ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΑ ΥΛΙΚΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ
Ένα τεραστίων διαστάσεων κατ’ εξοχήν απολιθωματοφόρο οικοδόμημα είναι τα Νεώρια, καθώς οι πέτρες που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του από διάφορα λατομεία κατά μήκος των βόρειων ακτών των Χανίων ήταν προϊόντα απολιθωμένων για χιλιάδες χρόνια οργανισμών!
Σε αυτό το συμπέρασμα κατέληξε η έρευνα του καθηγητή Μηχανικών Ορυκτών Πόρων του Πολυτεχνείου Κρήτης κ. Μανώλη Μανούτσογλου στα πλαίσια της ερευνητικής εργασίας για την αποκατάσταση των Νεωρίων που βρίσκεται σε εξέλιξη. Μέλος της μελετητικής ομάδας ο κ. Μανούτσογλου εντόπισε τη σύνθεση των πετρωμάτων από τα οποία κατασκευάστηκαν τα Νεώρια και τα σημεία από όπου έγινε η κοπή και η εξόρυξή τους.
Όπως μας εξηγεί ο κ. Μανούτσογλου οι βασικοί στόχοι που έβαλε στο πλαίσιο της έρευνάς του στο πεδίο της Γεωλογίας ήταν:
• Να καταγραφούν στην ύπαιθρο οι υπάρχουσες ιστορικές λατομικές θέσεις από όπου οι Βενετσιάνοι προμηθεύονταν πετρώματα που τα χρησιμοποίησαν ως δομικούς λίθους για το χτίσιμο κυρίως των Νεωρίων, δηλαδή να βρεθούν και άλλα πετροκοπιά εκτός από τα γνωστά στον Σταυρό Ακρωτηρίου και στους Αγίους Αποστόλους.
• Με βάση τα χαρακτηριστικά των πετρωμάτων να κατηγοριοποιηθούν επιστημονικά και να προσδιοριστούν οι φυσικοχημικές ιδιότητές τους όπως ορυκτολογία, πορώδες, διαπερατότητα, αντοχή κ.λπ. Τις μηχανικές ιδιότητες των πετρωμάτων τις χρειάζονται οι μηχανικοί για να υπολογίσουν με τη σειρά τους ιδιότητες των κατασκευών, όπως αντοχές του κτηριακού συγκροτήματος σε καταπονήσεις, σε σεισμικότητα κ.λπ.
• Να προσδιοριστεί η προέλευση αυτών των πετρωμάτων από όπου και προέκυψαν οι δομικοί λίθοι. Ένα αρχαίο λατομείο, ως ανασκαφικό αντικείμενο έχει ιδιαιτερότητες. Αν και στη χώρα μας έχουμε διαχρονικά πληθώρα θησαυρών που έχουν προκύψει από υλικά λατομίας ή καλύτερα λιθοτομίας, είναι αρνητικά δυσανάλογες οι έρευνες που υπάρχουν για τη φύση και προέλευση φυσικών δομικών υλικών. Η μελέτη μας αυτή συμβάλει καθοριστικά στο να αντιστρέψει αυτή την σχέση.
ΤΟ ΥΛΙΚΟ
Δύο είναι οι κύριες κατηγορίες πετρωμάτων που χρησιμοποίησαν ως κύρια δομικά υλικά τονίζει ο καθηγητής. Αυτά είναι: Ασβεστολιθικής προέλευσης με τα οποία έχτισαν τις εξωτερικές εισόδους και τα παράθυρα και πωρόλιθους διαφόρων μεγεθών και ποιότητας για την κύρια κατασκευή. Η συμμετοχή οποιαδήποτε άλλου υλικού όπως τσιμέντου και τούβλων είναι σημειακή, ύστερη έως πρόσφατη.
Η έρευνα των επιστημόνων έδειξε πως τα Νεώρια δεν είναι χτισμένα από ανόργανης φύσης υλικό, π.χ. από κόκκους ασβεστόλιθου, δολομίτη ή χαλαζία. «Οι ιδιαίτεροι πωρόλιθοι των Νεωρίων, οι αιολιανίτες, είναι άμμοι κυρίως βιογενούς προέλευσης. Η πλειονότητα των κόκκων των αρχικών πετρωμάτων είναι απολιθωμένα και συμπαγοποιημένα υπολείμματα (απολιθώματα) προϋπαρχόντων ζώντων θαλάσσιων οργανισμών, που μετά το θάνατο των οργανισμών τα κενά κελύφη τους συσσωρεύτηκαν με το κύμα, στο διάβα πολλών χιλιάδων ετών, αρχικά στην ακτή και στην συνέχεια τα κινητοποίησε ο άνεμος δημιουργώντας παράκτιες θίνες, με άμμο κυρίως βιογενούς προέλευσης» δηλώνει ο καθηγητής του Πολυτεχνείου ο οποίος μας καλεί να παρατηρήσουμε παραλίες του νομού (στα Φαλάσαρνα, στο Ελαφονήσι, στο Μπάλο, στο Σταυρό) στις οποίες «εκεί που σκάει το κύμα συσσωρεύονται κόκκινοι κόκκοι. Αυτοί οι κόκκοι είναι τα υπολείμματα ζωοπλαγκτόν, κελύφη έμβιων θαλάσσιων οργανισμών μεγέθους χιλιοστών, που ονομάζονται τρηματοφόρα: ένα είδος θαλάσσιου μικροσκοπικού “χοχλιού” που στην συστηματική ταξινόμηση ανήκουν στη τάξη των Rotaliida. Με απλά λόγια εκτός όλων των άλλων, τα Νεώρια είναι ένα τεραστίων διαστάσεων κατ’ εξοχήν απολιθωματοφόρο οικοδόμημα. Η πρώτη συστηματική καταγραφή των αιολιανιτικών αποθέσεων/πετρωμάτων στην ευρύτερη περιοχή του Ακρωτηρίου δημοσιεύτηκε από τους Zamani, A. και H. Maroukian το 1981. Στην εργασία τους αυτήν μεταξύ άλλων παρέθεσαν σε χάρτη την χωρική κατανομή του ψηφιδοπαγούς αιγιαλού (beachrock) και αιολιανιτών στη δυτική ακτή του Ακρωτηρίου που βρίσκονται σε υψόμετρα που ποικίλλουν από την στάθμη της θάλασσας (0 μέτρα) μέχρι και απόλυτου υψομέτρου 14 μέτρων.»
Η ΗΛΙΚΙΑ
Η ηλικία της δημιουργίας των πετρωμάτων αυτών τονίζει ο κ. Μανούτσογλου «τοποθετείται στη νεώτερη παγετώδη περίοδο του Βούρμιου που ξεκίνησε πριν 115.000 και τελείωσε με το ξεκίνημα του Ολόκαινου (πριν περίπου 12.000 χρόνια). Τον χάρτη αυτόν χρησιμοποίησαν αργότερα κατά τη συγγραφή των διδακτορικών τους διατριβών οι Moody, J. A. το 1987 και η Τσιλιγκάκη Ε. το 2014, για να μας παρουσιάσουν τα πλούσια αρχαιολογικά και ανασκαφικά ευρήματα που βρέθηκαν στους λατομικούς χώρους του Ακρωτηρίου, που έτυχαν εκμετάλλευσης διαχρονικά από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι και των ημερών μας, με έξαρση όμως τους χρόνους της ενετοκρατίας».
Η συστηματική λατόμηση αιολιανιτών από τις ζώνες διάθλασης και απόσβεσης των κυμάτων του παραλιακού μετώπου από την περιοχή της Αγίας Κυριακής, μέσω Ταμπακαριών, παραλίας Μιαούλη μέχρι και τον ενετικό λιμενοβραχίονα «αποτελεί την πρώτη ουσιαστική και καθοριστική ανθρωπογενούς προέλευσης παρέμβαση στο παραλιακό αυτό μέτωπο. Δανειζόμενος γραφόμενα από τον κ. Θεοφανείδη θα συμπλήρωνα πως: στην περιοχή της Λίμνης Ακρωτηρίου που είναι σήμερα απροσπέλαστη λόγω της ναυτικής βάσης του ΝΑΤΟ, έδειξαν τις ικανότητές τους οι Ακρωτηριανοί. Τον φυσικό αυτόν όρμο μετέτρεψαν οι Ενετοί σε πραγματικό λιμάνι (Porto-Novo) «χωρητικότητας 40 γαλερών κατά το έτος 1594, αφού διάνοιξαν και εμβάθυναν το στενό και αβαθές βραχώδες στόμιο, ίσως απόρροια της γεωλογικής ανύψωσης του εδάφους» (Θεοφανείδης 1950-1951, 12 σημ. 1).
Σύμφωνα με τον Gerola (IV, 120) το έργο αυτό το εκτέλεσαν εντός 2 μηνών και μέχρι τον Αύγουστο του 1594 “οἱ φημιζόμενοι ὠς ἐπιδέξιοι λατόμοι κάτοικοι τοῦ Ἀκρωτηρίου, οἵτινες, τούτου ἕνεκα, ἀπηλλάγησαν πάσης ἀγγαρείας εἰς τάς ἐνετικάς γαλέρας, προνόμιον τό ὁποῖον διετήρησαν ἔκτοτε εἰς τὸ διηνεκές”, (Θεοφανείδης 1950-1951, 12 σημ. 1). Σήμερα οι “Νεοβενετσιάνοι” χτίζουν τα δικά τους “Νεώρια”, όχι στην πατρίδα μας, αλλά όπου αυτοί θέλουν και εμείς δυστυχώς τους παρέχουμε και “κάθε είδους δομικό υλικό” και “κουπί συνεχίζουμε να τραβάμε”…».
Τι είναι οι πωρόλιθοι;
«Ο Ορλάνδος (1958) σημειώνει ότι από τον 7ο π.Χ. αιώνα ξεκινά η ευρεία χρήση του πωρόλιθου, στα αρχαία ελληνικά που αντικαθιστά σταδιακά τα ξύλα και τους πλίνθους στην κατασκευή των κτηρίων, με γενίκευση της χρήσης του τον 6ο π.Χ. αιώνα, ώστε ο πωρόλιθος να χαρακτηριστεί ως ο κυριότερος δομικός λίθος της αρχαιότητας. Οι πωρόλιθοι είναι πετρώματα με μεγάλο πορώδες, είναι δηλαδή πέτρωμα φυσικά διάτρητο. Υπάρχουν πολλά είδη πωρόλιθων, οι συγκεκριμένοι που χρησιμοποίησαν οι βενετσιάνοι είναι πολύ ιδιαίτεροι: είναι αιολιανίτες! Είναι πωρόλιθοι που έχουν δημιουργηθεί από απολίθωση παραλιακών αμμοθινών. Όλοι μας γνωρίζουμε ότι σε πολλά σημεία του πλανήτη μας κατά μήκος μιας παραλίας σχηματίζονται αμμοθίνες, όπως αυτές που συναντάμε σε ερήμους. Χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτών των αμμοθινών είναι η στρωμάτωση που προκύπτει από την συνεχή επενέργεια του ανέμου που μεταφέροντας αμμώδες υλικό μετακινεί τις αμμοθίνες.
Σε ορισμένες περιπτώσεις οι αμμοθίνες κοντά στο παραλιακό μέτωπο με την επίδραση αρχικά του θαλασσινού νερού που είναι πλούσιο σε άλατα μπορεί να απολιθωθούν, δηλαδή να στερεοποιηθούν και από τη χαλαρή άμμο, να προκύψει ένα συνεκτικό πέτρωμα, ο ψαμμίτης. Οι ψαμμίτες που έχουν μεγάλο εμφανές πορώδες ονομάστηκαν πωρόλιθοι. Σε ορισμένες σπάνιες περιπτώσεις μπορεί να διατηρηθεί και η στρωμάτωση της αρχικής αμμοθίνας.
Οι πωρόλιθοι έχουν πολλές θετικές ιδιότητες: εξορύσσονται και επεξεργάζονται σχετικά εύκολα, σε σχέση με άλλα σκληρά πετρώματα, είναι «σχετικά ελαφρύ» δομικό υλικό και ταυτόχρονα «καλός μονωτής» της θερμοκρασίας, μιας και εγκλωβίζει μέσα στα φυσικά διάκενα αέρα, που αυτός στην κυριολεξία αποτελεί τον πολύ καλό θερμομονωτή. Τα διάκενα αυξάνουν επίσης την συνοχή, αφού «δένουν» πολλά καλά με τα κονιάματα και ως εκ τούτου προκύπτουν σταθερές κατασκευές» σημειώνει ο κ. Μανούτσογλου.
Τι είναι οι αιολιανίτες;
Είναι παράκτιοι ψαμμίτες με μεγάλο πορώδες που δημιουργούνται από την δράση των ανέμων. Οι αιολιανίτες των Χανίων έχουν όμως μια ιδιαιτερότητα: προέκυψαν από υλικό βιογενούς κυρίως προέλευσης και σύστασης. Δηλαδή κελύφη έμβιων θαλάσσιων οργανισμών (τρηματοφόρα, άλγη, οστρακώδη κ.λπ.) που συσσωρεύονται ως βιογενούς προέλευσης άμμος στα παραλιακά μέτωπα, που κινητοποιείται από τον άνεμο και σχηματίζει παραλιακά αμμοθίνες, που κάτω από ειδικές συνθήκες στη συνέχεια μπορεί να απολιθωθούν (να στερεοποιηθούν).
