Στο “στόχαστρο” της ετήσιας έκθεσης του Ο.Η.Ε. για την ανθρώπινη ανάπτυξη
Παρουσιάστηκε στις 9/12/2019 στη Μπογκοτά, πρωτεύουσα της Κολομβίας, η έκθεση του ΟΗΕ για το έτος 2019 αφιερωμένη στην ανθρώπινη ανάπτυξη και τις ανισότητες τον 21ο αιώνα με τίτλο “Beyond income, beyond averages, beyond today: Inequalities in Human Development in the 21st century”
Οι διαδηλώσεις των πολιτών που πραγματοποιούνται τακτικά σε διάφορες χώρες σε όλες τις Ηπείρους του πλανήτη υποδεικνύουν ότι η όποια πρόοδος έχει επιτευχθεί μέχρι σήμερα στην ανθρώπινη ανάπτυξη δεν κρίνεται επαρκής. Στους περισσότερους ανθρώπους η έννοια των “ανισοτήτων” είναι συνυφασμένη με οικονομικούς όρους καθώς σήμερα θεωρείται ότι το πιο σημαντικό επίτευγμα στη ζωή ενός ατόμου είναι η δημιουργία πλούτου. Όμως η τρέχουσα έκθεση του ΟΗΕ για την ανθρώπινη ανάπτυξη δεν φαίνεται να το επιβεβαιώνει. Θεωρώντας ότι ένας απροσδόκητα μεγάλος αριθμός κατοίκων του πλανήτη έχει σήμερα ξεφύγει από τις συνθήκες τις ακραίας φτώχειας, της πείνας και των ασθενειών, τονίζει ότι μπροστά μας βρίσκεται μία νέα γενιά ανισοτήτων οι οποίες είναι διαφορετικές από εκείνες του παρελθόντος. Οι νέες αυτές ανισότητες σχετίζονται με τη πρόσβαση στη τριτοβάθμια εκπαίδευση και τη πληροφόρηση οι οποίες είναι σημαντικές στις σύγχρονες οικονομίες που βασίζονται στη γνώση. Επιπρόσθετα αφορούν τις ανισότητες μεταξύ των δύο φύλλων, το βαθμό που μία κοινωνία είναι ευάλωτη στη κλιματική αλλαγή καθώς και τη δυνατότητα αντιμετώπισης/προσαρμογής στις τεχνολογικές αλλαγές που συνοδεύουν τη 4η βιομηχανική/τεχνολογική επανάσταση. Σε κάθε χώρα πολλοί άνθρωποι σήμερα έχουν λίγες προσδοκίες και προοπτικές βελτίωσης της ζωής τους. Συχνά το φύλλο, η εθνικότητα και ο πλούτος των γονέων προσδιορίζουν τη θέση των ατόμων στη κοινωνία δυσκολεύοντας τη κοινωνική κινητικότητα και άνοδο. Για το λόγο αυτό ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών τονίζει την αναγκαιότητα μελέτης και κατανόησης των νέων ανισοτήτων που εμφανίζονται τον 21ο αιώνα, των αιτίων που τις προκαλούν και την εύρεση αποτελεσματικών τρόπων άμβλυνσης τους για τη προώθηση της ανθρώπινης ανάπτυξης σε όλες τις χώρες του πλανήτη. Η προσέγγιση και η μεθοδολογία που ακολουθεί η έκθεση ( η οποία έχει επηρεαστεί σε σημαντικό βαθμό από το έργο του Amartya Sen) βασίζεται στη διαπίστωση ότι οι νέες ανισότητες δημιουργούνται καθώς οι άνθρωποι στις διάφορες χώρες και κοινωνίες έχουν διαφορετικές δυνατότητες καλλιέργειας και ανάπτυξης όλων εκείνων των δεξιοτήτων (capabilities) που απαιτούνται για ευημερία στη νέα εποχή, των ταχύτατων και πρωτόγνωρων αλλαγών, που ζούμε.
Τα πέντε σημαντικά συμπεράσματα στα οποία καταλήγει η έκθεση είναι:
1. Οι εκτεταμένες διαφορές στην ανθρώπινη ανάπτυξη παραμένουν παρά το γεγονός ότι οι παραδοσιακές ακραίες ανισότητες (οι οποίες σχετίζονται με στερήσεις βασικών αγαθών και υπηρεσιών) έχουν μειωθεί σημαντικά και τείνουν να εκλείψουν,
2. Μία νέα γενιά ανισοτήτων έχει εμφανιστεί η οποία σχετίζεται κυρίως με τις νέες δεξιότητες που απαιτούνται στις αναδυόμενες πολύπλοκες κοινωνίες του 21ου αιώνα και οι οποίες είναι διαφορετικές από τις ανισότητες που υπήρχαν στο παρελθόν,
3. Οι νέες αυτές ανισότητες είναι πιθανόν να διατηρηθούν σε όλη τη διάρκεια της ζωής των πολιτών και να παγιωθούν εφόσον δεν αντιμετωπισθούν ενώ συχνά οφείλονται σε ανισομερή κατανομή της πολιτικής και οικονομικής ισχύος,
4. Η αποτίμηση και η αντιμετώπιση των ανισοτήτων που σχετίζονται με την ανθρώπινη ανάπτυξη απαιτεί μία ριζική αλλαγή των συστημάτων μέτρησης τους που έχουν καθιερωθεί και χρησιμοποιούνται σήμερα,
5. Για την αντιμετώπιση αυτών των νέων ανισοτήτων θα πρέπει να ληφθούν σύντομα τα κατάλληλα μέτρα πριν εδραιωθούν οι πολιτικές και οικονομικές ανισορροπίες που τις τροφοδοτούν.
Η έκθεση του ΟΗΕ σημειώνει ότι η αποτίμηση των ανισοτήτων λαμβάνει υπ’ όψη της συνήθως το ετήσιο εισόδημα και το πλούτο που κατέχουν οι πολίτες. Θα πρέπει όμως να συμπεριληφθούν όλες οι παράμετροι που επιδρούν στην ανθρώπινη ανάπτυξη οι οποίες δεν είναι μόνο οικονομικές, και να γίνουν κατανοητά τα αίτια που οδηγούν σε αυτές. Ένας ταχύτατα μεταβαλλόμενος κόσμος, όπως ο σημερινός, απαιτεί τη διερεύνηση όλων των αιτίων τα οποία θα καθορίσουν τις ανισότητες του μέλλοντος ούτως ώστε αυτές να είναι δυνατόν να αντιμετωπισθούν αποτελεσματικότερα. Οι παλιές και οι νέες μορφές ανισοτήτων αλληλεπιδρούν μεταξύ τους καθώς και με οικονομικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες επηρεάζοντας και διαμορφώνοντας τις ζωές των νέων ανθρώπων καθώς και των απογόνων τους, κάποιοι εκ των οποίων είναι πιθανόν να ζουν και στις αρχές του 22ου αιώνα.
Οι παραδοσιακές ανισότητες έχουν σήμερα αμβλυνθεί σε πολλούς τομείς όπως ενδεικτικά:
Α) Στο προσδόκιμο επιβίωσης κατά τη γέννηση,
Β) Στο ποσοστό του πληθυσμού το οποίο έχει λάβει τη βασική εκπαίδευση,
Γ) Στο ποσοστό του πληθυσμού το οποίο έχει σύνδεση στο διαδίκτυο και κατέχει κινητό τηλέφωνο.
Η έκθεση του ΟΗΕ επισημαίνει ότι υπάρχουν διάφορες ανισότητες οι οποίες παγιώνονται με τη πάροδο του χρόνου και χρήζουν άμεσης αντιμετώπισης. Αυτές περιλαμβάνουν:
1. Τις ανισότητες λόγω φύλλου οι οποίες είναι διαχρονικά σε βάρος των γυναικών,
2. Τις ανισότητες που οφείλονται στη κλιματική αλλαγή, μία νέα πλανητική περιβαλλοντική απειλή της εποχής του ανθρωπόκαινου, η οποία επηρεάζει δυσμενώς ορισμένες κοινωνίες και κράτη του πλανήτη,
3. Οι ανισότητες που προκαλούνται λόγω των ραγδαίων και πολύπλοκων τεχνολογικών αλλαγών κατά τη διάρκεια της 4ης βιομηχανικής/τεχνολογικής επανάστασης και από το γεγονός ότι ορισμένες κοινωνικές ομάδες δεν είναι σε θέση να τις αντιμετωπίσουν/διαχειριστούν, και
4. Ανισότητες που προκαλούνται λόγω της “πολιτικής ασυμμετρίας” καθώς η πολιτική δύναμη μετατοπίζεται προς όφελος των ομάδων που κατέχουν περισσότερο πλούτο. Καθώς μειώνεται η συμμετοχή στο πολιτικό γίγνεσθαι ανθρώπων και ομάδων με μικρή οικονομική και κοινωνική δύναμη δίνεται η ευκαιρία σε ορισμένες ομάδες συμφερόντων να επηρεάσουν προς όφελος τους τη λήψη κάποιων πολιτικών αποφάσεων ενδυναμώνοντας τη πολιτική και οικονομική θέση τους.
Ορισμένες ομάδες ανθρώπων βρίσκονται σταθερά σε μειονεκτική θέση για διάφορους λόγους όπως:
Α) Λόγω της Εθνικότητας τους
Οι πολίτες ορισμένων χωρών έχουν περισσότερα δικαιώματα καθώς και πρόσβαση σε καλύτερες υπηρεσίες υγείας, εκπαίδευσης, φροντίδας και σε καλύτερες υποδομές.
Β) Λόγω του φύλλου τους
Οι ανισότητες μεταξύ ανδρών και γυναικών στο παρελθόν και σήμερα υπήρξαν και παραμένουν μεγάλες.
Γ) Λόγω της τοποθεσίας/περιοχής που ζουν
Πολλές ανισότητες καταγράφονται μεταξύ των ατόμων που ζουν σε διαφορετικά μέρη ακόμη και σε διαφορετικές περιοχές της ίδιας χώρας. Μεταξύ αυτών η πιο σημαντική ανισότητα αφορά εκείνη μεταξύ των δύο φύλλων η οποία αφορά το μισό πληθυσμό του πλανήτη και τείνει να παγιωθεί.
Οι ανισότητες που οφείλονται στο φύλλο αποτελούν ένα σύνθετο φαινόμενο και παρεμποδίζουν τη πρόοδο της ανθρώπινης ανάπτυξης. Σχετίζονται με τη διαφορά της ισχύος μεταξύ ανδρών-γυναικών στο σπίτι, στην εργασία και τη πολιτική. Οι ανισότητες και η κλιματική κρίση είναι αλληλένδετες μεταξύ τους. Ανισότητες μεταξύ διαφόρων χωρών αλλά και στο εσωτερικό τους συμβάλλουν σε διαφορετικό βαθμό στην επίταση της κλιματικής αλλαγής ενώ η κλιματική αλλαγή έχει διαφορετικές επιπτώσεις στα κράτη όσο και σε περιοχές εντός αυτών. Χώρες με υψηλή ανθρώπινη ανάπτυξη εκπέμπουν περισσότερα θερμοκηπιακά αέρια ανά κάτοικο στην ατμόσφαιρα και έχουν υψηλότερο οικολογικό αποτύπωμα. Η κλιματική κρίση αναμένεται να έχει δυσμενείς επιπτώσεις στην ανθρώπινη ανάπτυξη οι οποίες σχετίζονται με ακραίες φυσικές καταστροφές και τη μείωση της παραγωγής τροφίμων λόγω αλλαγής των κλιματολογικών συνθηκών και της υποβάθμισης των εδαφών. Σαν αποτέλεσμα της κλιματικής αλλαγής οι αναπτυσσόμενες χώρες που βρίσκονται σε τροπικές περιοχές είναι περισσότερο ευάλωτες σε αυτή. Οικονομικές ανισότητες μεταξύ των κρατών ή και στο εσωτερικό τους μπορεί να παρεμποδίσουν τη λήψη μέτρων, τη διαμόρφωση πολιτικών και την υιοθέτηση περιβαλλοντικά φιλικών τεχνολογιών για την αντιμετώπιση και τη προσαρμογή στη κλιματική αλλαγή. Οι τεχνολογικές αλλαγές και καινοτομίες στο παρελθόν βελτίωσαν τη παραγωγικότητα και το πλούτο σε πολλές κοινωνίες. Σήμερα οι πολλαπλές ραγδαίες αλλαγές που συμβαίνουν σε πολλούς ταυτόχρονα τομείς σαν αποτέλεσμα της 4ης βιομηχανικής/τεχνολογικής επανάστασης είναι πρωτόγνωρες και πιθανώς τα οφέλη τους να κατανεμηθούν ανισομερώς. Ίσως η αυξημένη χρήση συστημάτων αυτοματοποίησης, η χρήση των ρομποτικών μηχανών και η τεχνητή ευφυΐα να επηρεάσουν διαφορετικά τις διάφορες κοινωνίες και οι αλλαγές που θα επιτελεσθούν θα είναι ανάλογες της προετοιμασίας που θα έχουν κάνει για να προσαρμοσθούν και να αντεπεξέλθουν στις αλλαγές αυτές. Συνεπώς είναι πιθανόν οι τεχνολογικές αλλαγές και ο μετασχηματισμός των παραγωγικών συστημάτων και των κοινωνικών δομών που θα τις συνοδεύουν να αυξήσουν τις ανισότητες/διαφορές μεταξύ των χωρών καθώς και στο εσωτερικό τους. Οι ανισότητες, καταλήγει η πρόσφατη έκθεση του ΟΗΕ και αυτό είναι το αισιόδοξο μήνυμα της, μπορούν να αντιμετωπισθούν χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι είναι απλό. Η λήψη μέτρων για την αντιμετώπιση τους δεν είναι πολιτικά εύκολη αλλά είναι καλύτερη και αποτελεσματικότερη από την αγνόηση τους και την αδράνεια στη λήψη μέτρων η οποία μπορεί να οδηγήσει σε πολιτικές και κοινωνικές αναταραχές και συγκρούσεις στο μέλλον. Μέχρι σήμερα μεγάλος αριθμός ανθρώπων σε όλες τις χώρες του πλανήτη έχει ξεφύγει από τις ακραίες στερήσεις και η ανθρώπινη ανάπτυξη του έχει βελτιωθεί. Αυτό από μόνο του μπορεί να θεωρηθεί σαν σημαντικό επίτευγμα που δεν θα πρέπει όμως να οδηγήσει στον εφησυχασμό. Είναι σημαντικό να αντιμετωπισθούν οι νέες μορφές ανισοτήτων που έχουν εμφανισθεί και οι οποίες σχετίζονται με τις δυνατότητες απόκτησης των νέων δεξιοτήτων που απαιτούνται για την ευημερία κατά τη διάρκεια του 21ου αιώνα. Η απειλή της κλιματικής αλλαγής και ο ταχύτατος τεχνολογικός μετασχηματισμός συνιστούν νέες προκλήσεις οι οποίες χρειάζονται κατάλληλες απαντήσεις. Η κατανόηση των αιτίων που δημιουργούν τις νέες αυτές ανισότητες θα υποδείξει και τα μέτρα που θα πρέπει να ληφθούν για την αντιμετώπιση τους πριν αυτές παγιωθούν. Μεταξύ αυτών θα πρέπει οπωσδήποτε να περιλαμβάνονται: Α) Η παροχή υψηλής ποιότητας μόρφωσης κατάρτισης σε όλες τις ηλικίες, και Β) Η μείωση της ισχύος που παρατηρείται σήμερα σε ορισμένες ομάδες συμφερόντων κατά τη διαμόρφωση της πολιτικής. Η εστίαση στον άνθρωπο, καταλήγει η έκθεση του ΟΗΕ, σε όλα τα στάδια λήψης αποφάσεων είναι καθοριστικής σημασίας για τη διερεύνηση των αιτίων δημιουργίας των διαφόρων ανισοτήτων και την εξεύρεση των καλύτερων τρόπων αντιμετώπισης τους. Οι διαπιστώσεις και οι προτάσεις της τρέχουσας έκθεσης του ΟΗΕ η οποία εστιάζει στην αντιμετώπιση των νέων ανισοτήτων, θα πρέπει να μελετηθούν προσεκτικά καθώς είναι χρήσιμες για όλες της χώρες του πλανήτη, συμπεριλαμβανομένης και της χώρας μας. Τα προβλήματα αφενός των αυξανόμενων ανισοτήτων σε διάφορους τομείς και αφετέρου της κλιματικής αλλαγής θα καθορίσουν σε σημαντικό βαθμό τα πεδία των πολιτικοκοινωνικών συγκρούσεων και μετασχηματισμών τα επόμενα χρόνια του 21ου αιώνα, σε Εθνικό και σε διεθνές επίπεδο.
