Εκδόσεις Πατάκης, σειρά “ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ”
Μετάφραση: Δέσποινα Ρισσάκη
Ο φιλόσοφος που ανήγγειλε τον θάνατο του Θεού και στη θέση του έβαλε τον Υπεράνθρωπο ή (άνθρωπο θεό) που τον ονόμασε Ζαρατούστρα που είχε γεννηθεί στα ψηλά βουνά του Ιράν μακριά από τους ανθρώπους. Για να διερευνήσει με τη σοφία του ύψους το γίγνεσθαι του κόσμου διδάσκοντας τη νέα διδασκαλία για τη λύτρωση.
Για να ρωτήσει ο Ζαρατούστρα «ποια είναι η μοναχική θλίψη της θέλησης; Και τι είναι αυτό που προκαλεί στη θέληση πάρα πολύ μεγάλη λύπη και πόνο». Για ν’ απαντήσει ότι: «είναι γεγονός πως η θέληση αισθάνεται η ίδια ανίκανη να σπάσει τον χρόνο και την επιθυμία του χρόνου» λέγοντας: «Ηταν με αυτό να είναι το όνομα του τριξίματος των δοντιών της θέλησης και της πιο μοναχικής θλίψης της. Επειδή αισθάνεται ανήμπορη απέναντι σε αυτό που έγινε». Με τη θέληση να είναι ο αγανακτισμένος θεατής κάθε πράγματος που έχει περάσει…
Αλλά η επιθυμία του Ζαρατούστρα για τη ζωή και για τη γη προβλέπει ότι θα ξεπηδήσουν “καινούργιοι λαοί” και καινούργιες πηγές θα κυλήσουν σε “καινούργια βάθη”. Ομως, ποιος ανακάλυψε τη χώρα “άνθρωπος”;
Ο ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΜΑΚΡΑΚΗΣ ΑΠΑΝΤΑ ΑΝΤΙΜΗΔΕΝΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΝ ΠΡΩΤΟ ΜΗΔΕΝΙΣΤΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ
Αυτός όμως ανακάλυψε και τη χώρα “ανθρώπινο μέλλον” στο έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα. Αλλά ο όρος υπεράνθρωπος υποδηλώνει απλώς έναν νέο τύπο ανθρώπου που έχει αποδεχτεί τα νέα του θανάτου του Θεού, προσπαθεί να εξασκεί τη χαρούμενη επιστήμη και αποκηρύσσει τη μεταφυσική της ηθικής όπως γράφει ο Keith Ansell Pearson στο βιβλίο του, τονίζει ότι: «Στα συγγράμματα της ύστερης περιόδου (1885 – 8) οι ιδέες του Νίτσε σχετικά με το μέλλον του ανθρώπου γίνονται παράλογες και καταστρεπτικές…».
Η σημερινή απόγνωση του ανθρώπου – ανθρωπότητας. Αυτή την καταστροφικότητα ζει ολόκληρος ο κόσμος εδώ και χρόνια – από την εποχή του Νίτσε… Τόσο Ζαρατουστρικά όσο και απανθρωπικά.
Ο καθηγητής Μιχάλης Κ. Μακράκης ανοίγοντας νέους ορίζοντες στην ιστορική έρευνα της φιλοσοφίας της θρησκείας αναφέρει στις κάποιες ομοιότητες (υπαρξιακές, ψυχολογικές) μεταξύ του μεγάλου Ρώσου συνεχούς διεθνούς απήχησης συγγραφέα Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι και του Φρειδερίκου Νίτσε υπάρχει ωστόσο μια μεγάλη διαφορά στη σκέψη και στη ζωή του γενικά.
Ιδιαίτερα, όμως, στη στάση του απέναντι στο πρόβλημα του Θεού στη θέση του οποίου είναι ο υπεράνθρωπος ως θεμέλιο των νέων αξιών που ανήκουν κανονικά “στο μηδενιστικό στάδιο του πνεύματος”.
Για να χαρακτηρίσει ο Νίτσε τον εαυτό του “τον πρώτο μηδενιστή της Ευρώπης”. Αλλά αυτός ο τέλειος ή ατελής μηδενισμός συνέχει ολόκληρη την ανθρωπότητα στο παρόν και στο μέλλον, με αίνουσα την Αβυσσο μιας αυτοκαταστροφής. Παρά τις συνεχείς εξελίξεις του σύγχρονου ρομποτικού μηχανοκρατισμού. Που δεν θέλει να ξέρει Θεό, αλλά ούτε και άνθρωπο.
ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΑ ΚΡΙΣΙΜΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ
Μπορεί η αλήθεια να γεννηθεί από την πλάνη; Μπορεί η ανιδιοτελής συμπεριφορά να αποτελεί μορφή της ιδιοτελούς συμπεριφοράς; Ακόμα όμως μπορεί η καθαρή ματιά του σοφού να προέλθει από την άπληστη επιθυμία;
Ο Νίτσε, στο έργο του πέρα από το καλό και το κακό υποστηρίζει (από τότε) ότι πρέπει να περιμένουμε την έλευση ενός νέου είδους φιλοσόφων. Αυτοί οι φιλόσοφοι που δεν έχουν έλθει ακόμα, δεν θα δεχτούν άκριτα την πίστη των μεταφυσικών στις αντιθέσεις των αξιών. Γιατί οι κλίσεις και οι προτιμήσεις αυτών των φιλοσόφων θα είναι πολύ διαφορετικές, από τις προτιμήσεις εκείνων που διεξήγαγαν ως τώρα τη φιλοσοφική έρευνα… αυτοί θα θέσουν νέα ερωτήματα, όπως τα παραπάνω.
Ενας από τους πιο σύγχρονους φιλοσόφους ο Γάλλος Alain Badiou (όπως αναφέρει ο Pearson σελ. 169-170) διατείνεται ότι ο Νίτσε έμεινε με το όραμα της δημιουργίας του παλιού και του νέου κόσμου.
ΘΥΣΙΑΣΕ ΤΗΝ ΨΥΧΗ ΤΟΥ, ΩΣ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ
Με την όλη εμπειρία του -όπως πρώτη δηκτικά χαρακτήρισε το 1894 η Λου Σαλομέ) να ισοδυναμούσε με την εμπειρία ενός ανθρώπου που αρρώστησε από τις σκέψεις και έγινε καλά από τις σκέψεις, με την ιδιαιτερότητα του Νίτσε να είναι το γεγονός ότι έκανε την ίδια την ψυχή μοντέλο του σύμπαντος. Ενα γεγονός που αποτέλεσε την τραγωδία και το μεγαλείο του.
Ομως, πάλι, με τον σύγχρονο φιλόσοφο – αναγνώστη του (τον Alain Badiou) 1) Η περίπτωση του Νίτσε ως φιλοσόφου ολοκληρώνεται και ακυρώνεται υπό το σύμπτωμα της τρέλας. Αλλά η υπό συζήτηση τρέλα δεν είναι απλώς η τρέλα ενός άρρωστου μυαλού, αλλά είναι η τρέλα της φιλοσοφικής ύβρεως. Η οποία στην περίπτωση του Νίτσε αυτό είναι η κατηγορία της “αντιφιλοσοφίας”. Πάντως για τον Μπαντίου η τελική υπογραφή του Νίτσε “Ο Διόνυσος ενάντια του Εσταυρωμένου” συμβολίζει μια βασική πρωτότυπη πολιτική στην οποία υποτάσσεται, θα έλεγε κανείς ακόμη και ότι θυσιάζεται ο φιλοσοφικός στοχασμός.
Οπου το πρόβλημα με αυτή την πολιτική να είναι το ότι ο Νίτσε δεν μπορεί να διακρίνει το πραγματικό από το προφητικό. Με το γεγονός απλώς αυτό να αναγγέλεται και να παγιδεύεται στον φαύλο κύκλο της ίδιας του της φανταστικής ανακοίνωσης.
ΕΤΣΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΚΑΛΟ ΚΑΙ ΚΑΚΟ
Για να διερωτηθεί στο σημείο αυτό ο Keith Ansel Pearson λέγοντας: Τελικά τι μπορεί να πει κανείς για τις ιδέες του Νίτσε και τα καθήκοντα που κληροδοτεί η σκέψη του· είναι σημαντικό να διακρίνουμε αυτό που είναι διανοητικώς ώριμο και καθαρά προκλητικό στις ιδέες του, από αυτό που ανήκει στη σφαίρα της φιλοσοφικής φαντασίας. Βασικά ο Νίτσε συνεισφέρει σημαντικά σε έναν θεμελιώδη στόχο της νεωτερικότητας. Αυτής που ξεκινά με τον Καντ. Δηλαδή στο σχέδιο ανάπτυξης και διασφάλισης της διανοητικής ωριμότητας του ανθρώπου. Στα κείμενά του μπορεί κανείς να παρατηρήσει τις τρομακτικές προσπάθειες που απαιτεί αυτός ο στόχος και να κατανοήσει τα προβλήματα που πρέπει να ξεπεραστούν.
Ωστόσο, παρόλο που έκρινε αυστηρά τον Καντ για τη συμπάθεια που δείχνει στη μεταφυσική ο ίδιος δεν μπόρεσε να καταγγείλει τη φιλοδοξία της Φιλοσοφίας να νομοθετήσει μέσω της δημιουργίας νέων αξιών κερδίζοντας το δικαίωμα να δηλώνει ότι “έτσι πρέπει να είναι” (πέρα από το καλό και το κακό).
ΠΑΡΑΜΕΝΟΥΝ ΟΙ ΠΡΟΚΛΗΤΙΚΕΣ ΠΛΕΥΡΕΣ ΣΚΕΨΗΣ ΤΟΥ ΝΙΤΣΕ
Αλλά η απόπειρα του Νίτσε να εκβιάσει μια λύση στο πρόβλημα “του ζώου – ανθρώπου” μέσω μιας νέας ανατροφής και επιλογής, καθορίζεται από μεταφυσικές εικασίες και υποθέσεις που είναι εμφανείς στους ύστερους σχηματισμούς της θέλησης για δύναμη, του υπεράνθρωπου και της αιώνιας επιστροφής.
Οπου δεν υποφέρουμε μόνο από τη μεταφυσική, γιατί ένα μεγάλο μέρος της σκέψης του επικεντρώνεται σε αυτό το είδος του πόνου. Σε σημείο που η υπερκίνηση της μεταφυσικής όπως “η κατά νου” παραμένει παγιδευμένη στις παθολογίες της.
Με την ανάλυση από τον Νίτσε του περίπλοκου χαρακτήρα του ανθρώπου και την απόπειρά του να εμπλουτίσει το πώς αντιλαμβανόμαστε τις δυνατότητες της ανθρώπινης ύπαρξης, να παραμένουν οι προκλητικές πλευρές της σκέψης του όπως αναφέρει στο τελευταίο του κεφάλαιο του βιβλίου του ο Πήρσον που έχει τίτλο “Ιδε ο Ανθρωπος”.
Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΝΑ ΕΞΕΛΙΣΣΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟΝ ΔΙΚΟ ΤΟΥ ΤΡΟΠΟ
Ομως στο κεφ. 5 “Για τη μνήμη και τη λήθη” ο Νίτσε, με λίγα λόγια, υποστηρίζει πως: “Δεν μπορείς να ζεις αν δεν ξεχνάς”. Οπου για να καθοριστεί αυτός ο βαθμός και να τεθούν τα όρια σύμφωνα με τα οποία το παρελθόν πρέπει να ξεχνιέται απαιτείται γνώση της πλαστικής δύναμης που διαθέτει κάθε ανθρώπινο ον. Αλλά και κάθε λαός ή κάθε κουλτούρα. Αυτή η δύναμη αφορά στην ικανότητα του ανθρώπου να εξελίσσεται με τον δικό του τρόπο.
Μια ικανότητα για ενσωμάτωση που πρέπει να μετασχηματίζει και να ενσωματώνει μέσα του αυτό που είναι παρελθόν και ξένο. Να γιατρεύει πληγές, να αντικαθιστά αυτό που έχει χάσει, να ξανακατασκευάζει “σπασμένα καλούπια”. Για να είναι κατά μια έννοια ένα λυτρωτικό σχέδιο. Που καθορίζεται από την ανάγκη ύπαρξης κάποιας αρχής επιλογής. Με την επιλογή του χρόνου να συντελείται για χάρη του μέλλοντος. Με το ζώο “άνθρωπος” που δεν θα είχε την ικανότητα να ξεχνά θα έπαυε να πιστεύει στη δική του ύπαρξη και θα έχανε τον εαυτό του μέσα στο ρεύμα του γίγνεσθαι. Με τη λήθη να είναι “ουσιώδης για τη ζωή κάθετι οργανικού”.
Η ΖΩΗ ΕΙΝΑΙ ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΑΙ Η ΑΙΩΝΙΑ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ
Για το θέμα “Η ζωή είναι γυναίκα ή οι υπέρτατες ομορφιές” (κεφ. 6) γράφει ο ίδιος ο Νίτσε στο έργο του “η χαρούμενη επιστήμη” (αφορισμός 339) ότι: Για να δούμε τις υπέρτατες ομορφιές ενός έργου καμιά γνώση και καμιά καλή θέληση δεν είναι επαρκής. Χρειάζεται η πιο σπάνια ευτυχής συγκυρία για να σηκωθεί μια φορά το πέπλο των συννέφων που σκεπάζει αυτές τις κορυφές για να τις δούμε να λάμπουν στον ήλιο.
Ομως ο Νίτσε δε θρηνεί για την ύπαρξη του πέπλου που καλύπτει τις υψηλότερες κορυφές. Αντίθετα μας προσκαλεί να βλέπουμε χωρίς πέπλο…
Με τη ζωή να είναι πρόκληση και πειρασμός, που μπορεί να συγκριθεί με τη “γυναίκα”. Το “μεγαλύτερο βάρος” (έβδομο κεφάλαιο) του βιβλίου του Πήρσον ο Νίτσε πραγματεύεται την ιδέα της αιώνιας επιστροφής. Στον “αφορισμό” (341) της χαρούμενης επιστήμης.
ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΑΛΗΘΕΙΑΣ ΚΑΙ ΑΔΙΑΦΟΡΙΑΣ
Για να προτείνει το “επακόλουθο του θανάτου του θεού” στη θεωρία του λέγοντας ότι: “Πρέπει να είμαστε ευμενώς διακείμενοι προς τον εαυτό μας και τη ζωή…”.
Για να σχολιάσει ο συγγραφέας τονίζοντας: “Είναι σαφές ότι ο Νίτσε φοβόταν ότι το επακόλουθο του θανάτου του Θεού θα ήταν μια γενική κατάσταση απάθειας και αδιαφορίας προς τη ζωή. Ομως σκοπός της σκέψης της αιώνιας επιστροφής είναι η καταπολέμηση αυτής της κατάστασης. Με άλλα λόγια, όμως, παρόλο που δεν είμαστε παρά ένας σωρός από συνήθειες και αναμνήσεις που τις έχουμε αποκτήσει παθητικά, μπορούμε να γίνουμε αυτοί που είμαστε, ορίζοντας τον εαυτό μας ως φορέα της ζωής. Αντί απλώς να υπομένουμε τη ζωή. Για να προτείνει ο Νίτσε την αναδημιουργία. Με πρότυπο τον Υπεράνθρωπο.
Για να πει: Εκεί ήταν επίσης που περιμάζεψα τη λέξη “υπεράνθρωπος” κάτω από τον δρόμο και που έμαθα ότι ο άνθρωπος είναι κάτι που πρέπει να ξεπεραστεί…. Στον αφορισμό (342) της “χαρούμενης επιστήμης” στον τελευταίο αφορισμό ο Νίτσε εισάγει τη φιγούρα του Ζαρατούστρα.
Η ΧΩΡΑ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ Η ΧΩΡΑ “ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΜΕΛΛΟΝ”
Με την επιθυμία αυτού του υπεράνθρωπου να εκφράζει τη ζωή και για τη γη την πρόβλεψη ότι θα ξεπηδήσουν καινούργιοι λαοί “και καινούργιες πηγές θα κυλήσουν” βουερά σε καινούργια βάθη. Και “όποιος ανακάλυψε και τη χώρα ανθρώπινο μέλλον”. Αλλά αυτός ο υπεράνθρωπος είναι μια παράλογη φαντασίωση του Νίτσε. Ή μήπως “αυτός” γίνεται πραγματικότητα με τη συνεχή εξέλιξη των αυτοβελτιούμενων ρομπότ των καιρών μας. Για να είναι σχεδόν αναντίρρητο ότι στα ύστερα έργα του Νίτσε τα εξυψωτικά ιδεώδη του σχετικά με τη θέληση για δύναμη αιώνια επιστροφή και τον υπεράνθρωπο με τον εξυψωτικό χαρακτήρα τους φαίνεται στο “έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρας” ότι εκφυλίζονται σε κάτι αλλόκοτο και γκροτέσκο.
Για να προσθέσει ακόμη ο συγγραφέας Keith Αnsell Pearson στο τέλος του 10ου κεφαλαίου με τίτλο “Ιδε ο άνθρωπος” ότι “τα υψηλά ιδεώδη του για τη μεταμόρφωση του ανθρώπου και της γης αποκτούν σ’ αυτό το τελευταίο έργο του μια γελοία μορφή και δείχνουν μια κυνική αφέλεια…
Η αντίθεσή του στον καπιταλισμό είναι ρομαντική και η τελική πολιτική του σκέψη στερείται ενός αξιόπιστου οράματος κοινωνικής αλλαγής και πολιτιστικής μεταμόρφωσης. Ο Νίτσε έμεινε ιδεαλιστής και μοραλιστής με τη σκέψη του να μπορεί να μη καθοδηγηθεί μέχρι αυτό το σημείο.
Ο ΝΙΤΣΕ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕ ΟΤΙ ΕΙΧΕ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ΝΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ
Αλλά τι έχει γράψει στο βιβλίο του “Φιλοσοφία Θρησκείας” ο Χανιώτης ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Μιχάλης Κ. Μακράκης για τον Νίτσε; Στο κεφάλαιο Γ’ με τίτλο: “Η θρησκεία φιλοσοφική έρευνα στον σύγχρονο γερμανικό και γαλλικό υπαρξισμό” – υποκεφάλαιο 1. Με υπότιτλο “οι διαφορετικές επιδράσεις του Kierke – Gaard και του Nietzsche στον σύγχρονο γερμανικό υπαρξισμό K. Jaspers και M. Heidegger, ο Μακράκης γράφει και τα εξής: …Οταν ο Nietzshe το 1877, έξι χρόνια μετά τον θάνατο του Ντοστογιέφσκι και είκοσι τέσσερα χρόνια μετά τη συγγραφή του έργου του “Σημειώσεις από το υπόγειο” το διάβασε για πρώτη φορά σε γαλλική μετάφραση ανακάλυψε, όπως έγραψε από τη Νίκαια στις 23 Φεβρουαρίου 1887, στο φίλο του Frianz Overbeck για την πνευματική συγγένεια με τον Ντοστογιέφσκι, αναγνωρίζοντάς τον ως τον μόνο ψυχολόγο που μπόρεσε να του δώσε κάτι σημαντικό.
Η συγγένεια αυτή κάνει τον Νίτσε να κατατάσσεται κανονικά από τους κριτικούς του έργου του στη λεγόμενη “φιλοσοφία της ζωής” και να συγκαταλέγεται όπως ο Ντοστογιέφσκι στον υπαρξισμό.
Οπου μαζί μ’ αυτόν, τον περιλαμβάνει και ο W. Kάουφμαν στο έργο του Existentialism του Ντοστογιέφσκι ως τον Σάρτρ.
ΠΑΡΑ ΤΗΝ ΑΘΕΪΑ ΤΟΥ Ο ΝΙΤΣΕ ΑΝΑΖΗΤΑ ΜΙΑ ΑΡΧΗ ΣΤΟ ΑΧΑΝΕΣ
Για να σχολιάσει ο βαθυστόχαστος και πολυγραφότατος καθηγητής της Φιλοσοφίας της Θρησκείας διακεκριμένος Μιχάλης Κ. Μακράκης λέγοντας: “Παρά τη συγγένειά τους όμως αυτή ως προς την ψυχολογική τους διεισδυτικότητα, που φανερώνει οπωσδήποτε, κάποια ομοιότητα μεταξύ τους, υπάρχει ωστόσο μια μεγάλη διαφορά στη σκέψη και στη ζωή τους γενικά. Ιδιαίτερα στη στάση τους απέναντι στο πρόβλημα του Θεού. Αδιάφορο ότι κι εδώ βρήκαν ορισμένοι κάποια ομοιότητα επειδή έβαλε ο Ντοστογιέφσκι σ’ έναν από τους ήρωές του στον άθεο και μηδενιστή Ρασκόλνικοφ, που επιδιώκει να γίνει ανθρωπόθεος (υπεράνθρωπος).
Πιστεύοντας πως έχει το δικαίωμα να ποδοπατήσει τον αδύναμο και τον ανάξιο. Ομως ο Ντοστογιέφσκι δεν δικαίωσε ποτέ τον ήρωά του Ρασκόλνικοφ… Απεναντίας τον καταδίκασε από την αρχή του βιβλίου του. Ιδιαίτερα για το έγκλημά του, αλλά και για την τάση του για θεοποίηση με την ιδέα του για τον άνθρωπο Θεό. Μια ιδέα που δεν έπαψε από την άλλη μεριά να υποστηρίζει ο Νίτσε με επιμονή ως το τέλος της ζωής του… Βάζοντας τον υπεράνθρωπο που διακηρύττει ο Ζαρατούστρας (ο Ιρανός “προφήτης”) στη θέση του δολοφονημένου Θεού…”.
Για αυτή τη δολοφονία και τις συνέπειες ως σήμερα και αύριο ο καθηγητής Μακράκης γράφει πολλά στο βιβλίο του (εκδόσεις Ελ. Γράμματα). Ομως ο Νίτσε στην έμμονη και σκληρή αθεΐα του… δεν παύει να είναι ο φιλόσοφος και απελευθερωτής του ανθρώπου· μέσα από την αθεΐα του αναζητά μια αρχή στο αχανές σύμπαν…
