Το να κλείσεις τη ζωή και το έργο ενός ανθρώπου σε ένα βιβλίο αποτελεί εκ των πραγμάτων μια δύσκολη πρόκληση. Πολύ περισσότερο όταν ο βιογραφούμενος είναι μια προσωπικότητα που σφράγισε με τις αποφάσεις του τη σύγχρονη πολιτική και κοινωνική ιστορία της Ελλάδας και αποτελεί μέχρι και σήμερα πρότυπο πολιτικής ικανότητας, ευφυίας και οραματισμού.
Oλόγος για τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τη φρεσκοτυπωμένη δίτομη βιογραφία του με τίτλο «Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Άνθρωπος, ο Ηγέτης» που έγραψε ο γενικός διευθυντής του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» Νικόλαος Παπαδάκης και κυκλοφόρησε πρόσφατα από το Εθνικό Ίδρυμα «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» και τις εκδόσεις της Εστίας.
Πρόκειται για την πρώτη ολοκληρωμένη βιογραφία του μεγάλου Κρητικού πολιτικού, μέσα από την οποία ξεδιπλώνεται η πολυτάραχη και συναρπαστική διαδρομή της ζωής του από τη γέννησή του στην Κρήτη (1864) μέχρι τον θάνατό του στο Παρίσι (1936).
Μια βιογραφία 1.160 σελίδων που περιλαμβάνει σπάνιο εικονογραφικό υλικό και η οποία, με φόντο τα μεγάλα γεγονότα της ελληνικής και διεθνούς πολιτικής σκηνής, φωτίζει τις προσωπικές στιγμές του ηγέτη, τις ιδεολογικές του ανησυχίες και τα πνευματικά του ενδιαφέροντα.
Τα «Χ.ν.» συνάντησαν τον κ. Νικόλαο Παπαδάκη και μίλησαν μαζί του για το κενό που έρχεται να καλύψει το νέο του συγγραφικό πόνημα αλλά και τον Βενιζέλο ως άνθρωπο και πολιτικό, όπως αυτός αποκαλύφθηκε μέσα από την έρευνα για το βιβλίο.
• Ποια ανάγκη ήρθε να καλύψει αυτή η βιογραφία;
Η τελευταία βιογραφία, του Βενιζέλου, με την έννοια της βιογραφίας όπως την αντιλαμβάνονται στο εξωτερικό, γράφτηκε το 1942 στο Λονδίνο. Έκτοτε υπήρξαν πολλές εκδόσεις και δημοσιεύματα που αναφέρονται σε επιμέρους όψεις της πολιτικής δράσης του. Υπό αυτή την έννοια μια βιογραφία που δίνει έμφαση στο πρόσωπο σε συνδυασμό με τα γεγονότα έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο κενό. Στην Ελλάδα δυστυχώς το είδος της βιογραφίας δεν έχει καλλιεργηθεί συστηματικά. Αντίθετα στην Ευρώπη και την Αμερική είναι ένα είδος ιδιαίτερα ελκυστικό και δεν είναι τυχαίο ότι έχουν γραφτεί βιογραφίες για μεγάλους πολιτικούς, όπως ο Τσόρτσιλ, ο Κένεντι κ.ά., ενώ υπάρχει πληθώρα βιογραφιών από Τούρκους και ξένους για τον Κεμάλ Ατατούρκ. Επομένως μια βιογραφία για τον μεγαλύτερο σύγχρονο Έλληνα πολιτικό ήταν κατά τη γνώμη μου απαραίτητη. Με την ευκαιρία θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τους επιμελητές του βιβλίου Γιώργο Κουκουράκη και Στρατή Μπουρνάζο, τον εκδοτικό οίκο της “Εστίας” αλλά και τους χορηγούς της έκδοσης που αναφέρονται στο βιβλίο -ιδιαίτερα δε την ΑΝΕΚ- καθώς και τα “Χανιώτικα νέα” που κατ’ επανάληψη στις φιλόξενες στήλες τους έχουν δημοσιεύσει βιβλιοκρισίες για τη βιογραφία και έχουν προβάλλει την έκδοση.
• Τι φιλοδοξείτε να φωτιστεί μέσα από το βιβλίο;
Από το 2000 που συστάθηκε το Ίδρυμα “Βενιζέλου” διαπιστώσαμε το μεγάλο κενό που υπήρχε σε ό,τι αφορά τη βιβλιογραφία για τον Βενιζέλο και βάλαμε στόχο να αναδείξουμε με επιστημονικά τεκμηριωμένο τρόπο τη συμβολή του Βενιζέλου στον ελληνικό και διεθνή πολιτικό στίβο. Μετά από 20 σχεδόν χρόνια το Ίδρυμα πέτυχε απόλυτα σ’ αυτό τον στόχο και ήρθε η ώρα της βιογραφίας. Για εμένα προέκυψε κι ως αναγκαία συνέπεια της έρευνας και των στοιχείων τα οποία είχαν έρθει στο φως χάρη στο έργο του Ιδρύματος. Θεώρησα ότι μια σύνθεση που πρωταγωνιστικό ρόλο θα έχει το πρόσωπο και το πως αυτό επιδρά και καθορίζει την εξέλιξη των πραγμάτων θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον.
• Από τις σημαντικότερες προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει ένας βιογράφος είναι νομίζω να “κοντρολάρει” τον θεμιτό θαυμασμό που τρέφει προς τον βιογραφούμενο ώστε να μην καταλήξει το πόνημά του σε “αγιογραφία”…
Η αλήθεια είναι ότι ο βιογράφος δεν είναι εύκολο να γράψει μια επικριτική βιογραφία. Αυτό που έχει σημασία είναι να αποδώσει το πρόσωπο μέσα από τις συγκυρίες, να φωτίσει τα συναισθήματα, τις αδυναμίες και χαρές του, τις επιδιώξεις και τις επιλογές του, τις σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους και με τον τόπο του. Χρειάζεται προσπάθεια ώστε να μην αδικηθεί ούτε η ιστορική αλήθεια αλλά ούτε και ο βιογραφούμενος. Η επίτευξη της ισορροπίας αυτής μπορεί να αποτρέψει τον κίνδυνο της “αγιογραφίας”.
• Ο Βενιζέλος ως δημόσιο πρόσωπο ήταν ίδιος με τον Βενιζέλο ως άνθρωπο ή έχουμε να κάνουμε με δύο διαφορετικές εικόνες;
Θα έλεγα ότι έχουμε να κάνουμε με δύο εικόνες πολύ στενά συνδεδεμένες. Αν θέλεις να βιογραφήσεις τον Βενιζέλο δεν μπορείς να απομονώσεις το πρόσωπο από τον πολιτικό. Ήταν βαθιά εμποτισμένος από την πολιτική και ο Βενιζέλος ως άνθρωπος με τον Βενιζέλο ως πολιτικό ήταν αναπόσπαστα δεμένοι. Ακόμα κι όταν ήταν αυτοεξόριστος στην πραγματικότητα ποτέ δεν εγκατέλειψε την πολιτική. Είναι αξιοσημείωτο δε ότι όχι μόνο οι φίλοι του αλλά και οι αντίπαλοί του τον υποχρέωναν να αναμειγνύεται στην πολιτική ζωή της χώρας. Ενδεικτικά να αναφέρω ότι ο δικτάτορας Πάγκαλος που είχε δώσει εντολή στις ελληνικές πρεσβείες του εξωτερικού να μην συνομιλούν με τον Βενιζέλο, όταν χρειάστηκε να διαπραγματευτεί το εξωτερικό δάνειο της χώρας στο Λονδίνο υποχρεώθηκε -λόγω του τεράστιου διεθνούς κύρους του Βενιζέλου- να απευθυνθεί σε αυτόν.
• Ο Βενιζέλος πρωταγωνίστησε άλλοτε ως επαναστάτης με το όπλο στο χέρι κι άλλοτε στα τραπέζια της διεθνούς διπλωματίας. Τι τον χαρακτήριζε ως πολιτικό;
Στο βιβλίο αναφέρομαι σε ένα απόσπασμα δημοσιεύματος των Daily Telegraph που λέει ότι ο Βενιζέλος δεν θα μείνει στην ιστορία μόνο ως επαναστάτης αλλά κι ως ειρηνοποιός και μέγας Ευρωπαίος. Σε αυτή την επιγραμματική φράση συμπυκνώνεται ολόκληρη η ιστορική διαδρομή του Βενιζέλου. Κατάφερε να είναι επαναστάτης με στρατηγικό ορίζοντα και συγχρόνως διπλωμάτης που μπορούσε να αντιλαμβάνεται τα όρια της επαναστατικής του δράσης. Δεν ήταν ο πολιτικός του “όλα ή τίποτε”. Ήταν οραματιστής και ρεαλιστής ταυτόχρονα και μπορούσε να διακρίνει τις διαδοχικές φάσεις που έπρεπε να περάσει ένα σημαντικό ζήτημα μέχρι να επιτευχθεί ο στόχος. Για παράδειγμα στο Κρητικό ζήτημα είχε απορρίψει το σύνθημα “Ένωση ή θάνατος”. Μέσα στο βιβλίο γίνεται μάλιστα μια σύγκριση για το πως ο Βενιζέλος χειρίστηκε το Κρητικό ζήτημα και πως ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος χειρίστηκε το θέμα της Κύπρου. Η σύγκριση είναι καταλυτική.
• Ο Βενιζέλος κινούνταν με άνεση στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Ταυτόχρονα όμως μέχρι το τέλος της ζωής του η Κρήτη “βάραινε” μέσα του. Τι ήταν γι’ αυτόν η Κρήτη;
Με την Κρήτη δεν είχε απλώς μια ιδεαλιστική σχέση. Είχε μια σχέση ζωής που τον διαμόρφωσε. Από την αρχή του πολιτικού του βίου ένιωσε εδώ την οθωμανική τυραννία κι εδώ εμβαπτίστηκε στο επαναστατικό και αδούλωτο πνεύμα του κρητικού λαού. Αυτό δημιούργησε μέσα του μια επαναστατική διάθεση, θέτοντας στη συνέχεια τον εαυτό του στην υπηρεσία του αγώνα για την απελευθέρωση της Κρήτης και την ένωσή της με την Ελλάδα.
• Ως πολιτικός και ως άνθρωπος ο Βενιζέλος εισέπραξε τεράστιο θαυμασμό και αγάπη από τους απλούς ανθρώπους. Που αποδίδετε αυτή τη σχέση με τον λαό;
Ο απλός κόσμος τον αισθάνονταν κοντά του και η σχέση τους ειδικά στην Κρήτη σφυρηλατήθηκε μέσα από επαναστάσεις κατά του τούρκικου ζυγού και αργότερα κατά της απολυταρχίας του πρίγκιπα. Στις επαναστάσεις ζούσε ανάμεσα στους απλούς ανθρώπους, έτρωγε μαζί τους, φρόντιζε και αγωνιούσε για τους τραυματίες και τους νεκρούς. Πέρα από αυτό, όμως, ο Βενιζέλος επικοινωνούσε καθημερινά με τον απλό κόσμο σε όλη του τη ζωή. Απαντούσε ο ίδιος σε γράμματα απλών πολιτών οι οποίοι του έγραφαν και στο σπίτι του το προσωπικό αισθάνονταν πάντα τη φιλία και την αγάπη του. Λόγου χάρη αν κάποιος από το προσωπικό πήγαινε στο Νοσοκομείο ο Βενιζέλος ήταν τακτικός επισκέπτης και έδειχνε έμπρακτα το ενδιαφέρον του. Όταν δε αποθεραπευόταν έστελνε το αυτοκίνητό του για να τον πάρει πίσω. Αξίζει επίσης να αναφέρουμε το εξής. Τα περισσότερα στελέχη των επιταγών του που έχουν διασωθεί είχαν σαν αποδέκτες παλιούς επαναστάτες και συντρόφους του οι οποίοι δεν είχαν οικονομική άνεση. Η έγνοια του για τους απλούς ανθρώπους αναδεικνύεται κι από το πως αντιμετώπισε την μεγάλη οικονομική κρίση του ’29-’32 όταν έκανε μια τεράστια εκστρατεία για τα παιδιά που αντιμετώπιζαν προβλήματα επιβίωσης. Τότε ξεσήκωσε τους πάντες και κατάφερε να συγκεντρώσει ένα τεράστιο ποσό που διανεμήθηκε μέσω του ΠΙΚΠΑ σε φτωχές οικογένειες.
• Το δικό του “καταφύγιο” ποιο ήταν;
Πολλά ήταν. Ένα από αυτά ήταν το σπίτι της Χαλέπας για το οποίο νοιάζονταν σε όλη του τη ζωή. Ένα άλλο ήταν τα βιβλία και το διάβασμα κι ένα άλλο οι φίλοι του.
• Αδυναμίες;
Είναι φυσικό να είχε κι αυτός αδυναμίες. Κι είναι γεγονός ότι η σκληρή αντιμετώπιση που του επιφύλαξαν οι αντίπαλοί του τον είχε δοκιμάσει πολύ. Αντιμετώπισε συνωμοσίες, απόπειρες δολοφονίας και τη χυδαιότητα ενός κίτρινου Τύπου. Ως πολιτικός και άνθρωπος έπρεπε να υπερασπιστεί την αξιοπρέπειά του και αντιδρούσε ορισμένες φορές έντονα. Όσο όμως έντονα αντιδρούσε τόσο εύκολα συγχωρούσε. Δεν συγχώρεσε εύκολα μόνο κάποιους από τους αντιπάλους του οι οποίοι ενώ του χρωστούσαν την πολιτική τους επιβίωση τον πρόδωσαν κατ’ επανάληψη. Για παράδειγμα ο βασιλιάς Κωνσταντίνος. Είναι φυσικό δε μετά τις απόπειρες δολοφονίας του 1920 και του 1933 να εμφανίζει ο Βενιζέλος μια αλλοίωση που είχε να κάνει με την αντοχή του και τις επιπτώσεις που είχαν όλα αυτά τα αποτρόπαια γεγονότα στον ψυχισμό του. Συγκρίνοντας πάντως τη στάση του με εκείνη άλλων ηγετών της Ευρώπης που είχαν ζήσει παρόμοια περιστατικά θα έλεγε κανείς ότι ήταν πολύ πιο μετριοπαθής.
• Ο Βενιζέλος υπήρξε, μεταξύ άλλων, ένας από τους σημαντικότερους μεταρρυθμιστές στη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας. Ποια ήταν η μεγαλύτερη πολιτική πρόκληση που αντιμετώπισε;
Είναι αμέτρητες οι περιπτώσεις είτε μιλάμε για την εξωτερική πολιτική και την ασφάλεια της χώρας είτε για εσωτερικές μεταρρυθμίσεις. Εντελώς ενδεικτικά να αναφέρω την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας όπου το 1911 βρήκε απέναντί του σχεδόν το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας το οποίο απαιτούσε να γραφτεί στο Σύνταγμα της χώρας ότι η ελληνική γλώσσα είναι η καθαρεύουσα. Δεν υπήρξε σωματείο, δήμος και οργάνωση που να μην ταχθεί υπέρ της ακραίας καθαρεύουσας. Ακόμα και οι περισσότεροι δικοί του βουλευτές είχαν ταχθεί υπέρ της καθαρεύουσας. Στην πορεία βέβαια και στη μεταρρύθμιση του ’17-’18 ο Βενιζέλος εισήγαγε τη δημοτική γλώσσα στα δημοτικά και τις πρώτες τάξεις των γυμνασίων και εκδόθηκαν τα περίφημα “Ψηλά βουνά”. Τότε και πάλι το σύνολο των μαθητών και των φοιτητών είχαν ταχθεί απέναντί του. Όμως ο Βενιζέλος ήταν επίμονος και πίστευε στη δημοτική γλώσσα. Τεράστιες αντιδράσεις αντιμετώπισε κι όταν επέβαλε την αναγκαστική απαλλοτρίωση των τσιφλικιών και έδωσε εκατομμύρια στρεμμάτων στους άκληρους και αργότερα στους πρόσφυγες. Αυτές είναι μόνο δύο ενδεικτικές περιπτώσεις, αντίστοιχα μεγάλες δυσκολίες είχε να αντιμετωπίσει και σε πολλές ακόμα μεταρρυθμίσεις.
• Ποια θα λέγατε ότι είναι τα σημαντικότερα λάθη του; Το Ιδιώνυμο ίσως;
Ασφαλώς και υπήρξαν και λάθη. Θα ήταν αφύσικο να μην υπήρχαν και δεν υπάρχει λόγος να τα αποκρύπτει κανείς. Στην περίπτωση πάντως του Βενιζέλου τα αρνητικά ήταν πολύ λιγότερα από τα θετικά. Στη βιογραφία αφιερώνεται ένα εκτεταμένο κεφάλαιο στο Ιδιώνυμο. Σπεύδω να δηλώσω εξαρχής ότι ήταν λάθος, όμως δεν έχει το περιεχόμενο και τη στόχευση που του αποδίδουν σήμερα, ενώ ούτε στην πρακτική πολιτική είχε τις συνέπειες που του χρεώνουν. Σε κάθε περίπτωση, η επιλογή αυτή δεν είχε να κάνει τόσο με τους κομμουνιστές όσοι με μια προσπάθεια να περιοριστούν οι απεργιακοί αγώνες οι οποίοι την εποχή εκείνη ήταν καθημερινοί. Ο Βενιζέλος την τετραετία ’28-’32 στόχευε στην ανάπτυξη της χώρας, έτσι χωρίς να περιστείλει το απεργιακό δικαίωμα προσπάθησε να το περιορίσει διότι πίστευε ότι ο τόπος χρειάζεται ένα ήρεμο πολιτικό βίο. Σίγουρα, πάντως, το Ιδιώνυμο δεν ήταν από τις καλύτερες στιγμές του όπως δεν ήταν καλή στιγμή και η προκήρυξη των εκλογών το 1920. Κι αυτό ήταν ένα λάθος που, όμως, δεν μπορούσε να αποφύγει διότι είχε παραταθεί η διάρκεια της Βουλής κι επομένως έμπαινε θέμα παραβίασης του Συντάγματος.
• Αν θέλαμε να συνοψίσουμε την πολιτική παρακαταθήκη του Βενιζέλου ποια θα λέγαμε ότι είναι;
Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου ο διαζευκτικός τίτλος είναι μια μεγάλη παιδαγωγική παρακαταθήκη. Κι αυτό γιατί ο Βενιζέλος δεν υπήρξε μόνο μεγάλος πολιτικός, δεν υπήρξε μόνο ο ηγέτης που ανόρθωσε τη χώρα, που τη βρήκε με σύνορα στη Λάρισα και της έδωσε τα σημερινά της σύνορα, που βρήκε τους εργάτες χωρίς δικαιώματα και τους αγρότες πάμφτωχους και τους έδωσε δικαιώματα και γη. Οι παρακαταθήκες του δεν μπορούν να κλειστούν σε μια μονοσήμαντη επισήμανση. Αφορούν το σύνολο του δημόσιου βίου και των επιλογών του στην εξωτερική πολιτική αλλά αφορούν και το παράδειγμα του ως άνθρωπος. Όποιος θέλει να αντλήσει από τις παρακαταθήκες του Βενιζέλου θα βρει πολλά στοιχεία. Να αναφέρω μόνο ένα: την αντιπάθειά του προς τη δημαγωγία. Τον εξόργιζε η πατριδοκαπηλία και η εκμετάλλευση των λαϊκών πόθων γύρω από τα εθνικά θέματα. Δεν δέχονταν ποτέ να σύρονται τα εθνικά συμφέροντα στο πεζοδρόμιο. Λίγο πριν πεθάνει δε είχε πει: “Δίδω προς τους νέους πολιτικούς άνδρες το παράδειγμα ότι η οδός δια της οποίας μπορεί να αποκτήσει κανείς τη λαϊκή εμπιστοσύνη δεν είναι η οδός της κολακείας των παθών ή των πλανών του λαού, αλλά η οδός της διηνεκούς αυτού διαπαιδαγωγήσεως δια της αλήθειας την οποία πρέπει πάντοτε να του λέγει ο πολιτικός οσοδήποτε πικρά κι αν είναι”.
ΣΕ ΧΑΝΙΑ ΚΑΙ ΑΘΗΝΑ
Βιβλιοπαρουσίαση
Η βιογραφία «Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Άνθρωπος, ο Ηγέτης», που έγραψε ο γενικός διευθυντής του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» Νικόλαος Εμμ. Παπαδάκης (Παπαδής), θα παρουσιαστεί στα Χανιά την Παρασκευή 2 Φεβρουαρίου, στις 7 μ.μ., στις εγκαταστάσεις του Ιδρύματος στη Χαλέπα (Μέγαρο Μητροπολίτης Ειρηναίος Γαλανάκης).
Για το βιβλίο θα μιλήσουν οι Νίκος Αλιβιζάτος, ομότιμος καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιάννης Φίλης, πρ. πρύτανης Πολυτεχνείου Κρήτης, Νίκος Φίλης, βουλευτής Α΄ Αθηνών ΣΥΡΙΖΑ, πρ. υπουργός και Θεόδωρος Φορτσάκης, βουλευτής Επικρατείας Ν.Δ., πρ. πρύτανης Πανεπιστημίου Αθηνών.
Θα προηγηθεί εισαγωγική τοποθέτηση από τον επιμελητή της έκδοσης Γιώργο Κουκουράκη, επιστημονικό συνεργάτη του Ιδρύματος. Αποσπάσματα από την έκδοση θα διαβάσει ο ηθοποιός Μιχάλης Αεράκης, τ. καλλιτεχνικός διευθυντής του ΔΗΠΕΘΕΚ, ενώ συντονιστής της εκδήλωσης θα είναι ο Βαγγέλης Κακατσάκης, δάσκαλος–λογοτέχνης.
Η δίτομη βιογραφία θα παρουσιαστεί και στην Αθήνα στις 14 Φεβρουαρίου στο Πολεμικό Μουσείο στις 7 μ.μ. Κεντρικός ομιλητής της εκδήλωσης θα είναι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Προκόπης Παυλόπουλος, ενώ για το βιβλίο θα μιλήσουν ακόμα οι καθηγητές πανεπιστημίου Κώστας Κωστής, Ηλίας Νικολακόπουλος και Ευάνθης Χατζηβασιλείου.
