυριακής, η λειτουργία της οποίας θα συνδεθεί με την Αγία Τριάδα.
Εκεί δηλητηριάστηκε, κατά την παράδοση, από ένα μοναχό που μάλλον διαφωνούσε με τις αλλαγές.
Το 1612 διαβιβάζεται στη Σύγκλητο της Βενετίας το Τυπικό λειτουργίας της Μονής, ένα πολύ αυστηρό κείμενο, το οποίο περιέχει πολλές πληροφορίες, όπως ότι είναι άβατο στις γυναίκες, διέθετε Νοσοκομείο και Γηροκομείο για τους μοναχούς, ο τρόπος διοίκησης και διαχείρισης της περιουσίας, το γεγονός ότι οι οικοδομικές εργασίες συνεχιζόταν, παράλληλα με τη δήλωση της πίστης τους στην κυβέρνηση.
Σε άλλο έγγραφο ζητείται η εξασφάλιση της περιουσίας, που είχαν αφιερώσει η μοναχοί. Στην εκκλησιαστική απογραφή του 1637 αναφέρεται πως είχε 27 μοναχούς, δυο μετόχια, του Χριστού στον Ασπαλαθέα και της Αγίας Τριάδας στον Κλαδισό, αμπέλια, λιόφυτα και χωράφια 1000 εργατών, μια πλούσια αγροτική παραγωγή και έσοδα από ενοίκια ακινήτων.
Η Μονή της Αγίας Κυριακής ασκούσε μεγάλη επιρροή στις άλλες μονές των Χανίων και το ντόπιο πληθυσμό και για το λόγο αυτό ήταν σε μεγάλη υπόληψη από τις βενετικές αρχές.
Σε σχέδιο του 1630-40, που σώζεται στη Βιβλιοθήκη της Padova υπάρχει μια εξαιρετική απεικόνιση της Μονής, όπως και σε εικόνα του γνωστού Χανιώτη αγιογράφου Θεόδωρου Πουλάκη με την πολιορκία των Χανίων.
Παράλληλα από τις αρχές του 17ου αιώνα ξεκίνησε ένα μεγάλο οικοδομικό πρόγραμμα, με πρώτο το νέο καθολικό, που κτίστηκε στον αρχιτεκτονικό τύπο του τρίκογχου με τρούλο και νάρθηκα όπως τα περισσότερα από τα καθολικά των μονών και κάποιοι ναοί της περιοχής των Χανίων (ναοί Παναγίας στα Τσικαλαριά, αγίων Πάντων στις Στέρνες, Αγίων Αποστόλων Χώρας Σφακίων, ναοί μονών Αγίας Τριάδας, Γουβερνέτου, Χρυσοπηγής, Γωνιάς, Αγίου Ελευθερίου στις Μουρνιές, Κουμπελής), που επηρεάζονται από την αγιορείτικη παράδοση σε συνδυασμό με Δυτικά αρχιτεκτονικά στοιχεία, αποτελώντας χαρακτηριστικά δημιουργήματα της Κρητικής Αναγέννησης.
Η Μονή αποκτά το παραδοσιακό σχήμα του ορθογώνιου με τις διάφορες χρήσεις διαταγμένες στις τέσσερις περιμετρικές πτέρυγες. Τελευταία επιβεβαίωσα μια παλιά υπόθεσή μου ότι το αλλοιωμένο εκκλησάκι της Αγίας Κυριακής είναι το αρχικό του 16ου αιώνα, που θα πρέπει να παράμεινε σαν παρεκκλήσι. Κοντά στη Μονή διαδραματίστηκαν πολεμικά γεγονότα κατά την πολιορκία της πόλης, γεγονός που μαζί με τη φιλοβενετική στάση των μοναχών, συνετέλεσε στην πλήρη καταστροφή της.
Σύμφωνα με το Γ. Σταυράκη, καταστράφηκε και η περιουσία της περιήλθε σε Οθωμανό, αντίθετα με τις υπόλοιπες μεγάλες μονές, που επιβίωσαν. Η Μονή της Αγίας Κυριακής δεν αναφέρεται ανάμεσα τους στα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα, αφού δεν υπήρχε πλέον.
Στον χώρο σήμερα απομένουν το μικρό παλιό και τα ερείπια του νέου εντυπωσιακού καθολικού, κάποιοι τοίχοι στη νότια πλευρά μέσα στη βλάστηση και ένας ακόμη τοίχος στην κρηπίδα του λιμανιού. Η Αγία Κυριακή ωστόσο εξακολουθεί να αποτελεί ένα σημείο αναφοράς και σεβασμού για τους κατοίκους της Χαλέπας, γεγονός βέβαια το οποίο οδήγησε στο παρελθόν σε ορισμένες ακρότητες όσον αφορά στις σύγχρονες επεμβάσεις. Έτσι αποφασίστηκε από το Δημοτικό Λιμενικό Ταμείο η ανάδειξη των στοιχείων του μνημείου που σώζονται και η διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου, σε συνδυασμό με τη βελτίωση της εικόνας του μικρού λιμανιού.
Μια σοβαρή προσπάθεια ανάδειξης της ιστορικής μνήμης και αναβάθμισης ενός εγκαταλειμμένου χώρου, βελτίωσης της εικόνας του λιμανιού και σύνδεσης με τα γειτονικά Ταμπακαριά. Η μέχρι στιγμής συνεργασία του ΔΛΤ, της Εφορείας Αρχαιοτήτων, της Ενορίας Ευαγγελίστριας και κατοίκων, είναι ένα καλό παράδειγμα, που θα μπορούσε να επαναληφθεί και σε άλλα, ανάλογα σημεία.
*Ο Μιχάλης Ανδριανάκης
είναι επίτιμος έφορος Αρχαιοτήτων
