» Από την ιστορική εθνεγερσία στην οικουμενική συμφορά
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ Εκδόσεις ΘΕΜΕΛΙΟ
Oμ. καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών 50 χρόνια 1963 – 2013
Ενα βιβλίο με κείμενα υψηλής ποιότητας και επιστημονικής ευθύνης, γραμμένα από καθηγητή Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και τολμηρό συγγραφέα που κυριότερα έργα του είναι:
α) Η ελληνική τραγωδία, εκδ. “Ολκός”, 1974.
β) Η εξάρτηση και αναπαραγωγή: Ο κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830 – 1922), εκδ. “Θεμέλιο”, 1977.
γ) Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος, εκδ.“Θεμέλιο”, 1981.
δ) Κράτος, κοινωνία, εργασία στη μεταπολεμική Ελλάδα, εκδ. “Θεμέλιο”, 1986.
ε) Ταξίδι στο Λόγο και στην Ιστορία (δύο τόμοι), εκδ. “Πλέθρον”, 1996.
στ) Είδωλα πολιτισμού: Ελευθερία, ισότητα και αδελφότητα στη σύγχρονη πολιτεία, εκδ. “Θεμέλιο”, 1991
ζ) H εξουσία ως λαός και ως έθνος. Περιπέτειες σημασιών, εκδ. “Θεμέλιο”, 1999.
η) Πόλεμος, μνήμη και τέχνη: Οι «παράπλευρες ζημιές» του Γιάννη Ψυχοπαίδη, εκδ. “Καστανιώτης”, 2000.
θ) Ο Νίκος Πουλαντζάς και η επικαιρότητα του έργου του (επιμέλεια: Άλκης Ρήγος, Κωνσταντίνος Τσουκαλάς), εκδ. “Θεμέλιο”, 2001.
ι) ΑΝΑ-ΓΝΩΣΕΙΣ ενός κόσμου που θα μπορούσε να είναι άλλος, εκδ. “Καστανιώτης”, 2002.
ια) Πόλεμος και Ειρήνη μετά το “τέλος της Ιστορίας”, εκδ. “Καστανιώτης”, 2006.
ιβ) Η επινόηση της ετερότητας “Ταυτότητες” και “διαφορές” στην εποχή της Παγκοσμιοποίησης, εκδ. “Καστανιώτης”, 2010.
ιγ) Δημοκρατία, Σύνταγμα, Ευρώπη στην εποχή της κρίσης. Μελέτες στη μνήμη Δ. Τσάτσου (επιμέλεια Ξενοφών Ι. Κοντιάδης, Κωνσταντίνος Τσουκαλάς), εκδ. “Σαββάλας”, 2012.
ιδ) Ελλάδα της λήθης και της αλήθειας: Από τη μακρά εφηβεία στη βίαια ενηλικίωση, εκδ. “Θεμέλιο”, 2012.
Ενα βιβλίο πολύτιμης καταγραφής και περιγραφής για τις μορφές συνέχειας και ασυνέχειας στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, στον κόσμο.
Μεταφέρω ένα έξοχο δραματικό απόσπασμα από το πρώτο κείμενο του βιβλίου του (που ίσως ήμουν ο επιμένας να το γράψει).
ΤΟ ΣΟΚ ΓΙΑΤΙ Ο ΜΠΕΛΟΓΙΑΝΝΗΣ “ΕΙΠΑΝ ΝΑ ΕΚΤΕΛΕΣΤΕΙ” ΓΙ’ Αυτα ΠΟΥ ΠΙΣΤΕΥΕ
Μια προσωπική κατάθεση που είναι ένα έξοχο – ευαίσθητο κείμενο “ερασιτεχνικής αυτοβιογράφησης”…
Απόσπασμα από το τέλος της σελίδας 23 και αρχή της σελ. 24: «…Με αποτέλεσμα να γίνω Νομικός, αλλά όχι πολιτευόμενος. Τέλος, εντελώς ειρωνικά, ο πατέρας μου ήταν επίσης εκείνος που, άθελά του πάντα, με εισήγαγε στην τραγική διάσταση του κοινωνικο-πολιτικού γίγνεσθαι, όντας συνήγορος του Μπελογιάννη -γεγονός που μπορεί, ίσως να εκπλήξει εκείνους που τον ταυτίζουμε με τη μετέπειτα πολιτική του σταδιοδρομία- με πήρε μια μέρα μαζί του στο δικαστήριο.
Είμαι, μάλιστα, ίσως ένας από τους ελάχιστους επιζώντες που βρέθηκε στην απολογία του… Θυμούμαι όμως όταν, φεύγοντας από το στρατοδικείο, με πήγε σε ένα εστιατόριο -νομίζω ήταν στο “Αβέρωφ”- όπου η ορχήστρα έπαιζε εύθυμες μελωδίες, μου εξήγησε πως ο άνθρωπος αυτός πρόκειται να εκτελεστεί γι’ αυτά που πιστεύει. Τότε, άρχισα να καταλαβαίνω την ουσία του πολιτικού δράματος, όπου είχα παραστεί ως ακούσιος μάρτυρας.
Κάτι έσπασε μέσα μου. Βουβάθηκα.
Αρχισα να σκέφτομαι πως η πολιτική δεν είναι κατ’ ανάγκη ένα απλό παίγνιο εξουσιαστικών φιλοδοξιών. Ηταν επίσης κάτι “άλλο”, που αναφερόταν στην ουσία της κοινωνικής συνύπαρξης… Δίχως λοιπόν να το έχει αντιληφθεί και πάντα δίχως να το επιδιώκει ο πατέρας μου, με είχε σπρώξει στην αγκαλιά της ιδεολογικής και κυρίως της ηθικής οικογένειας της “Αριστεράς”. Από τη στιγμή αυτή, αυτός τουλάχιστον ο κύβος φαινόταν να έχει ριφθεί».
Η ΚΙΝΟΥΜΕΝΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
Ποια είναι η κινούμενη πραγματικότητα (σαν κινούμενη άμμος) που εδώ και χρόνια -και ιδιαίτερα σ’ αυτή την κρισιμότατη και ίσως, καταλυτική φάση που διέρχεται η Ελλάδα και αντιμετωπίζει και οδυνηρή και εφιαλτική, ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ, ο ελληνικός λαός, ιδιαίτερα μετά την ψήφιση του πολυνομοσχεδίου, της Κυριακής 30 Μαρτίου 2014.
Όλη αυτή την κινούμενη πραγματικότητα προς μια ουτοπική Α-πραγματικότητα την αναλύει στο τελευταίο του βιβλίο, προκλητικά, ο πανελληνίου, ευρωπαϊκού και παγκόσμιου λόγου βαθύς κριτικός και αγωνιστικός καθηγητής της Κοινωνιολογίας, ο φίλτατος Κωνσταντίνος Τσουκαλάς. Το βιβλίο αυτό έχει τίτλο:
ΓΙΑ ΕΚΕΙΝΟ ΠΟΥ ΔΕΝ
ΥΠΑΡΧΕΙ ΑΚΟΜΑ
“Μορφές συνέχειας και ασυνέχειας” και υπότιτλο: Από την ιστορική εθνεγερσία στην οικουμενική δυσφορία” (Εκδόσεις “Θεμέλιο”).
Γι’ αυτό το σημαντικών κειμένων βιβλίο ο συγγραφέας γράφει συμπυκνωμένα ότι: «Το κοινό νήμα που διατρέχει τις σελίδες αυτού του βιβλίου αναφέρεται στη δυσανεκτική συμβίωση της συνεχούς διάψευσης και της ουτοπικής και συ-χρονικής ελπίδας. Γραμμένα σε διαφορετικές περιόδους τα κείμενα που ακολουθούν αποτελούν απόπειρες ανάγνωσης της κινούμενης πραγματικότητας. Δεν εμπεριέχουν προτάσεις, ούτε προδιαγράφουν προοπτικές. Αρκούνται στην επισήμανση μιας σειράς αδιεξόδων που δεν φαίνεται να είναι δυνατόν να αρθούν αλλιώς παρά μέσα από ριζικές αναθεωρήσεις των τρόπων με τους οποίους αντιμετωπίζουμε τους άλλους, την κοινωνία και τον κόσμο. Συνέχονται μεταξύ τους από την ελπίδα για εκείνο που δεν υπάρχει…».
Η ΜΟΙΡΑ ΛΑΩΝ ΚΑΙ ΑΤΟΜΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΑΤΡΟΠΕΣ ΠΡΟΣΔΟΚΙΩΝ
Για να προσθέσει ακόμα στον πρόλογό του, ο ομότιμος σήμερα καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας Κωνσταντίνος Τσουκαλάς και τα εξής: “Η συλλογική μοίρα των λαών, αλλά και του κάθε ανθρώπου, χωριστά γράφεται μέσα από τις ανατροπές των προσδοκιών του και τις διαψεύσεις των ονείρων τους. Σε αυτό άλλωστε συνίσταται η χαιρέκακη πανουργία της ιστορίας. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι διά στόματος θεών και ίσως σε αντιστάθμισμα προς όλα τα νοητά δεινά, η ίδια αυτή ιστορία χάρισε στους ανθρώπους το πολύτιμο δώρο, την ελπίδα.
Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΠΙΖΕΙΝ
Αυτό ακριβώς είναι το “καλόν κακόν” για το οποίο μιλά ο Ησίοδος. Πέρα και ανεξάρτητα από τις πάντα επαπειλούμενες καταστροφές, το κουτί της Πανδώρας εμπεριέχει και τη μόνη δυνατότητα να ξεπεραστεί η ψευδής αντίθεση ανάμεσα στον Προμηθέα και τον δίδυμο αδελφό του τον Επιμηθέα και μαζί με αυτόν, ίσως και να μπορεί να τίθεται εντός παρενθέσεως η ριζική αντιδιαστολή ανάμεσα στην κατανόηση και την αλλαγή του κόσμου όπως το ήθελε ο Καρλ Μαρξ. Ακόμα λοιπόν και στις μέρες μας και μολονότι δεν αποτελεί πανάκεια η ελευθερία του Ελπίζειν στην υπέρβαση των αντιφάσεων συνιστά όχι μόνο το αναφαίρετο δικαίωμα, αλλά και αναπαλλοτρίωτη απόλαυση… για “εκείνο που δεν υπάρχει ακόμα”.
Παλεύοντας χρόνια μέσα από ριζικές αναθεωρήσεις των τρόπων με τους οποίους αντιμετωπίζουμε τους άλλους, την κοινωνία και τον κόσμο βιώνει ο ίδιος την απόλαυση της κοινής μας ελπίδας για εκείνο που -δεν- υπάρχει ακόμα.
ΚΑΘΕ ΓΡΑΦΗ ΕΙΝΑΙ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΑ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ
Για να γράψει ακόμα στο προλογικό του σημείωμα για τα κείμενα που περιλαμβάνονται στο βιβλίο του και τα εξής πολύτιμα: …«Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι το πρώτο κείμενο είναι μια προσωπική κατάθεση και το προτάσσω πιστεύοντας πως οι εσωτερικές σχέσεις που συνδέουν ιδέες και κατασκευές φωτίζονται καλύτερα μέσα από αναδρομικές επισημάνσεις των όρων υπό τους οποίους είδαν το φως της δημοσιότητας.
Κάθε γραφή είναι σε τελική ανάλυση ταυτόχρονα αυτο-βιογραφική και αυτο-δεσμευτική. Αν επιλέγουμε τους δρόμους μας, επιλεγόμαστε επίσης από αυτούς. Με αυτή την έννοια, η μετάβαση από ερωτήματα που επικεντρώνονται στον ελληνικό “μικροχώρο” σε προβλήματα του ευρύτερου χώρου του οικουμενικού γίγνεσθαι δεν ανάγεται μόνο στην αναπότρεπτη αλληλοδιάθεση των αναλυτικών και σημασιολογικών “κλιμάκων” του γίγνεσθαι».
Αντιστοιχεί επίσης στην προτούσα συνείδηση ότι εκείνο που συμβαίνει εδώ σε σένα και σε σχέση με τα “δικά” σου έργα και τη δική σου εξέλιξη δεν μπορεί να είναι ανεξάρτητο από αυτό που συμβαίνει στους “άλλους” “αλλού” ίσως δε και “παντού”. Τις προσωπικές καταθέσεις του καθηγητή Κοινωνιολογίας και υψηλού επιπέδου στοχαστή και αγωνιστή (κατάθεση που έγινε στη Στοά του βιβλίου στη σειρά καταθέσεων σύγχρονων Ελληνων προσωπικοτήτων ευρείας συμβολής) ακολουθούν δύο κείμενα που αναφέρονται στις θεματικές ιστορικές “ιδιαιτερότητες” που χαρακτηρίζουν την ανάδυση της νεότερης Ελλάδας και στη συνέχεια τους όρους υπό τους οποίους η χώρα μας εντάχθηκε στην Ευρωπαϊκή Ενωση, από αυτά
α) Η “Ειρωνεία των συμβολικών αμοιβαιοτήτων πρωτοδημοσιεύτηκε το 2002 σε συλλογικό τόμο με τίτλο “The meaning of Εurope. Variety and Contection within and among nations”, Εκδ. Berg Οξφόρδη και Νέα Υόρκη και
β) η “Ελληνική κοινωνία μπροστά στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση” δημοσιεύτηκε στο Ρole sud, τεύχος 18, Mάιος 2002.
ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
Τα τρία τελευταία κείμενα εντάσσονται σε ακόμη ευρύτερα πλαίσια. Εχουν ως αντικείμενο τις τρέχουσες μεταλλαγές στην πρόσληψη και λειτουργία του καπιταλιστικού κράτους πάνω στη βάση των επεξεργασιών του Νίκου Πουλαντζά, τις νέες μορφές της πολιτικής διαφθοράς, ροής που παντού πια φαίνεται να κατακλύζει τον δημόσιο χώρο και τα νέα πρότυπα συμπεριφοράς που αντιστοιχούν σε ένα παγκοσμιοποιημένο πλέον καπιταλιστικό σύστημα από το οποίο κανείς δεν φαίνεται πια να είναι δυνατόν να ξεφύγει. Είναι λοιπόν γεγονός ότι τόσο το κοινό μας μέλλον όσο και η κοινή μας ελπίδα φαίνεται πλέον να υπόκεινται στους ίδιους οικουμενικούς ασφυκτικούς επικαθορισμούς. Ακόμα, το κείμενο με τίτλο “Με τη σκέψη στο έργο του Νίκου Πουλαντζά” στηρίζεται σε ομιλία στο Πανεπιστήμιο του Μάντσεστερ και δημοσιεύτηκε τον Δεκέμβριο 2008 στην επιθεώρηση πολιτικής επιστήμης τεύχος 32.
Στο ίδιο περιοδικό, τον Μάιο του 2008, δημοσιεύτηκε το κείμενο με τίτλο: “Περί πολιτικής διαφθοράς” που γράφτηκε σε συνεργασία με τον Τάκη Καφετζή. Τέλος η “Απορρύθμιση της Ηθικής” δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Situations project of the Radical Imagination” τόμος 4, τεύχος 2, 2012. Τα κείμενα αυτά επιμελήθηκε με αμείωτη στοργή για την τελική έκδοσή τους σε βιβλίο, τον Δεκέμβρη 2013 στον εορτασμό 50 χρόνια Θεμέλιο 1963 – 2013.
Στο σημερινό κείμενό μας για το βιβλίο “Μορφές συνέχειας και ασυνέχειας” θα αναφερθώ σε αποσπάματα από την προσωπική κατάθεση. Για να επανέλθω με ένα ακόμα άρθρο μου γι’ αυτό το βιβλίο.
Α’ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΤΑΘΕΣΗ:
«Ο τίτλος “από την ελληνική τραγωδία στην παγκοσμιοποιημένη δυσφορία” σημαδοτεί τη δημόσια μετάβαση από το πρώτο στο πιο πρόσφατο βιβλίο μου. Προφανώς όμως σημαίνει και κάτι άλλο, κάτι που μέχρι τώρα δεν χρειάστηκε να το αρθρώσω, τουλάχιστον ρητά το “από”… “στις” υπανίσσεται μια μετατόπιση και μια στροφή… Αλλά και σήμερα ακόμη δεν ξέρω “πως” και “γιατί” επιτελέστηκε αυτή η στροφή.
…Γυρίζοντας στην Ελλάδα κατάλαβα εκείνο που ίσως με προβλημάτιζε δεν ήταν πια η αιχμαλωσία της χώρας μου στην ιδιαίτερη ιστορική της μοίρα, όσο η αιχμαλωσία ενός ολόκληρου κόσμου, που κυρίως μετά το 1985-1990 φαινόταν να κινείται προς ανοίκειες κατευθύνσεις…
Ενοιωσα πως εκείνο που όλο και περισσότερο όφειλα να αναζητήσω στη ζωή μου ήταν ένα πειστικό υποκατάστατο για την αμετάβατη ελπίδα, που όταν ήμουν νέος, δεν έπαψε ποτέ να με κινητοποιεί και να με ζωογονεί, από και στις πιο μαύρες μέρες της Χούντας και στα πλαίσια αυτά, άρχισα βαθμιαία να εμποτίζομαι στην τρέχουσα κατάσταση του κόσμου και στα νέα αδιέξοδα που φαίνονταν να μας περιβάλλουν. Η προϊούσα αναξιοπιστία της πολιτικής, ο ολοένα και πιο έντονος ιδεολογικός αποπροσανατολισμός και η συσσωρευόμενη ανημποριά της αριστεράς είχαν αρχίσει να ροκανίζουν τον αισιόδοξο νεανικό βολονταρισμό μου. Και αυτό ακριβώς υπαινίσσομαι μιλώντας για τη δυσφορία της παγκοσμιοποίησης… Αλλά οι νέες καταστάσεις ανάγκης που μας επιβάλλονται εμφανίζονται ως διαρκείς και απαρέγκλιτες ενάντια όμως σ’ αυτό το σύνδρομο ΤΙΝΑ προσπαθώ να αντιτάξω την πεποίθησή μου, ότι πάντα υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις. Πάντα η ιστορία μπορεί ν’ αρχίσει από την αρχή, πάντα ο άνθρωπος μπορεί ν’ αλλάξει τον κόσμο…».
ΕΓΡΑΨΕ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΑ ΕΙΔΩΛΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
«Πάντως, φτάνοντας κατ’ ανάγκη στο σήμερα σημειώνω απλώς ότι από την εποχή που έγραψα τα “είδωλα του πολιτισμού” και παρόλο που τα συγκεκριμένα αντικείμενα των αναζητήσεών μου αλλάζουν συνεχώς τα κεντρικά μελετήματά μου παραμένουν σταθερά. Μετά τις περιπέτειες σημασιών, επιχείρησα στον πόλεμο και Ειρήνη να περιγράψω την ανάδυση της νέας “αδύνατης”, εσωτερικά αντιφατικής, αλλά εξουσιαστικά ανελέητης παγκόσμιας τάξης, που επικαθορίζει τη μοίρα μας. Ενώ στο βιβλίο μου η “Επινόηση της Ετερότητας” προσπάθησα να αναδείξω μια σειρά από καταλυτικές προεκτάσεις της παγκοσμιοποίησης στο επίπεδο της κίνησης, ολίσθησης και απονεύρωσης των κυρίαρχων ιδεών».
ΣΥΜΜΟΡΦΩΣΗ ΣΕ ΕΠΙΤΑΓΕΣ ΠΡΟΔΙΑΓΕΓΡΑΜΜΕΝΗΣ ΤΑΞΗΣ
Αναφερόμενος στην ευθύνη του για την ερευνητική πολιτική στο ΕΚΚΕ λέει και τα εξής: «Η ελληνική πραγματικότητα φαινόταν να διαψεύδει όλες τις σχηματικές απλουστεύσεις και όλες τις κατεστημένες κατατάξεις. Βαθμιαία η προβληματική μου γινόταν ολοένα και πιο σατιρική και η κοινωνιολογική μου προσέγγιση ολοένα και πιο αφαιρετική. Η στροφή αυτή φάνηκε να οριστικοποιείται στο τέλος της δεκαετίας του ’80… Ο νέος παγκοσμιοποιημένος και νεοφιλελεύθερος κόσμος που ανοιγόταν μπροστά στα έκπληκτα μάτια μας έπρεπε να ανανοηματιστεί… Οπου, το μέλλον της ανθρωπότητας δεν εμφανίζεται πια ως το κατ’ εξοχήν πολιτικά και αξιακά επίμαχο ζήτημα, αλλά ως αυτονόητη συμμόρφωση στις επιταγές μιας προδιαγεγραμμένης κοίτης.
Με αυτό ακριβώς να είναι το “τέλος της ιστορίας”. Ενα τέλος που θα ακολουθηθεί ίσως από μια νέα αρχή, από μια νέα ιστορική πολιτική και φιλοσοφική στιγμή».
(Στο επόμενο; “Η επινόηση της ελληνικότητας”).
