Με αφορµή την έκθεση ‘‘Nelly’s – Συλλογή Κρασάκη’’ που φιλοξενείται στη ∆ηµοτική Πινακοθήκη Χανίων, το παρόν άρθρο επιχειρεί ένα ταξίδι στην Κρήτη του Μεσοπολέµου, µέσα από την τέχνη δύο σηµαντικών γυναικών καλλιτεχνών του 20ου αιώνα. Πρόκειται αφενός για τη διεθνούς φήµης φωτογράφο Nelly’s – Έλλη Σουγιουλτζόγλου – Σεραϊδάρη (1899-1998), αφετέρου για τη δηµοσιογράφο, εκδότρια, λογοτέχνη και ναΐφ ζωγράφο Θάλεια Καλλιγιάννη (1906-1988).
Μέσα από τις ασπρόµαυρες φωτογραφίες της Nelly`s και τη ναΐφ ζωγραφική της Θάλειας Καλλιγιάννη παρουσιάζονται ειδυλλιακές εικόνες της δυτικής κυρίως Κρήτης, ενώ παράλληλα φωτίζονται στοιχεία της συλλογικής µνήµης, της πολιτιστικής κληρονοµιάς και της παράδοσης της Νήσου. Απώτερος στόχος του άρθρου είναι να αναδειχθούν όχι µόνο οι κοινές θεµατικές αλλά και κάποιες συγκλίσεις στην καλλιτεχνική προσέγγιση, όπως η πρόταξη του υποκειµενισµού και του συναισθήµατος στην απόδοση των θεµάτων, µέσα βεβαίως από διαφορετικά είδη τέχνης.
Στο πρώτο µέρος του άρθρου σκιαγραφείται η σχέση των δύο καλλιτεχνών µε την Κρήτη και παρουσιάζονται έργα (καλλιτεχνικές φωτογραφίες και ναΐφ ζωγραφικές συνθέσεις) που στοιχειοθετούν ένα τοπιογραφικό πανόραµα της νήσου. Στο δεύτερο µέρος αναδεικνύεται το εθνογραφικό ενδιαφέρον του έργου τους, µε βάση άλλες κοινές θεµατικές, όπως πορτρέτα Κρητικών και σκηνές της καθηµερινής ζωής στην κρητική ύπαιθρο.
I. Nelly’s – Θάλεια Καλλιγιάννη: Στοιχειοθετώντας ένα τοπιογραφικό πανόραµα της Κρήτης του Μεσοπολέµου
Η Έλλη Σουγιουλτζόγλου – Σεραϊδάρη (1899-1998), γνωστή ως Nelly’s, συντέλεσε µε τo καλλιτεχνικό – φωτογραφικό της έργο στο «χτίσιµο» της εικόνας της Ελλάδας στο εξωτερικό. Γεννήθηκε στο Αϊδίνι κοντά στη Σµύρνη, στη Μικρά Ασία. Σπούδασε φωτογραφία στη Γερµανία, µε δασκάλους τους Hugo Erfurth και Franz Fiedler (1920-1921). Το 1924 ήρθε στην Ελλάδα. Η καλλιτεχνική της προσέγγιση στη φωτογραφία συνδέθηκε µε την ανάγκη του ελληνικού κράτους να προβάλει µια εξιδανικευµένη εικόνα της χώρας, τόσο για εσωτερικούς όσο και για εξωτερικούς – τουριστικούς σκοπούς. Άλλωστε, ως Ελληνίδα της ∆ιασποράς, η εικόνα και η άποψη της Nelly`s για την Ελλάδα δεν θα µπορούσε παρά να ήταν ειδυλλιακή. Το 1985, η Nelly’s δώρισε το φωτογραφικό της αρχείο στο Μουσείο Μπενάκη, ενώ το 1987 έλαβε τιµητικό δίπλωµα και µετάλλιο από το Ελληνικό Κέντρο Φωτογραφίας. Το 1993, της απονεµήθηκε το παράσηµο του «Τάγµατος του Φοίνικα» από τον Πρόεδρο της Ελληνικής ∆ηµοκρατίας. Το 1996, η Ακαδηµία Αθηνών της απένειµε το «Βραβείο Γραµµάτων και Τεχνών».
Στο πλαίσιο της συνεργασίας της µε το Ελληνικό Υπουργείο Τουρισµού, η Nelly`s ταξίδεψε στην Κρήτη δύο φορές, το 1927 και το 1939, για να αποτυπώσει στις φωτογραφίες της στιγµιότυπα της καθηµερινής ζωής στο νησί. Οι φωτογραφίες της δηµοσιεύθηκαν στο λεύκωµα Nelly’s: Πρόσωπα της Κρήτης (2004), φωτογραφικό αρχείο Μουσείου Μπενάκη και αποτυπώνουν την οµορφιά και τη γαλήνη του κρητικού τοπίου. Η ζωή στην ύπαιθρο, οι αγροτικός κόσµος, οι καθηµερινές εργασίες, η τοπική παραδοσιακή ενδυµασία, τα ήθη και τα έθιµα, η διαδικασία της παρασκευής προϊόντων αποτέλεσαν αγαπηµένα της θέµατα.
Παρά την παραδοσιακή θεµατογραφία (πορτρέτα, τοπία, αρχιτεκτονικές απόψεις, κλπ), οι φωτογραφίες της Nelly`s διαθέτουν το στοιχείο του υποκειµενισµού και µια αναµφισβήτητη «πικτοριαλιστική διάσταση» (Koskina, 2008). Ξεπερνούν δηλαδή τη ρεαλιστική απόδοση της πραγµατικότητας και «αναδιαµορφώνουν» τα στοιχεία της, µέσα από διάφορα εφέ. Σε κάθε περίπτωση, η ένταση και η δυναµική της προοπτικής, οι διαγώνιες λήψεις, το παιχνίδι του φωτός, οι αντιθέσεις – κοντραστ φωτός – σκιάς, προσδίδουν στο φωτογραφικό έργο της Νelly`s «ζωγραφική» ποιότητα. Ειδικότερα, το υποκειµενικό στοιχείο αναδεικνύεται στο έργο της Nelly`s χάρη στον κυρίαρχο ρόλο του φωτός, µε την εύλογη εννοιολογική του διάσταση και την αισθητική του αξία. Η φωτογράφος αντιµετωπίζει τη φωτογραφία ως µέσο έρευνας και έκφρασης που καταγράφει τη σχέση της µε τον κόσµο. (Koskina, 2008).
Το ναΐφ ζωγραφικό έργο της Καλλιγιάννη χαρακτηρίζεται επίσης από έναν «οικείο» ρεαλισµό που ανταποκρίνεται στα συναισθήµατά της δηµιουργού. Και το καταφέρνει µέσω της χρήσης λυρικών, ζεστών και γήινων χρωµάτων (Κουρουτάκη, 2021). Τα τοπία της λαµπυρίζουν κάτω από την επίδραση του µεσογειακού φωτός. Την ενδιαφέρει ιδιαίτερα να αποτυπώνει το παιχνίδι του φωτός και της σκιάς πάνω στα στοιχεία των συνθέσεων της, ανάλογα µε την εποχή και τις συνθήκες. Προτιµά όµως σχεδόν πάντα την άνοιξη, την αγαπηµένη εποχή των ναΐφ.
Η Θάλεια Καλλιγιάννη γεννήθηκε στα Χανιά, το 1906, κατά την περίοδο της ανεξαρτησίας της Κρητικής Πολιτείας και σφυρηλάτησε ισχυρούς δεσµούς µε την περιοχή του Πλατανιά, γενέτειρα του πατέρα της (Φραγκάκης, 2003). Ήταν µυθιστοριογράφος, δηµοσιογράφος, εκδότρια του λογοτεχνικού περιοδικού Κρητικές Σελίδες (Καρτσάκης, 2017) και σχεδόν αυτοδίδακτη ζωγράφος. ∆ώρισε το σύνολο σχεδόν του ζωγραφικού της έργου στο ∆ήµο Χανίων – ∆ηµοτική Πινακοθήκη Χανίων. Το εικαστικό της σύµπαν απεικονίζει τα παιδικά της βιώµατα στην Κρήτη και προσκαλεί τον θεατή σε ένα ταξίδι πίσω στον χρόνο, να περιπλανηθεί στον εύφορο κάµπο του Πλατανιά, στους ελαιώνες, τους πορτοκαλεώνες του, σε τοπία της κρητικής υπαίθρου, σε γειτονιές µε παλιά πέτρινα σπίτια, διακοσµηµένα µε άνθη και καλλωπιστικά φυτά κάθε λογής.
Το ζωγραφικό ταλέντο της Καλλιγιάννη εκδηλώθηκε από πολύ νωρίς. Κατά τη διάρκεια της παραµονής της στην Αθήνα, µετά το 1939, έστρεψε συστηµατικά το ενδιαφέρον της στη ζωγραφική. Ακολούθησε την εσωτερική της παρόρµηση να απεικονίσει αυθόρµητα τις αναµνήσεις της στον καµβά, καθοδηγούµενη κυρίως από το ένστικτο. Ζωγράφιζε για να αναδείξει τον αντίκτυπο της πραγµατικότητας στην ψυχή της. Ο υποκειµενισµός χαρακτηρίζει άλλωστε τη ναΐφ ζωγραφική στο σύνολό της (Λυδάκης:2002, 13). Αξίζει ωστόσο να τονιστεί η ιδιαίτερη συνθετική ικανότητα της ναΐφ ζωγράφου. Η πολυχρωµία, η ειδυλλιακή ατµόσφαιρα και η διακοσµητική διάσταση θεωρούνται βασικά στοιχεία της ναΐφ τέχνης της.
Στο δεύτερο µέρος του άρθρου αναδεικνύεται το εθνογραφικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει το έργο των δύο καλλιτεχνών και οι κοινές τους θεµατικές, όπως πορτρέτα του πληθυσµού και σκηνές της καθηµερινής ζωής στην Κρήτη. Στις ναΐφ συνθέσεις της, η Καλλιγιάννη δείχνει να επιστρέφει νοερά στον Πλατανιά, στην ανέµελη ζωή του χωριού. Παρά τις τεχνικές δυσκολίες, δεν δίστασε να δηµιουργήσει πορτρέτα Κρητών, ντυµένων µε την επίσηµη παραδοσιακή τους ενδυµασία. Στα πορτρέτα της, η Καλλιγιάννη εστιάζει στο βλέµµα, µε πρόθεση να αποδώσει στοιχεία της ιδιοσυγκρασίας των Κρητικών, τη µετριοπάθεια και τη στοχαστικότητα. Αντίστοιχη είναι η πρόθεση της Nelly`s που επιδιώκει να αποτυπώσει στις φωτογραφίες της τον ψυχισµό των Κρητικών, όπως αυτός αντανακλάται στο βλέµµα και τη στάση τους. Επισηµαίνεται για µία ακόµη φορά το ενδιαφέρον της φωτογράφου για διαγώνιες λήψεις, προοπτική απόδοση των σκηνών και για επιµεληµένες αντιθέσεις φωτός και σκιάς.
Στις θεµατικές των δύο καλλιτεχνών περιλαµβάνονται σκηνές µε εορταστικές εκδηλώσεις στην ύπαιθρο ή σε καφενεία της Κρήτης – µε αφορµή τα πανηγύρια και τις γιορτές των Αγίων- και οι χοροί γυναικών και ανδρών που αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο της λαϊκής παράδοσης. Η αγροτική ζωή στην Κρήτη αναδεικνύεται επίσης τόσο σε συνθέσεις της Καλλιγιάννη, όσο και σε φωτογραφίες της Nelly`s. Να σηµειωθεί εν προκειµένω, η ενστικτώδης ικανότητά της ναΐφ ζωγράφου να τοποθετεί τις µορφές µε προοπτική, εν ώρα εργασίας, να αποδίδει την κίνηση τους και να διατηρεί τη χρωµατική ενότητα, µε εµφανή προτίµηση σε φωτεινά και λυρικά χρώµατα που µαρτυρούν τη νοσταλγική της διάθεση για τον παλιό καλό καιρό, την «aetas aurea» των ναΐφ.
Συµπερασµατικά, τόσο το φωτογραφικό έργο της Nelly`s, όσο και το ναΐφ ζωγραφικό έργο της Καλλιγιάννη µεταφέρουν εικόνες από ένα «φιλτραρισµένο» παρελθόν της Κρήτης του Μεσοπολέµου, στοιχειοθετώντας ένα τοπιογραφικό και πολιτισµικό πανόραµα της Νήσου. Αφενός, η ναΐφ τέχνη της Καλλιγιάννη είναι ενστικτώδης, διαισθητική, αυθόρµητη, ειλικρινής και λυρική, µε κύρια χαρακτηριστικά, την απλότητα του σχεδίου, την τάση για απόδοση διακοσµητικών λεπτοµερειών και την αφηγηµατική διάθεση. Υφολογικά, οι συνθέσεις της πληρούν τα κριτήρια της ναΐφ τέχνης που έθεσε ο Robert Thilmany, στη µελέτη του Critériologie de l’art naïf (1984: 26). Το έργο της αποπνέει «άρωµα αθωότητας», φρεσκάδας και αµεσότητας (Κουρουτάκη, 2021).
Από την άλλη πλευρά, η επαγγελµατίας φωτογράφος Nelly`s, άριστα καταρτισµένη και εξοπλισµένη µε τις καλύτερες µηχανές της εποχής της, δηµιούργησε φωτογραφικό έργο µε ειδυλλιακές εικόνες της Κρήτης του Μεσοπολέµου. Είναι σηµαντικό να τονιστεί ο υποκειµενισµός, η εσωτερικότητα και η λυρισµός στην απόδοση των θεµάτων της. Η «πικτοριαλιστική» διάσταση της τέχνης της Nelly`s ήταν το αποτέλεσµα των πειραµατισµών της για τη δηµιουργία «φωτεινών» εικόνων, ικανών να ανταποκρίνονται στο συναίσθηµα και στο όραµα της για την τέχνη της φωτογραφίας που λειτουργεί ταυτόχρονα τόσο ως καλλιτεχνικό έργο όσο και ως ιστορικό ντοκουµέντο.
Βιβλιογραφία
*Το άρθρο «Nelly’s – Θάλεια Καλλιγιάννη : Ειδυλλιακές εικόνες της Κρήτης του Μεσοπολέµου» αποτελεί σύνοψη και µετάφραση στα ελληνικά του άρθρου Kouroutaki Alexandra, «Idyllic interwar Crete through Thalia Kalligianni’s naïve art and Nelly’s camera», που δηµοσιεύτηκε στο Greek News Agenda, Ministry of Foreign Affairs, General Secretariat for Public Diplomacy, 2021 https://www.greeknewsagenda.gr/kalligianni-nellys/
Καρτσάκης, Α., «Το Ηράκλειο του Μεσοπολέµου», διάλεξη στο συνέδριο «Ο µίτος της Αριάδνης. Ξετυλίγοντας την ιστορία της πόλης του Ηρακλείου, 20 χρόνια µετά», Αίθουσα Μανόλης Καρέλλης, ∆ηµοτικό κτίριο, Ανδρόγεω, 22 Απριλίου 2017.
Κοσκινά, Κ. «Αθήνα – Νέα Υόρκη. Αναδροµική έκθεση φωτογραφίας του έργου της Nelly`s (1899-1998)». http://www.artopos.org/artists/nellys/nelly1-gr.html, 3 ΙΑΝ 2008.
Κουρουτάκη, Α. Θάλεια Καλλιγιάννη (1906-1988) «Ζωγραφίζοντας από καρδιάς», εκδ. ∆ηµοτική Πινακοθήκη Χανίων, συµπαραγωγή ∆ήµου Χανίων και ∆ήµου Πλατανιά, 2021.
Kouroutaki A, « La Peinture naïve de Thalia Kalligianni: un panorama paysagiste et culturel de la Crète dans la première moitié du 20e siècle», Cahiers Balkaniques de l’INALCO, numéro. 49, 2023, p. 121- 148.
Λυδάκης, Σ., Έλληνες ναΐφ ζωγράφοι. Μέλισσα, Ίδρυµα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή: Αθήνα, 2002.
Nelly’s : Πορτρέτα της Κρήτης, εκδ: Μίτος, 2004 (φωτογραφικό αρχείο Μουσείου Μπενάκη).
Φραγκάκης, T., Ο Πλατανιάς της ιστορίας και της µνήµης, Χανιά, 2003.
Thilmany, R. Critériologie de l’art naïf. Max Fourny : Paris, 1984.
*Η δρ Αλεξάνδρα Κουρουτάκη είναι ιστορικός της τέχνης, διδάσκουσα – Ε.∆Ι.Π. Πολυτεχνείο Κρήτης, Σχολή ΗΜΜΥ
