Μουσείο Τυπογραφίας: Δεκαπέντε χρόνια προσφοράς στον πολιτισμό

Πώς μία συλλογή μετουσιώνεται σε μουσείο και πώς αυτό το μουσείο μπορεί να φέρει στο προσκήνιο πτυχές μιας τέχνης που μέσα σε λίγες δεκαετίες έχασε μέρος από τη μαγεία που τη συνόδευε στο πέρασμα των αιώνων; Και κυρίως ποιος μπορεί να είναι ο αντίκτυπος, το αποτύπωμα του μουσείου στην κοινωνία στην οποία αναπτύσσεται; Οταν το Μουσείο Τυπογραφίας άνοιγε τις πόρτες του για το κοινό, στις 28 Μαΐου 2005, τα ερωτήματα αυτά υπήρχαν ήδη στο μυαλό του ιδρυτή του μουσείου, Γιάννη Γαρεδάκη, ο οποίος ως εκδότης της εφημερίδας “Χανιώτικα νέα” και νωρίτερα, από τη δεκαετία του ’60 ως δημοσιογράφος στο συγκρότημα Λαμπράκη στην Αθήνα, έβλεπε μπροστά στα μάτια του τις δραματικές αλλαγές που άλλαξαν τα δεδομένα για την τυπογραφία στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα.

Ηταν η εποχή που η στοιχειοθεσία με το χέρι και η λινοτυπία έδιναν την θέση τους στη φωτοσύνθεση και τους υπολογιστές, όταν η υψιτυπία παρέδιδε τη σκυτάλη στην offset, όταν τα τυπογραφικά μηχανήματα που συντρόφευαν τον μόχθο του τυπογράφου αιώνες ολόκληρους παραδόθηκαν στη λήθη, ή, λιγότερο ρομαντικά, στον παλιατζή για παλιοσίδερα…
Στο ξεκίνημά του το μουσείο περιλάμβανε μία έκθεση περίπου 500 τ.μ., σχεδιασμένη από την αρχιτέκτονα Κούλα Καμπάνη και μία αξιόλογη βιβλιοθήκη, που δημιουργήθηκε με τη φροντίδα του Μιχάλη Γρηγοράκη. Η δημιουργία ενός μικρού αμφιθεάτρου 80 θέσεων ήταν και το πρώτο δείγμα εξωστρέφειας του μουσείου, καθώς είναι ο χώρος όπου φιλοξενούνται οι πολυποίκιλες δράσεις του. Η συγκυρία του κλεισίματος ενός μουσείου τυπογραφίας στο Leiden της Ολλανδίας συνέβαλε στον εμπλουτισμό της συλλογής του μουσείου με σπάνια μηχανήματα, χαρακτηριστικά της εξέλιξης της ευρωπαϊκής τυπογραφίας μέσα στον χρόνο. Πολύτιμη και… πολυδάπανη η προσθήκη τους, πολύτιμη και η φιλία του Ολλανδού τυπογράφου Cornelius Schenk, που έχει μείνει ισχυρή μέχρι σήμερα.
Ομως το ζιζάνιο του συλλέκτη, μαζί με την αίσθηση χρέους και ευθύνης απέναντι στην τοπική κοινωνία, οδήγησε τον Γιάννη Γαρεδάκη στη συμπλήρωση της συλλογής με ακόμα περισσότερα μηχανήματα, χαρακτηριστικά της εποχής τους και σπάνιες εκδόσεις από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Συνοδοιπόρος σε όλη αυτή την προσπάθεια ήταν η σύζυγός του Ελένη.

Αμέσως ξεκίνησαν και οι πρώτες εκπαιδευτικές επισκέψεις μαθητών στο μουσείο, από τον πρώτο κιόλας χρόνο λειτουργίας του, με τη βοήθεια του παλιού τυπογράφου και δημοσιογράφου Γιώργου Μαρουλοσηφάκη.

Το 2009 το μουσείο απέκτησε ένα πολύτιμο αντίγραφο ξύλινου πιεστηρίου, χάρη στο μεράκι του καλλιτέχνη μηχανουργού Μανώλη Μπενιουδάκη, που μετουσίωσε τα σχέδια που είχε στην κατοχή του ο κ. Γαρεδάκης σε ένα απόλυτα λειτουργικό μηχάνημα, όπως αυτά που χρησιμοποιήθηκαν από τον 15ο μέχρι και τον 18ο αιώνα. Με ένα πιεστήριο σαν κι αυτό, ο εφευρέτης της Τυπογραφίας, ο Γουτεμβέργιος, μπόρεσε να τυπώσει τη Βίβλο, το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε ποτέ.

Χρονολογία σταθμός για την εξέλιξη του Μουσείου Τυπογραφίας είναι το 2012, όταν ένας τυπογράφος – καλλιτέχνης από την Πάτρα, ο Αντώνης Παπαντωνόπουλος, εντυπωσιασμένος από την επίσκεψή του στο μουσείο, επισκέφθηκε τον Γιάννη Γαρεδάκη με μία πρόταση συνεργασίας. Λίγους μήνες αργότερα, στις 22 Απριλίου 2012, μία νέα πτέρυγα άνοιξε για το κοινό, στην οποία παρουσιάζονταν δύο πολύτιμες εκθέσεις του Αντώνη Παπαντωνόπουλου, η “Ιστορία της Τυπογραφίας” και η “Ιστορία της Γραφής”. Παράλληλα, δόθηκε η ευκαιρία να παρουσιαστούν και άλλα μηχανήματα του 19ου αιώνα, ττεχνικές που σχετίζονται με την τυπογραφία κ.ά. Η πολύτιμη αυτή φιλία και συνεργασία συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Στο κτήριο που στεγάζεται η πτέρυγα αυτή λίγα χρόνια νωρίτερα βρισκόταν το σύγχρονο τυπογραφείο της εφημερίδας “Χανιώτικα νέα” και έχει διατηρήσει τον βιομηχανικό του χαρακτήρα. Η σύνδεση άλλωστε της ιστορίας της τυπογραφίας με τον Τύπο και τις σύγχρονες εκτυπωτικές διαδικασίες αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά στοιχεία του μουσείου.
Την ίδια χρονιά το μουσείο έγινε μέλος του Συνδέσμου Ευρωπαϊκών Μουσείων Τυπογραφίας, μία συνεργασία που το έφερε σε επαφή με ομοειδή μουσεία του εξωτερικού, με τα οποία άρχισε μία ανταλλαγή ιδεών, προτάσεων, προβληματισμών για το μέλλον της τυπογραφίας και τη διάσωση της τεχνογνωσίας. Δεν πρέπει να ξεχνάμε άλλωστε, ότι η μέχρι τότε πορεία του μουσείου ήταν μοναχική, καθώς αντίστοιχο μουσείο στην Ελλάδα δεν υπήρχε.

Επόμενος σταθμός στη δημιουργική πορεία του μουσείου ήταν το 2015, όταν χάρη στη δωρεά του Κώστα Τζωρτζάκη, μία ακόμα αίθουσα δημιουργήθηκε, στην οποία πολύτιμα βιβλία του 16ου και 17ου αιώνα, χάρτες, εφημερίδες και χαρακτικά ζωντανεύουν την ιστορία της Κρήτης και αναδεικνύουν τον ρόλο των Κρητών τυπογράφων της Βενετίας.

Την εμπειρία του επισκέπτη ολοκληρώνει το πωλητήριο του μουσείου, με προσεγμένα αντικείμενα και επιλεγμένες εκδόσεις του μουσείου και των “Χ.Ν.” και το μικρό καφέ, που χρησιμοποιείται επίσης ως εργαστήρι για τα εκπαιδευτικά προγράμματα και άλλες δράσεις του μουσείου.
Το 2020, με αφορμή τη συμπλήρωση δεκαπέντε χρόνων λειτουργίας, το Μουσείο Τυπογραφίας προγραμμάτιζε πολλές δράσεις, οι οποίες λόγω της πανδημίας πρέπει να επαναπροσδιοριστούν και πιθανόν να μεταφερθούν για την επόμενη χρονιά.

Μια ιστορία από τα παλιά…

1 από 1

«Γράφε ιστορίες, αυτές που έζησες και που άκουσες.Στα πενήντα και… χρόνια στην εφημερίδα θά ’χεις υλικό άφθονο.Γράφε κάθε μέρα, κάθε εβδομάδα μια – δυο. Θα ξαναζήσεις το παρελθόν. Θα συγκινηθείς, θα νοσταλγήσεις. Μπορεί και να στενοχωρηθείς. Ομως έτσι δεν θα παραδοθείς στην απραξία».

Πρόταση – συμβουλή από τον φίλο πανεπιστημιακό Μιχάλη.

Πραγματικά μόλις προχθές. Στις 26 Μαΐου.

Μια επέτειος, τα εγκαίνια του Μουσείου Τυπογραφίας 28 Μαΐου 2005, ήταν ένα πρώτο ερέθισμα.

Είπα λοιπόν να ξεκινήσω.

Μια ιστορία.

Είκοσι οκτώ Μαΐου 2005 στο Βιοτεχνικό Πάρκο Χανίων. Επίσημοι και κόσμος πολύς συμμεριζόταν τη συγκίνηση για ό,τι είχε δημιουργηθεί με την επιμονή τη δική μου και τη βοήθεια πολλών συνεργατών. Ενα Μουσείο Τυπογραφίας, μοναδικό στην Ελλάδα.Πώς προέκυψε;

Η ιστορία ξεκινά από παλιά.

1965, νεαρός βρέθηκα στην ιστορική εφημερίδα “Παρατηρητής” του αείμνηστου πολιτικού Πολυχρόνη Πολυχρονίδη.Θα έλεγα εξ ανάγκης. Δεν το μετάνοιωσα. Μάλιστα, μπορώ να πω ότι φάνηκα και τυχερός.

Ετσι, ξαφνικά βρέθηκα σ’ ένα υπόγειο, στριμωγμένος σε μια γωνιά, να απομαγνητοφωνώ ειδήσεις -τότε βλέπετε δεν υπήρχαν πρακτορεία, διαδίκτυο κ.λπ.- να κάνω διορθώσεις. Κι απέναντί μου, μπροστά στους τυπογραφικούς πάγκους, στις «κάσες» -όπως τις αποκαλούσαμε- με τα γράμματα, οι τυπογράφοι, γράμμα-γράμμα να γραφούν, να συνθέτουν τα κείμενα. Ορθιοι επί ώρες, σχεδόν αμίλητοι, λες και βρίσκονταν σε κάποια ιεροτελεστία, γέμιζαν τα συνθετήρια με προτάσεις, τους σελιδοθέτες με ολοκληρωμένα κείμενα και στη συνέχεια με τις σελίδες της εφημερίδας.

Κούραση και υπερηφάνεια στο τέλος της δουλειάς. Τελευταίο σκούπισμα -χάϊδεμα το έβλεπα εγώ- της τυπογραφικής πλάκας, της δουλειάς τους, πριν το πιεστήριο μπει μπροστά.

Κι όλοι να περιμένουν το πρώτο, το δεύτερο, το τρίτο φύλλο. Να πάρουν εφημερίδα τρεις, τέσσερις η ώρα το πρωί και μετά να πάνε για ύπνο. Κούραση αλλά η ικανοποίηση φανερή.

Ίδιες εικόνες για μερικά χρόνια κι όταν προχώρησα στην έκδοση των “Χανιώτικων νέων” με τη βοήθεια μερικών φίλων.

Τυπογράφοι και λινοτύπες μαζί σε ανήλιαγα υπόγεια και αποθήκες, έδιναν τον αγώνα για κάθε μορφή έκδοσης.

Με αγάπη και σεβασμό απέναντι στα άψυχα αντικείμενα της δουλειάς τους…

Αυτά τα τυπογραφικά αντικείμενα, τα τυπογραφικά μηχανήματα, οι τυπογράφοι, οι χειριστές τους, δεν έπρεπε να ξεχαστούν.

Να διατηρηθούν αντικείμενα και μηχανήματα, να τιμηθεί η μνήμη των τυπογράφων – χειριστών, ήταν μια πρώτη σκέψη.

Η ιδέα της δημιουργίας ενός Μουσείου Τυπογραφίας άρχισε να στριφογυρίζει από τότε στο μυαλό μου.

Είκοσι οκτώ Μαΐου 2005. Η ιδέα, σε μια πρώτη φάση, υλοποιήθηκε.Εγκαίνια. Η κορδέλα έτοιμη και ο αείμνηστος φίλος Νίκος Κακαουνάκης παίρνει το ψαλίδι, την κόβει, με πολλή συγκίνηση και αγάπη για ό,τι εκείνη την ώρα ζούσαμε, ύστερα από μια πολυετή, φιλική, αδελφική πορεία.Η ιστορία του Μουσείου Τυπογραφίας άρχιζε και βέβαια συνεχίζεται.

Δύσκολα, μετ’ εμποδίων, με αβεβαιότητα για το αύριο, μιας και τα χρόνια που πέρασαν πολλοί υπουργοί, βουλευτές, δήμαρχοι κι άλλοι επίσημοι επισκέφθηκαν το Μουσείο. Εθαύμασαν, διατύπωσαν την άποψη ότι κάποια στήριξη πρέπει να υπάρξει και αναχώρησαν.Συνέχεια δεν υπήρξε και το Μουσείο Τυπογραφίας, οι άνθρωποι που προσπαθούν να το κρατήσουν “ζωντανό” ως ένα φορέα πολιτισμού προσβλέπουν στον μέχρι σήμερα μοναδικό χορηγό του. Την εφημερίδα “Χανιώτικα νέα”.

Στη γενικότερη κρίση και ιδιαίτερα αυτή του Τύπου φοβάμαι ότι αυτό δεν μπορεί να συνεχιστεί.Ενα τέλος διαφαίνεται.

Αυτή την ιστορία εύχομαι να μην χρειαστεί να τη γράψω.

Γιάννης Γαρεδάκης

 

ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΕΣ – ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ

Το Μουσείο είναι μέλος του Ευρωπαϊκού Συνδέσμου Μουσείων Τυπογραφίας (Association of European Printing Museums), του Παγκόσμιου Συνδέσμου Μουσείων Τυπογραφίας (International Association of Printing Museums) και της Ευρωπαϊκής Διαδρομής Βιομηχανικής Κληρονομιάς του Συμβουλίου της Ευρώπης (European Route of Industrial Heritage).
Το 2016 το Μουσείο Τυπογραφίας ήταν υποψήφιο για το σπουδαίο βραβείο “Ευρωπαϊκό Μουσείο της Χρονιάς”, European Museum of the Year Award (EMYA 2016) που απονέμεται από το Φόρουμ των Ευρωπαϊκών Μουσείων (European Museum Forum – EMF) και τελεί υπό την αιγίδα του Συμβουλίου της Ευρώπης. Το 2017 βραβεύτηκε από την Ενωση Γραφιστών Ελλάδας για την Πολιτιστική του Προσφορά.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ

Τα εκπαιδευτικά προγράμματα και οι επιμορφωτικές επισκέψεις σχολείων όλων των βαθμίδων δίνουν τη δυνατότητα στους μαθητές να αποκτήσουν γνώσεις και ενδιαφέρον για την Τυπογραφία. Κάθε χρόνο περίπου πέντε χιλιάδες μαθητές και σπουδαστές από όλη την Ελλάδα επισκέπτονται το Μουσείο.
Μετά την ξενάγηση τα βιβλία και οι εφημερίδες δεν είναι πλέον αδιάφορα, άψυχα αντικείμενα στα μάτια των παιδιών, αλλά ζωντανοί οργανισμοί, που δημιουργήθηκαν με πολύ κόπο και μεράκι και ως τέτοιοι αξίζουν τον σεβασμό και την αγάπη μας.

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΑΦΙΣΑΣ

Tο μουσείο διοργανώνει ετήσιο παγκόσμιο διαγωνισμό αφίσας σε μία προσπάθεια σύνδεσης των μουσειακών του συλλογών με τις σύγχρονες γραφικές τέχνες.
Τα 30 έργα που λαμβάνουν βραβεία και τιμητικές διακρίσεις εκτίθενται στο αμφιθέατρο του μουσείου, για ένα χρόνο, μέχρι τον επόμενο διαγωνισμό.
Από το 2014 μέχρι σήμερα έχουν πραγματοποιηθεί 5 διαγωνισμοί, με τις συμμετοχές να ξεπερνούν τις 500 κάθε φορά, από κάθε άκρη του κόσμου.

ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ

Το Μουσείο Τυπογραφίας, είναι παράλληλα χώρος πολιτισμού και γραμμάτων, που φιλοξενεί εκδηλώσεις, συνέδρια και παραστάσεις, με επίκεντρο το φιλόξενο αμφιθέατρό του.
Κάποιες από τις θεατρικές και μουσικές παραστάσεις που έχουν φιλοξενηθεί στο αμφιθέατρο του Μ.Τ. τα τελευταία χρόνια είναι:
• “Ας θυμηθούμε χωρίς νοσταλγία” με την Μάνια Παπαδημητρίου 10/8/2014.
• “Κόλχαας” με τον Νίκο Αλεξίου, 24/5/2015 και 5 – 6/6/2016.
• “Αναφορά στον Γκρέκο” με τον Τάκη Χρυσικάκο από το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Κρήτης, 21/8/2015.
• Παιδική παράσταση “Μαλαματένιος αργαλειός και φιλντισένιο χτένι” από το “Θέατρο του παπουτσιού πάνω στο δέντρο 22, 29/11/2015.
• Μουσική βραδιά με τον Κώστα Λειβαδά και την Ερωφίλη, 13/1/2016.
• “Θα σου μιλώ ώσπου να φέξει” με τη Μαρινέλλα Βλαχάκη, 12 – 13/2/2016.
• Πανελλήνια πρεμιέρα του “De Profundis” του Orcar Wilde, με τον Νίκο Νίκα, σε σκηνοθεσία Αθανασίας Καραγιαννοπούλου 21 – 22 – 23/8/2016.
• Παιδική παράσταση “Η Ευρώπη και οι 12 μήνες” από το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Κρήτης 19/2/2017.
• Παρουσίαση δίσκου του Λεωνίδα Μαριδάκη με τίλο “Βάρκα στο σπίτι”. 27/4/2018.
• Εορτασμός της Διεθνούς Ημέρας αλλά και της Ευρωπαϊκής Νύχτας Μουσείων με μία μουσική βραδιά με την Ερωφίλη και τον Βασίλη Γισδάκη. Στο πιάνο ο Γιώργος Σαλτάρης. 18/5/2018.
• Θεατρική παράσταση “Τα πτερόεντα δώρα”, βασισμένη σε κείμενα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, από τη Μαρινέλλα Βλαχάκη. 15/12/2018
• Μουσική γιορτή για την Ημέρα και τη Νύχτα των Μουσείων, με τη Μάρω Θεοδωράκη και τη Γεωργία Μητροπούλου 18/5/19.

ΗΜΕΡΙΔΕΣ – ΣΥΝΕΔΡΙΑ

Η διοργάνωση ημερίδων και συνεδρίων είναι ένα ακόμα πεδίο στο οποίο δραστηριοποιείται το Μουσείο Τυπογραφίας. Ενδεικτικά αναφέρουμε:
• Εκδήλωση – συζήτηση για τον Κώστα Μπαλάφα, το φωτογραφικό του έργο και την Αντίσταση, σε συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη, τον Πολιτιστικό Σύλλογο “Οι Φίλοι των Γραμμάτων και των Τεχνών”, τα “Χανιώτικα νέα” και την ΚΕΠΠΕΔΗΧ ΚΑΜ. 5/3/2016.
• Ομιλία με θέμα “Αισθητική και τυπογραφία”, από τον Γιάννη Μαμάη, εκδότη, στο πλαίσιο των εργασιών του Θερινού Πανεπιστημίου “Ελληνική Γλώσσα, Πολιτισμός και ΜΜΕ: Από την αρχαιοελληνική γραμματεία έως σήμερα” που διοργανώνουν το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και η ΟΑΚ. 19/8/2016.
• Διεθνές ετήσιο συνέδριο του Συνδέσμου ΕυρωπαΙκών Μουσείων Τυπογραφίας (Association of European Printing Museums) με θέμα “Γράφοντας ιστορία: Συλλογές, συλλέκτες και ο πολιτιστικός ρόλος των μουσείων τυπογραφίας”, με τη συμμετοχή στελεχών μουσείων τυπογραφίας από όλη την Ευρώπη, ακαδημαϊκών, ανθρώπων της τυπογραφίας και των γραφικών τεχνών από όλο τον κόσμο. 11-13/5/2017.
• Συνάντηση της ομάδας εργασίας για τη δημιουργία του Διεθνούς Συνδέσμου Μουσείων Τυπογραφίας (International Association of Printing Museums) με τη συμμετοχή αντιπροσωπείας από τη Νότια Κορέα. 14/5/2017.
• Εκδήλωση για την τυπογραφία και εργαστήρι χαρακτικής με τον Γιάννη Στεφανάκι, στο πλαίσιο των παράλληλων δράσεων της έκθεσης – αφιέρωμα στον εκδότη Τεριάντ, που πραγματοποιήθηκε στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων. 8/10/2017.

• Ημερίδα με θέμα “Η Τυπογραφία της Αναγέννησης συναντά την Κρητική Λογοτεχνία μέσα από την Τέχνη του Δρόμου” σε συνεργασία με τη ΔΔΕ Χανίων και το Τμήμα Γραφιστικής της Σχολής Καλλιτεχνικών Σπουδών ΑΤΕΙ Αθήνας, δίνοντας την ευκαιρία στους συμμετέχοντες να γνωρίσουν περισσότερα για την ιστορία της ελληνικής γραφής και τυπογραφίας, της Κρητικής λογοτεχνίας της Αναγέννησης αλλά και την πορεία της τέχνης του δρόμου, του γκράφιτι. 4/11/17
Παράλληλα, το μουσείο έχει αναλάβει πρωτοβουλίες ευαισθητοποίησης της τοπικής κοινωνίας με δράσεις όπως:
• Εορτασμός της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων με θέμα “Μουσεία και αμφιλεγόμενες ιστορίες: τα μουσεία μιλούν για εκείνα που δεν λέγονται”, με εκδήλωση για το προσφυγικό, με τη συμμετοχή εθελοντών, φορέων και κοινωνικών δομών. Στην εκδήλωση συμμετείχαν Γυμνάσια και Λύκεια της περιοχής με ευαισθητοποίηση ως προς το προσφυγικό ζήτημα. 20/5/2017
• Εσπερίδα για το περιβάλλον και τα οικοσυστήματα στο πλαίσιο Θερινού Σχολείου Περιβαλλοντικής Δημοσιογραφίας που διοργανώνει το τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Εφαρμοσμένης Επικοινωνίας του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών, το Ινστιτούτο Επαρχιακού Τύπου και άλλους φορείς. 2016, 2017, 2018, 2019.
• Ενημερωτική εκδήλωση με αφορμή τον εορτασμό της Διεθνούς Ημέρας Λευκού Μπαστουνιού και γνωριμία με τη γραφή Braille, από την συλλογή του ΜΤ. 12/10/2018

 

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Από έναν χώρο αφιερωμένο στην τέχνη της τυπογραφίας δεν θα μπορούσαν να απουσιάζουν επιλεγμένες εκδόσεις που φωτίζουν ακόμα περισσότερο την ιστορία της τυπογραφίας, του Τύπου, των γραφικών τεχνών και όχι μόνο.
Μεταξύ των εκδόσεων που έχει πραγματοποιήσει το Μ.Τ. είναι:
• “Η εφημεριδογραφία στην Κρήτη -1831-1913”, Ξενοφών Παγκαλιάς (2 τόμοι). Εκδοση Μουσείο Τυπογραφίας, 2013.
• “Ιστορία της γραφής και των γραφικών τεχνών”, τρίγλωση έκδοση (ελληνικά, αγγλικά, γαλλικά) Αντώνης Παπαντωνόπουλος. Εκδοση Μουσείο Τυπογραφίας, 2015
• “Κρήτες Τυπογράφοι και Λόγιοι”, Ηλέκτρα Καμπουράκη – Πατεράκη. Εκδοση Μουσείο Τυπογραφίας, 2017
• “Cretan Scholars and Printers”, Electra Kampouraki – Pateraki (αγγλικά). Εκδοση Μουσείο Τυπογραφίας, 2017
• “Τ’ αποτυπώματα μιας κουκίδας… ή αλλιώς μια κουκίδα στο Μουσείο Τυπογραφίας” παιδικό παραμύθι από τη Μάρω Θεοδωράκη. Εικονογράφηση: Λίλα Καλογερή.
Εκδοση Μουσείο Τυπογραφίας, 2018.