Η αποτύπωση της µνήµης, η συλλογή και η διάσωση δεδοµένων, αποτελεί ασφαλή µέθοδο για την παροχή πηγών, µε βάση τις οποίες θα γίνει η αποτίµηση των γεγονότων στο µέλλον. Όπως πολύ εύστοχα παρατήρησε και ο σεβασµ. µητρ. Κισσάµου και Σελίνου κ. Αµφιλόχιος, «άνθρωποι που απαλλάχτηκαν από το παρελθόν τους είναι κοινωνία στερηµένη από συλλογική µνήµη» (Κάντανος, 3-6-2024).
Αυτό ισχύει και για τα εκκλησιαστικά και πνευµατικά γεγονότα, τα οποία εάν δεν αποτυπωθούν έγκαιρα στις λεπτοµέρειές τους κινδυνεύουν από τη λήθη και το ξεθώριασµα των αναµνήσεων που αυτή φέρνει. Μάλιστα, η προσφορά αυτή είναι εξίσου σηµαντική µε το ιστορούµενο γεγονός, καθώς αποκρυσταλλώνοντας τις αναµνήσεις που το αφορούν το παγιώνουν, το επαναλαµβάνουν και επεκτείνουν «ες αεί» τις εξ αυτού πνευµατικές και άλλες ωφέλειες.
Όσα προηγήθηκαν, αποτυπώνουν νοµίζουµε επαρκώς τους σκοπούς και τα ζητούµενα µιας εξαιρετικής έκδοσης που πρόσφατα είδε το φως της δηµοσίευσης και µου ενεχείρισε ο κ. Αντώνης Περράκης, δήµαρχος Καντάνου-Σελίνου. Πρόκειται για τον τόµο που εξέδωσε ο ∆ήµος Καντάνου-Σελίνου, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων µε τον ακούραστο φωτογράφο Φάνη Μανουσάκη (Κρήτη 2024, σελ. 227) και τον εµβληµατικό τίτλο «Βλέµµατα Αγίων». Στον περικαλλή και καλοτυπωµένο αυτόν τόµο εκτίθενται τοιχογραφίες –µε πλήθος εκλεκτών φωτογραφιών– από 28 περιοχές της Επαρχίας Σελίνου και 47 ιερούς ναούς και µονές της περιοχής.
Τα περιεχόµενα του τόµου είναι απολύτως ενδεικτικά της αξίας του: προηγούνται ο πρόλογος του δηµάρχου (σελ. 12), της ∆ρ Χρύσας Μπούρµπου, αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων/Τµήµα Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων και Μουσείων (σελ. 14) και του Φάνη Μανουσάκη (σελ. 16). Ακολουθεί κείµενο, που συντονίζεται µε το επικαιροποιηµένο οπτικό υλικό (επιλογή 330 φωτογραφιών από το σύνολο των 3.000 και πλέον στο αρχείο του Φάνη Μανουσάκη), προσαρµοσµένο στις σηµερινές απαιτήσεις του αναγνώστη, βοηθώντας τον να διαµορφώσει τη δική του άποψη µέσα από τις καλλιτεχνικές αναζητήσεις και τα επιτεύγµατα της τότε εποχής. Στο τέλος ακολουθεί η σχετική πλούσια βιβλιογραφία (σελ. 226-227).
Τα µικρά, αλλά ουσιαστικά κείµενα, επεξεργάζονται ένα ογκώδες, συχνά δύστροπο και εγκατεσπαρµένο υλικό, αποσαφηνίζουν ζητήµατα ορολογίας, απλοποιούν δυσνόητες αναλύσεις, αξιοποιώντας παράλληλα το λόγο τόσο των ίδιων όσο και των ιστορικών και κριτικών της τέχνης. Κάθε περιγραφή είναι εµπλουτισµένη µε τις ιστορικές, πολιτισµικές και κοινωνικές συνθήκες, την τοποθεσία, τον οικισµό και τον ναό, την αρχιτεκτονική στον εξωτερικό και εσωτερικό ζωγραφικό διάκοσµο τα µέρη του βυζαντινού ναού µε τις σπάνιες τοιχογραφίες.
Ο εµβληµατικός τίτλος «βλέµµατα Αγίων» παραπέµπει κυρίως σε βλέµµατα οικεία που συναντώνται καθηµερινά, ανάµεσα στο ιερό και το ανθρώπινο, µια αληθινή µατιά στον τόπο, το χρόνο και την ευαισθησία ενός λαού. Ένα οδοιπορικό φωτογραφικό, που καταλήγει να γίνεται ένα φωτογραφικό προσκύνηµα.
Ο αναγνώστης στέκει στο κατ’ εξοχήν εκφραστικό βλέµµα των απεικονιζόµενων µορφών που στην κυριολεξία, µαγνητίζει και το δικό του. Χαρισµατική αφετηρία αποτελούν, εδώ, τα µάτια της κάθε µορφής. Μάτια – καθρέπτες της ψυχής στα οποία έχουν αποκρυπτογραφηθεί µε µοναδική ενάργεια ουσιαστικά βιώµατα και εµπειρίες. Μάτια που σε συντροφεύουν για πολύ καιρό αφότου πάψεις να τα έχεις µπροστά σου. Μάτια που βιώνουν την κάθε στιγµή µέχρι τα µύχια για να επικοινωνήσουν ουσιαστικά ακόµη και µε τον λιγότερο εξοικειωµένο µε την τέχνη θεατή. Μάτια που σε κατακυριεύουν «ψυχή τε και σώµατι» για να σου µεταδώσουν ένα αυθεντικό «απόσταγµα» όχι µοναχά από τη γήινη αλλά και από τη µεταφυσική υπόστασή τους. ∆εν είναι καθόλου τυχαίο, και το υπογραµµίζουµε αυτό, ότι η καταστροφή των τοιχογραφιών γίνεται πρωτίστως στα βλέµµατα των προσώπων που ιστορούνται από τον Αγιογράφο!
Ο φωτογραφικός φακός του Φάνη Μανουσάκη αποµονώνει και µεγεθύνει τα «βλέµµατα» των Αγίων, αντλώντας το υλικό του από τις τοιχογραφίες παλαιοτέρων εποχών, ενώ παράλληλα καλεί τον αναγνώστη να συµµετάσχει ενεργά, καταγράφοντας σε πραγµατικό χρόνο το χτύπο της καρδιάς του σε µια προσπάθεια να διατηρηθεί ζωντανό τόσο το βιολογικό όσο και το ψυχικό αποτύπωµά του στο διηνεκές. Ανοίγει ένα διάλογο ανάµεσα στο πρόσωπο και στο απρόσωπο και µας οδηγεί να περάσουµε από το στάδιο του «κοιτάζω» στην ανώτερη βαθµίδα του «βλέπω», δηλαδή στην απόκτηση συνείδησης και αυτοσυνειδησίας, θρησκευτικής και συλλογικής.
Στον αιώνα που διανύουµε η Ορθόδοξος Θεολογία, και συνάµα η Αγιογραφία, υπερβαίνοντας τις ποικίλες αγκυλώσεις του παρελθόντος, οφείλει να σταθεί «ενώπιος ενωπίω», µε αυτοκριτική διάθεση, έτσι ώστε να αξιολογήσει σε ποιό βαθµό είναι και παραµένει µία συνεχής έκφραση του ιερού και όχι απλώς ορθόδοξη, µε την έννοια µιας στενά πολιτισµικής ή φολκλορικής επανάληψις. «Τα πάντα ρει», κατά τον Ηράκλειτο. Το ίδιο και για την Τέχνη. Μπορούµε να µένουµε στον ίδιο δρόµο, που είναι δηλωτικός του πνευµατικού κάµατου; Μπορούµε να πετύχουµε την αρµονική συνύπαρξη των αντιθέτων; Μπορεί και σήµερα να καταφέρει η εικόνα να φωνάξει και κατά το «οι λίθοι κεκράξονται» (Λουκ., 19:40), για όσους εννοείται, δεν είναι τυφλοί και κωφάλαλοι;
Τι επιδιώκουµε στην εποχή µας; Ένα τέλειο άνθρωπο ή έναν άγιο; Επιχειρώντας µία διάκριση µεταξύ των εννοιών «τέλειος» και «άγιος», τολµούµε να πούµε ότι δύσκολα µπορεί να γίνει διάκριση στην εποχή των Νέων Τεχνολογιών. Παρά ταύτα τέλειος είναι ο ιδανικός, ο ολοκληρωµένος, ο αψεγάδιαστος. Το αισθάνεται ότι είναι τέλειος, το πιστεύει, το µαρτυρεί µε τη συµπεριφορά του και την επικίνδυνη αυτοπεποίθησή του. Αντίθετα, ο άγιος δεν ξέρει ότι είναι άγιος. Γιατί η αγιότητα δεν είναι τελειότητα, αλλά αίσθηση αµαρτωλότητας. Η αγιότητα δεν είναι ένα προσωπικό κατόρθωµα, αλλά µια δωρεά. ∆εν βασίζεται στις γνώσεις και στα πτυχία, αλλά στον προσωπικό, βιωµατικό αγώνα. Η αγιότητα δε σε κάνει να βλέπεις τους άλλους κατώτερους, αλλά ανώτερους. Η αγιότητα δεν έχει σκληρότητα, αλλά ευαισθησία. Ο τέλειος τιµά και αγαπά ό,τι αξίζει, αλλά ο άγιος αγαπά ακόµη και τα µη αξιαγάπητα. Ο τέλειος εύκολα απορρίπτει, ο άγιος όµως δεν απορρίπτει ποτέ και κανέναν. Αντιθέτως, έχει πάντοτε την αίσθηση ότι ο ίδιος είναι άνθρωπος τραυµατισµένος και πτωτικός.
Το παρόν Λεύκωµα είναι µία ευκαιρία να στοχαστούµε πώς «σε» και «για» µία στιγµή η φωτογραφία συνδέει όλους «εµάς» και «εκείνους», το τότε και το τώρα, πώς ξαναβλέπουµε το παρελθόν µέσα από ό,τι διασώζεται και ό,τι έχει οριστικά παρέλθει. Μας καλεί σε ένα «ταξίδι» στις ιστορικές σελίδες του Σελίνου, µε τους ανθρώπους να δηµιουργούν νέες προοπτικές για τον τόπο τους µε το κτίσιµο νέων οικισµών, καλλιεργώντας τη γη τους, κτίζοντας το σχολειό τους και πρωτίστως τις εκκλησιές τους και τα µοναστήρια τους.
Συγχαρητήρια και ευχαριστίες για όλους όσους µας προσέφεραν αυτό το αριστουργηµατικό φωτογραφικό λεύκωµα, το οποίο αφήνει το δικό του αποτύπωµα σε µία Κρήτη «ορθοδόξως λαλέουσα» (Βλ. περισσότερα ∆ρ Κων. Ζορµπάς, Χανιώτικα Νέα, 1 Απριλίου 2024).
*Ο δρ Κωνσταντίνος Β. Ζορµπάς είναι γενικός διευθυντής της Ορθοδόξου Ακαδηµίας Κρήτης.
