» Ο µήνας του λιοµαζωχτού και της µεσοσποράς
Για τις λαϊκές ονοµασίες των µηνών, τον πρώτο λόγο έχουν οι καιρικές συνθήκες, οι γεωργικές δουλειές κι οι γιορτές των αγίων, των οποίων η µνήµη γιορτάζεται.
Έτσι το Νοέµβρη, που τώρα είναι ο εντέκατος µήνας του χρόνου, ενώ επί Ρωµαίων ήταν ο ένατος, από τις καιρικές συνθήκες και τις γεωργικές δουλειές τόνε λένε Βροχάρη γιατί πέφτουν πολλές βροχές. Μεσοσπορίτη γιατί µέχρι τις 21 Νοεµβρίου πρέπει να ‘χει τελειώσει τουλάχιστον η µισή σπορά και Κρασοµηνά γιατί στις τρεις του Νοέµβρη, γιορτή τ’ Άι Γιώργη του Μεθυστή ανοίγουν τα κρασιά και τότε:
Τ’ Άι Γιώργη του Μεθυστή
χαροκοπούν ως το πρωί.
Επίσης, στην Κρήτη του δίνουµε και την προσωνυµία Τρυποτηγανάς, γιατί σύµφωνα µε το έθιµο, τη γιορτή του Αγίου Αντρέα, πρέπει οι νοικοκυρές να κάνουν τηγανίτες, για να µην τρυπήσουν τα τηγάνια τους.
Αρχή του χειµώνα ο Νοέµβρης και όλοι είναι σχεδόν έτοιµοι να µαζευτούν στο σπιτικό τους. Ωστόσο, πριν αρχίσει το κρύο, πρέπει οι δουλειές που απόµειναν να τελειώσουν, για να βάλουν τις καινούργιες καταβολάδες, πειθαρχώντας στην παροιµία:
Το Νοέµβρη και ∆ικέµπρη φύτευγε καταβολάδες.
Όλα πρέπει να γίνουν γρήγορα, προτού βασιλέψει η Πούλια, γιατί αρχίζει µετά ο χειµώνας και το δυνατό κρύο. Αφού τελειώσουν όλα αυτά, µαζεύουν τα ζώα στα παχνιά και τα ζευγάρια στους στάβλους, για να ξεχειµωνιάσουν. Κατεβαίνουν και οι τελευταίοι βοσκοί από τα βουνά για να ξεχειµωνιάσουν γιατί:
Ο Άι Μηνάς εµήνυσε Πούλια µην ξηµερώσει
κι ούτε βοσκός εις τα βουνά κι ούτε ζεβγάς στσοι κάµπους.
Ωστόσο, το Νοέµβρη αρχίζει µιαν άλλη δουλειά, το µάζεµα της ελιάς που κρατάει και µετά τα Χριστούγεννα. Και το µάζεµα της ελιάς και η δουλειά στο αλιτριβιδιά απαιτούν οµαδική προσπάθεια και αλληλοβοήθεια.
Είναι δουλειές που φέρνουν σε µεγαλύτερη επικοινωνία τους ανθρώπους που χαίρονται τη µεταξύ τους συντροφιά, Τα αστεία και τα χωρατὰ δίνουν και παίρνουν, αφού τίποτε δεν τους εµποδίζει να δουλεύει η γλώσσα παράλληλα µε τα χέρια.
Στις 21 του Νοέµβρη γιορτάζονται τα Εισόδια της Θεοτόκου. Για τον λαό, που του αρέσει όλα να τα συνταιριάζει, την ίδια µέρα κάνει αποφασιστικά την είσοδό του και ο χειµώνας στη ζωή της φύσης.
Κι αφού η σπορά είναι το σηµαντικότερο γεωργικό γεγονός του µήνα, η µέρα είναι καθοριστική γι’ αυτή τη δουλειά. Φυσικό είναι η σπορά, όπως και οι άλλες αγροτικές δουλειές, να µην αρχίζει µήτε και να τελειώνει σε όλα τα µέρη την ίδια εποχή. Στην Κρήτη, έχουν σπείρει τα µισά κι έτσι λέγεται της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας. Και για να τονιστεί η εορταστική σηµασία της ηµέρας λένε:
Βρέχει τση Μεσοσπορίτισσας, ούλες τσι σκόλες βρέχει.
Ακόµα λένε:
Στσι ‘κοσιµιά είναι τση Παναγίας τση Μεσοσπορίτισσας.
Ωστοτεσάς ο ζεβγάς πρέπει να ‘ει σπείρει το µισό καρπό.
Α δεν έει βρέξει ωστοτεσάς να κάνει ευτή τη µέρα λιτανεία.
Μισά ‘φαες µισά ‘σπειρες µισά στέρευγε να ‘εις.
Όµως σπορά δεν πρέπει να γίνεται την ηµέρα της Παναγίας γιατί:
Αυτός που σπέρνει στσι 21 του Νοέµπρη θα βγάλει τον µισόν καρπό απού κεινονά που πετά στ’ οργωµένο χωράφι, γιατί η µέρα τουτηνά είναι σκόλη και δεν κάνει να σπέρνουµε.
Στην παλιά Κρήτη η αγωνία της βλάστησης ήταν έντονη. Έβλεπαν τον καρπό να χώνεται µέσα στο χώµα κι ένιωθαν δέος. ∆εν ήξεραν τι επιφυλάσσει ο χειµώνας, ούτε αν είναι καλοχρονιά. Σε όλη τη διάρκεια της σποράς οι αγρότες προσπαθούσαν από τη µια µεριά να εξευµενίσουν όλες τις θεϊκές δυνάµεις για να πάει καλά η σοδειά κι από την άλλη έκαναν ό,τι µπορούσαν για να µαντέψουν τις βουλές του Κυρίου. Μόλις άρχιζε η σπορά έβαναν µέσα στο σποροσάκι ένα ρόγδι, γιατί αυτό το φρούτο είναι σύµβολο καρποφορίας και µεγάλης παραγωγής. Σε πολλές περιοχές το ρόγδι έµενε µέσα στο σποροσάκι µέχρι να τελειώσει η σπορά.
Σε άλλες περιοχές όµως, το σπούσαν την ηµέρα της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας και τους καρπούς τους πηγαίναν στην εκκλησιά για ευλογία, µαζί µε βρασµένους καρπούς από στάρι και άλλα δηµητριακά. Το ρόγδι όµως, διεδραµάτιζε κι έναν άλλο ρόλο κατά την ηµέρα της Μεσοσπορίτισσας.
Με το πρώτο όργωµα της γης έχωναν στην πρώτη αυλακιά ένα µεγάλο ρόγδι. Και πήγαιναν στο χωράφι, έβγαζαν το ρόγδι και το σπούσαν. Αν οι καρποί, τα σπόρια του, ήταν κόκκινα και ζωηρά, η χρονιά θα ήταν καλή. Αν κάποια απ’ αυτά είχαν σαπίσει, η σπορά θα είχε µεν αίσιο τέλος, αλλά µε κάποιες απώλειες.
Αν ήταν µισά – µισά τα σάπια µε τα γερά σπόρια, η παραγωγή θα ήταν µέτρια κι αν ήταν όλο το ρόγδι σάπιο, τότε θα πήγαιναν άδικα οι κόποι του ζεβγά. Ένα άλλο χαρακτηριστικό έθιµο, της ηµέρας της Μεσοσπορίτισσας, είναι εκείνο µε τα ψαροκόλλυβα. Σπόρια που τα έβραζαν όλα µαζί και τα πήγαιναν στην εκκλησία ή παρασκεύαζαν µ’ αυτό το µεσηµεριανό φαγητό.
Ήταν κάτι σαν κόλλυβα που µοιράζονταν από τον παπά σε όλο το εκκλησίασµα. Άλλη συνήθεια στην Κρήτη τη µέρα αυτή είναι να πηγαίνουν στην εικόνα της Παναγίας µιαν αρµαθιά από πράσινα φύλλα.
Στην Κρήτη έχουµε και το εξής παραντήρηµα την ηµέρα της γιορτής του Αγίου Στυλιανού:
Οι µανάδες απού δεν τώνε ζούνε τ’ αγόρια τα ονοµατίζουν
Στελιανούς για να στελιώσουν (σταθούν).
Και την ηµέρα του Αγίου Αντρέα επίσης λέµε:
Απού τ’ Αγι’ Αντρέα το κρύος αντρειώνει,
µπαίνοµε δηλαδή για καλά στον χειµώνα και
Απού τ’ Αγι’ Αντρέα οι µέρες αντρειγεύγουν.
Έχει δηλαδή παρατηρηθεί πως σιγά σιγά οι µέρες αρχίζουν να µεγαλώνουν. Και το άλλο.
Ο Αγι’ Αντρέας αντρειγεύγει και τα σπαρτά.
Για να βοηθήσουν τον άγιο σε τούτο το έργο του, οι γεωργοί συνηθίζουν να πηγαίνουν την ηµέρα της γιορτής του πολυσπόρια.
Το Νοέµβρη έχουµε και τη γιορτή των Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ, που κατά τη λαϊκή πίστη παίρνουν τις ψυχές. Γι’ αυτό και ο αρχάγγελος Μιχαήλ λέγεται και Καϊλιώτης, αφού καίει τις καρδιές των ανθρώπων παίρνοντας προσφιλή τους πρόσωπα, µα και Κουρκουνιώτης επειδή κουρκουνά (κτυπά) τις πόρτες εκείνων που θα πάρει. Στους αρχάγγελους Μιχαήλ και Γαβριήλ αποδίδονται και θεραπευτικές ιδιότητες και παλιότερα γινόταν το λεγόµενο σκλάβωµα των αρρώστων και παιδιών στον Ταξιάρχη. Περνούσαν δηλαδή έναν ασηµένιο σύρµα στο λαιµό του παιδιού κι ετάζαν στον αρχάγγελο λάδι ή κερί. Άφηναν το σύρµα όσο να γίνει καλά το παιδί οπότε πήγαιναν το τάµα και ξεσκλάβωναν το θεραπευµένο παιδί, βγάζοντας το σύρµα και αφιερώνοντάς το στην εικόνα.
*Από το βιβλίο του Μιχάλη Γρηγοράκη
«Κρητικά Λαογραφικά για τους µήνες», εκδ. Χανιώτικα νέα
