ΣΗΦΗΣ ΛΕΚΑΚΗΣ*
Στις 23 του Απρίλη πέρυσι, αντί του 17ου μνημοσύνου του Θανάση Σκορδαλού, δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα αυτή άρθρο μου με θέμα την καταγωγή της μαντινάδας «Μόνο εκείνος π’ αγαπά μπορεί να το πιστέψει…». Ο μαθητής Μανώλης Κοσμαδάκης από τα Βασιλικά Ανώγεια της Μεσσαράς την είπε το έτος 1935 στον καθηγητή του εξαταξίου Γυμνασίου Πόμπιας Ευριπίδη Νεονάκη όταν του ζήτησε να λύσει μία άσκηση για την οποία ο Μανώλης δεν είχε ιδέα γιατί είχε ξενυχτίσει κάνοντας με φίλους του καντάδα στην αγαπημένη του Άννα Σταυριανουδάκη στο χωριό Άγιοι Δέκα. Τη μαντινάδα έδωσε στο Σκορδαλό το καλοκαίρι του 1943 ο Γιώργης Αλεξανδράκης, σύζυγος της Αγγέλας Σταυριανουδάκη, αδελφής της Άννας.
Μετά τη δημοσίευση του άρθρου εκείνου έγινα δέκτης διαφόρων ερωτημάτων, αλλά και νεώτερων στοιχείων που θεώρησα σκόπιμο να καταγράψω για την Ιστορία. Το σημερινό λοιπόν άρθρο συμπληρώνει το περυσινό και γράφτηκε αντί μνημοσύνου δύο μέρες νωρίτερα από τα 18 χρόνια απουσίας του Θανάση Σκορδαλού, τα 26 χρόνια απουσίας του Μανώλη Κοσμαδάκη και της τρίμηνης απουσίας του Γιώργη Αλεξανδράκη.
Λίγες μέρες μετά τη δημοσίευση του περυσινού άρθρου χτύπησε το τηλέφωνο στο σπίτι μου και αναγνώρισα με ευχαρίστηση την απαλή φωνή του συναδέλφου Ηλία Μετοχιανάκη, αφυπηρετούντος Καθηγητή του Τμήματος Προσχολικής Εκπαίδευσης (Νηπιαγωγών) του Παν/μίου Κρήτης στο Ρέθυμνο. Μου είπε ότι διάβασε με προσοχή το άρθρο και επιβεβαίωσε το ιστορικό λέγοντας επίσης ότι η σύζυγος του Μανώλη Κοσμαδάκη η Άννα ήταν νονά του. Στη συνέχεια ο Ηλίας μου διηγήθηκε πολλά για την οικογένεια Κοσμαδάκη. Όλοι στα Βασιλικά Ανώγεια γνώριζαν την ιστορία του μεγάλου έρωτα του Μανώλη και της Άννας. Η λαϊκή μούσα, όπως συνηθίζονταν την εποχή εκείνη, απαθανάτισε και τον έρωτα αυτό. Ο Μάρκος Κοπανάκης, αδελφός του λυράρη των Βασιλικών Ανωγείων Μανώλη Κοπανάκη, διασκευάζοντας γνωστή μαντινάδα που είχε λεχθεί για τον αείμνηστο Ανδρέα Ροδινό είπε μερικά χρόνια αργότερα:
Να με χτικιάσεις πολεμάς
ωσάν τον Κοσμαδάκη
που τον εχτίκιασε κι αυτό
τση Άννας το μεράκι.
Πήρα την άλλη μέρα τηλέφωνο το Γιώργη Αλεξανδράκη για να τον ρωτήσω αν έλαβε την εφημερίδα με το άρθρο μου και να του πω τη μαντινάδα του Κοπανάκη κι εκείνος αμέσως θυμήθηκε άλλη μία.
Στου Κοσμαδάκη το σεβντά
στέκετ’ ο κόσμος όλος
με τουτονά εχτίστηκε
τ’ Αγιου Μηνά ο θόλος.
Η πασίγνωστη στιχουργός της Κρήτης Δέσποινα Σπαντιδάκη γνώριζε για τον Κοσμαδάκη και τη μαντινάδα του, από παλιά συζήτηση που είχε με το Γιάννη Μαρκογιαννάκη. Κάποιοι άλλοι, χωρίς να αμφισβητούν την προέλευση της μαντινάδας, έθεσαν υπόψη μου δύο σημεία του άρθρου τα οποία ήθελαν διευκρίνιση.
Πρώτον, γιατί ο Σκορδαλός πήγε μόνος του στις Γκαγκάλες χωρίς συνοδεία λαούτου για να παίξει στο γάμο του Γιώργη Αλεξανδράκη τον Ιούλιο του 1943; Κι εγώ είχα την ίδια απορία και μάλιστα είχα ρωτήσει το Μαρκογιάννη αν είχε πάει κι αυτός μαζί με το Σκορδαλό, αλλά μου είχε απαντήσει αρνητικά. Αποφάσισα να ξαναρωτήσω τον Αλεξανδράκη. Όπως μου εξήγησε, δεν μπορούσε αυτός να υποδείξει στο Σκορδαλό ποιο λαγουτιέρη να έπαιρνε, εξ’ άλλου στη Μεσσαρά δεν υπήρχαν λαγούτα. «Σήφη, ρώτησε το Μαρκογιάννη και αν σου πει ότι είχε έλθει και αυτός μαζί με το Θανάση στο γάμο μου, τότε να θεωρήσεις ότι όσα σου αφηγήθηκα είναι ψέματα» μου είπε ο Γιώργης. Τόλμησα να τον προκαλέσω διατυπώνοντας την απορία πώς έγινε και δεν βρέθηκε εκεί κανείς άλλος να βοηθήσει το Θανάση έστω με μαντολίνο, για παράδειγμα ο ίδιος ο Κοσμαδάκης που ήταν στο γάμο. Ο Κοσμαδάκης ήταν καλός στο μαντολίνο, αλλά μόνο σε Μεσσαρίτικες κοντυλιές που έπαιζε ο Φραγκής από το Τυμπάκι και δεν ήξερε να παίζει χανιώτικους συρτούς, μου εξήγησε ο Γιώργης.
Δεύτερον, πώς ήταν δυνατόν έκτοτε να πήγαινε ο Σκορδαλός ακάλεστος να παίζει στα πανηγύρια στα χωριά αυτά της Μεσσαράς; Η εξήγηση ήταν απλή. Στην περίοδο της Κατοχής η επικοινωνία ήταν από πολύ δύσκολη έως αδύνατη. Όταν υπήρχαν πανηγύρια όπως π.χ. του Αγ. Παντελεήμονα ή των Αγίων Δέκα, ο Θανάσης το γνώριζε αυτό. «Έχοντας το θάρρος μου, αφού ήταν φίλος και συμμαθητής μου, ερχόταν στο σπίτι μου στις Γκαγκάλες, όπου μαζεύονταν μεγάλη παρέα η οποία στη συνέχεια κατέληγε σ’ ένα καφενείο, όπου πλέον εξελίσσονταν σε κανονικό γλέντι…» είπε ο Αλεξανδράκης.
Πέρασε όμως πολύς καιρός από την τελευταία του αφήγηση και ο Γιώργης Αλεξανδράκης ο μερακλής δάσκαλος από τα Ακούμια Αγ. Βασιλείου Ρεθύμνης, ο συνήλικος και συμμαθητής του Σκορδαλού που ζούσε μόνιμα στο Χαλάνδρι Αττικής, έφυγε από τη ζωή τον περασμένο Γενάρη. Στο μνημόσυνο για τα 40 του που έγινε στο χωριό του γνώρισα από κοντά συγγενείς του μεταξύ αυτών και τον ανιψιό του κ. Νίκο Παπουτσιδάκη που, αναφερόμενος στον ιστορικό έρωτα του Κοσμαδάκη προς την Άννα Σταυριανουδάκη, μου διηγήθηκε επιγραμματικά τη γνωριμία του ζευγαριού, όπως είχε διαδοθεί στην περιοχή. Ο Κοσμαδάκης είδε για πρώτη φορά την Άννα σε ένα πανηγύρι στις Γκαγκάλες και έμεινε εμβρόντητος. Προσπάθησε να της το φανερώσει αμέσως και ως δεινός μαντιναδολόγος της είπε:
Άσπρο ξανθό μου πρόσωπο
από τα ρόδα βγήκες
πρώτη φορά σε βλέπω εγώ
μα στην καρδιά μου μπήκες.
Συνέχισε να της απευθύνει και άλλες ερωτικές μαντινάδες αλλά οι συγγενείς της Άννας ενοχλημένοι μήπως αυτός ο μαθητής Γυμνασίου της πάρει το νου προσπάθησαν να τον εκφοβίσουν. Ο Κοσμαδάκης ήρεμος και άφοβος τους απάντησε:
Φόβοι τρομάρες μάνιτες
και κύματ’ αν φουσκώσουν
δεν ημπορούν μιά μπιστικιά
φιλιά να ξεριζώσουν.
Ο Θεός ας αναπαύσει τις ψυχές των τριών αυτών φίλων και ας φροντίζει να “φανερώνει” πάντα τέτοιους μερακλήδες.
*ομότιμος καθηγητής Παν/μίου Κρήτης
