Στὴ ΝΑ ἄκρα τοῦ χωριοῦ εἶναι ἡ σταυροπηγιακὴ μονὴ τοῦ Προφήτου Ηλιού τοῦ Θεσβήτου, στη μέση μεγάλου κήπου. Τὸ καθολικὸ τῆς μονῆς εἶναι μεγάλη τρίκλιτη βασιλική μὲ τρούλλο, μὲ τοιχογραφίες τοῦ Παντοκράτορα, τῆς Παναγίας κλπ., μὲ ξυλόγλυπτο ἄμβωνα καὶ ἐπισκοπικό θρόνο καὶ καλλιτεχνικότατο τέμπλο τοῦ 1844, ἔργα τοῦ ᾿Αετοῦ Κατζουράκη. Στὴ μονὴ φυλάσσονται πολλὰ ἱερὰ σκεύη καὶ ἄμφια, λείψανα τῶν 4 Μαρτύρων, τῆς ᾿Αγ. Μαρίνας, τοῦ ᾿Αγ. Γεωργίου καὶ ἄλλων ἁγίων. Ὑπάρχουν ἐπίσης παλιὲς εἰκόνες καὶ βιβλιοθήκη μὲ ἀρκετὰ χειρόγραφα, ἀπὸ τὰ ὁποῖα 43 ἔχει δημοσιεύσει ὁ ᾿Ανδρ. Βουρδουμπάκης στὴ Χριστ. Κρήτη (Β΄ 339 έξ.).
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ
Οἰκοδομήθηκε ἀπὸ τὸν ἱερομόναχο Μητροφάνη Βλαστό Μαρκομανολόπουλο τὸ 1637 ἢ παλαιότερα, ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὴν ἐπιγραφὴ τοῦ κωδωνοστασίου (1637) καὶ τοῦ ὑπέρθυρου τῆς ἐξωτερικῆς πύλης (1641), ποὺ ἐδημοσίευσε ὁ Στ. Ξανθουδίδης στὸν ΙΕ΄ τόμο τοῦ περιοδικοῦ ᾿Αθηνᾶ, σ. 153.
Τὸ 1645 ὁ μητροπολίτης Νεόφυτος Πατελάρος ἐγκατέστησε ἡγούμενο τῆς μονῆς τὸν Κοσμᾶ Βλαστό, ποὺ διετέλεσε ἡγούμενος μέχρι τὸ 1681. (ΕΕΚΣ, Α΄ 4). Ἡ μονὴ εἶχε ἀνακηρυχθεί σταυροπηγιακὴ ἀπὸ τὸ 1713 καὶ ἀνακηρύχτηκε πάλι μὲ σιγίλλιο τοῦ Γρηγορίου τοῦ Ε΄ τὸ 1797. (Βλ. Διον. Ζακυθηνού, Σιγίλλιον περὶ τῆς μονῆς Ρουστίκων, ΕΕΚΣ, Γ΄, 236 καὶ ᾿Ανέκδοτα Πατριαρχικὰ ἔγγραφα κλπ. Ελληνικά, Δ΄, 377).
Τὴ μονὴ ἔκαψαν καὶ κατάστρεψαν οἱ Τοῦρκοι τὸ 1823 καΐ μόνο ἡ ἐκκλησία εἶχε μείνει. ᾿Αλλὰ ἐπειδὴ ἦταν μικρὴ τὴν χάλασε ὁ Συμεὼν Καβάκης καὶ τὴν ξανάκτισε τὸ 1831 μὲ πελεκητὲς πέτρες καὶ ἄφισε μόνο τη ΒΔ γωνία σὰν λείψανο τοῦ παλαιοῦ ναοῦ. Τὰ νέα ἐγκαίνια ἔγιναν τὸ 1832. ᾿Αλλὰ καταστράφηκε καὶ πάλι τὸ 1866 καὶ ἀνοικοδομήθηκε ἀπὸ τὸν Καλλίνικο Κατζουράκη καὶ τὸν Βιλανδρίδη.
Τὸ 1834 ποὺ τὴν ἐπισκέφτηκε ὁ Pashley (Ι, 97 έξ.) εἶχε 13 καλογήρους καὶ τὸν ἡγούμενο. Ἡ μονὴ εἶχε τότε 3000 ἐλαιόδενδρα μὲ εἰσόδημα 3000 μίστατα (30000 οκάδες) λάδι, ἀμπέλια 20 ἐργατῶν, 60 μέλισσες, 150 αἰγοπρόβατα, 2 νερόμυλους καὶ χωράφια 80 κοιλῶν (40 μουζουριῶν). Στὴν αὐλὴ εἶδε κρεμασμένες 3 βενετσάνικες καμπάνες μὲ τὶς χρονολογίες 1634 καὶ 1636.
Στὴ μονὴ Ρουστίκων ἀνῆκε καὶ τὸ μονήδριον τιμώμενον ἐπὶ τῶ γενεθλίω τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου καὶ ἐπιλεγόμενον Μυριοκέφαλον, ὅπερ ἀνωκοδόμησε καὶ ἀνήγειρε ὁ Χατζή Ματθαῖος, ἡγούμενὸς τοῦ μοναστηρίου τοῦ Ρουστίκου, ἀλλὰ ἡ ἀρχική Ιδρυσή του ἀποδίδεται στὸν ᾿Αγιο Ιωάννη Κυργιάννη, τὸν ἐρημίτη ἢ Ξένο.
Βιβλιογραφία: Δ. Ζακυθηνού, Σιγίλλιον περὶ τῆς μονῆς Ρουστίκων, ΕΕΚΣ, Γ΄, 236 – ίδιου, ᾿Ανέκδοτα πατριαρχικὰ ἔγγρα- φα κλπ. Ελληνικά, Δ΄, 377 – Ανδρ. Βουρδουμπάκη, Κρητικὰ ἔγγραφα ἐκ τῆς Ενετοκρατίας κλπ. Χρ. Και B389 Τιμ. Βενέρη. Νεόφυτος Πατελλάρος κλπ. ΕΕΚΣ, Α΄ 4 – Στ. Ξανθουδίδη, Χριστ. Επιγρα φαί, ᾿Αθηνά, ΙΕ΄, 188 – ᾿Ανδρ. Καριανάκη. Αἱ ἐν δια μερίσματι Ρουστίκων πολεμικαὶ ἐπιχειρήσεις κλπ., Κρητ. Εστ. 11, 429 B. – Ψιλάκη, Ιστορία 1661 – Γ. ‘Ar- ζουράκη, ειασ Μουκ Ἡ ἱστορικὴ μονὴ Ρουστίκων, Κοι Εστ. 13. 207- Travels etc. I, 97. εξ.
Σ. Σπανάκη: Πόλεις και χωριά της Κρήτης, Β΄ τόμος.
