Οι πρώτοι νερόμυλοι εμφανίστηκαν στην Κρήτη κατά την Ενετοκρατία (περίπου 1205-1669 μ.Χ.), πριν από τη βιομηχανική εποχή. Οι κατακτητές επιζητούσαν την σιτάρκεια του νησιού, ώστε να είναι σε θέση να αντιμετωπίζουν ευκολότερα τους τυχόν αποκλεισμούς από τους εχθρικούς στόλους.
Έτσι, σε όσα χωριά γειτνίαζαν με ποτάμια ή ρέματα και το επέτρεπαν οι συνθήκες, έχτιζαν νερόμυλους κατά μήκος τους. Σπανιότερα οι νερόμυλοι χρησιμοποιούνταν και για παραγωγή λαδιού, για την επεξεργασία μάλλινων, όπως και για τη λειτουργία πριονιών. Αυτές οι χρήσεις επιβεβαιώνονται μόνο για τις τελευταίες δεκαετίες λειτουργίας τους. Σήμερα, σχεδόν όλοι οι νερόμυλοι είναι ερειπωμένοι. Ακόμη και το υδροδίκτυό τους έχει σχεδόν καταστραφεί.
Σε ολόκληρη την Κρήτη υπάρχουν ή μάλλον υπήρχαν εκατοντάδες νερόμυλοι. Μόνο στη δυτική Μεσσαρά (επαρχίες Πυργωτίσσης και Καινούριου) το 1925 υπήρχαν 83 και το 1985 είχαν μείνει 76 νερόμυλοι (Μουσείο Κρητικής Εθνολογίας, 1985). Στην Άνω Βιάννο είχαν κτιστεί εν σειρά 7, στο χωριό Κεφαλοβρύσι άλλοι 5 και σε άλλους οικισμούς του Δήμου Βιάννου πολύ λιγότεροι. Τέλος κοντά στο Καλό Χωριό Μεραμπέλου Λασιθίου, στην κοιλάδα του ποταμού Ίστρωνα, υπάρχει δίκτυο και νερόμυλοι κάποιοι από τους οποίους χρονολογούνται από την Ενετική περίοδο (Βλ. ΔΚΚΑΧΜΕ).
Επίσης, σε διάφορους οικισμούς της επαρχίας Πεδιάδας, όπως στους Αστρακούς (Εικόνα 1), ακόμη και σε μικρορέματα των Αστερούσιων, υπήρχαν νερόμυλοι οι περισσότεροι από τους οποίους είναι σήμερα ερειπωμένοι. Στο Ζαρό Ηρακλείου, ο νερόμυλος έχει αναστηλωθεί με σοβαρές αλλοιώσεις της αρχικής μορφής και παραμένει ενεργός (Εικόνα 2). Επίσης ΝΑ από το Δημαρχείο του Σπηλίου στον Ν. Ρεθύμνου, υπάρχει νερόμυλος πολύ ενδιαφέρουσας θέσης και μεγέθους (Εικόνα 3). Ένας ακόμη ερειπωμένος νερόμυλος βρίσκεται δίπλα στο εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου του Χωστού, στην περιοχή Αγίας Βαρβάρας Ηρακλείου. Τέλος, ένας νερόμυλος σώζεται στον οικισμό Γωνιές του Δήμου Τυλίσου, που λειτουργεί εκμεταλλευόμενος την ταχύτητα ροής του νερού του ποταμού Κατσουλίδη. Σήμερα έχει μετατραπεί σε μουσείο, με μεγάλη επισκεψιμότητα καθώς βρίσκεται πολύ κοντά στην τεχνητή λίμνη Βότομος, που δημιουργήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του ’80 από την ομώνυμη πηγή.
Στο Δήμο Μυλοποτάμου έχουν καταγραφεί 90 νερόμυλοι και 20 στον εγκαταλειμμένο οικισμό των Μύλων, που βρίσκεται 7 km ΝΑ της πόλης του Ρεθύμνου, μέσα στο καταπράσινο και πανέμορφο Βρυσινιώτικο φαράγγι. Στο Δήμο Αποκορώνου νερόμυλοι υπάρχουν στις Καλύβες, στους Αρμένους και στο Στύλο. Επίσης, στην Περιφερειακή Ενότητα Χανίων νερόμυλοι υπάρχουν στα Συνενιανά, στην είσοδο του Σηρικαριανού φαραγγιού και στον οικισμό Σπηλιά Κισάμου (Βλ. ΔΚΚΑΧΜΕ).
Ως εργατικό δυναμικό, αρχικά χρησιμοποιούσαν ντόπιους εργαζόμενους. Έτσι γύρω από τους νερόμυλους δημιουργήθηκαν νέοι οικισμοί. Πολλοί από του Κρητικούς, που έμαθαν την τέχνη του μυλωνά, όπως συνηθίζονταν να αποκαλούνται, κατασκεύασαν το δικό τους νερόμυλο. Μαζί με αυτούς αναπτυσσόταν η οικονομία όλου του οικισμού, τουλάχιστον μέχρι την Τουρκοκρατία, που οι κατακτητές υφάρπασαν τη διαχείριση των μύλων χρησιμοποιώντας τους Έλληνες ως εργάτες. Πολύ αργότερα, στα τέλη του 19ου αιώνα, με την αστικό-βιομηχανική επανάσταση, οι αγροτικοί νερόμυλοι εγκαταλείφθηκαν αφού αδυνατούσαν να ανταγωνιστούν τις αλευρο-βιομηχανίες, που είχαν αρχίσει να δημιουργούνται κοντά στα αστικά κέντρα.
Τα βασικά υδραυλικά στοιχεία του κρητικού νερόμυλου φαίνονται διαγραμματικά στο Σχήμα 1. Το νερό από πηγή στην πλαγιά ενός λόφου ή συνηθέστερα από ένα ρέμα, οδηγείται με βαρύτητα σε ένα αγωγό με μικρή κλίση στην κορυφή ενός υδατόπυργου. Ο Battye (1913) όχι παράλογα, τον παρομοίαζε με καμινάδα.
Από τη βάση αυτού του πύργου, ένα ακροφύσιο σχηματίζει πίδακα που προσκρούει σε αυτό, που μπορεί να προσομοιωθεί ως τροχός στροβίλου, με τέτοιο τρόπο ώστε να έχει αξονικά και εφαπτόμενα χαρακτηριστικά ταχύτητας. Η διάταξη είναι όμοια με αυτή του στροβίλου De Laval Steam.
Δυστυχώς σήμερα είναι δύσκολος ο εντοπισμός της θέσης, όπου υπήρχαν οι περισσότεροι νερόμυλοι. Ακόμη και εκεί, όπου υπάρχουν τα ερείπιά τους, δεν είναι εύκολο να φανταστείς πώς αυτά τα χαλάσματα που τώρα χάνονται πίσω από καλαμιές ήταν νερόμυλοι, που έδιναν ζωή στον τόπο. Αυτό είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό στους νερόμυλους γύρω από την πόλη του Ηρακλείου. Πρόσφατα ξαναεπισκέφθηκα, με τον φίλο Κώστα Μπριλάκη, τον ποταμό Καίρατο στο Μέσα Κατσαμπά, ποταμό με μεγάλη ιστορία, όπου υπήρχε σειρά Ενετικών νερόμυλων. Δυστυχώς, διακρίνονται μόνο ελάχιστα τα ερείπια ακόμη και αυτών, που βρίσκονται στο νότιο άκρο της πόλης (Εικόνα 4). Η αναστήλωση τουλάχιστον 2-3 από αυτούς θα συνεισέφεραν στον εμπλουτισμό της ιστορίας της Ενετικής περιόδου της πόλης μας.
Καθώς όλοι αυτοί οι παλαιοί νερόμυλοι βρίσκονται κοντά σε ποτάμια, όπου το τοπίο συνήθως χαρακτηρίζεται ως μεγάλου φυσικού κάλλους, η επισκεψιμότητα τους θα ήταν ακόμη μεγαλύτερη, αν βέβαια υπήρχαν στοιχειώδεις προϋποθέσεις καθαριότητας και προσπέλασης, όπως γίνεται σε πολλές άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι κρίμα για τον τόπο μας να παραμένει ανεκμετάλλευτος ολόκληρος αυτός ο πολιτισμικός πλούτος. Πιστεύω ότι οι νερόμυλοι πρέπει να γίνουν αντικείμενο της Εφορίας Νεωτέρων Μνημείων. Να γίνει συστηματική καταγραφή και να κηρυχθούν μνημεία αρχιτεκτονικής κληρονομιάς.
*Ο Ανδρέας Ν. Αγγελάκης είναι Τεχνικός Σύμβουλος της Eνωσης των ΔΕΥΑ
Βιβλιογραφία
(α) Battye, Α. Τ. (1913). CampinginCrete. Witherby, London, UK.
(β) ΔΚΚΑΧΜΕ (Διαρκής Κατάλογος των Αρχαιολογικών Χώρων και Μνημείων της Ελλάδος συντάσσεται και εκδίδεται από τη Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού από το 1993), http://estia.minenv.gr/
(γ) ΜουσείοΚρητικήςΕθνολογίας (1985). Νερόμυλοι Δυτικής Μεσσαράς Κρήτης, Φυσικό Οικοσύστημα και Υδατικό δυναμικό. Υπουργείο Νέας Γενιάς και Αθλητισμού, Κέντρο Ερευνών του Μουσείου Κρητικής Εθνολογίας, Βώροι, Ηρακλείου.
