Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2015
Ενα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, ενός από τους σημαντικότερους κοινωνιολόγους του 20ού αιώνα του Νόρμπερτ Ελίας, εξέδωσαν πρόσφατα οι Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης στη σειρά προοπτικές. Το δοκίμιο αυτό γράφτηκε κατά τη διάρκεια της δίκης του Αϊχμαν (τον οποίο χαρακτήρισε η Χάνα Αρεντ σαν τη κοινοτυπία του κακού) το 1961 – 62, αλλά διατηρεί μέχρι και σήμερα την επικαιρότητά του λόγω της γενικότερης πολιτικής κατάστασης στην Ευρώπη και της ηγεμονικής θέσης της Γερμανίας.
Ο συγγραφέας θεωρεί ότι η Γερμανία μέχρι τη περίοδο λίγο πριν τη δημιουργία της με την ενοποίηση μικρών κρατιδίων το 1871 δεν αποτελούσε ένα κράτος με την ίδια βαρύτητα όπως άλλα κράτη στην Ευρώπη και βεβαίως αυτό επηρέαζε δυσμενώς την εικόνα των Γερμανών για τον εαυτό τους καθώς και την αυτοεκτίμησή τους. Αναπολούσαν τα μεγαλεία του παρελθόντος, όταν στα μέσα του Μεσαίωνα ο Φράγκος βασιλιάς Καρλομάγνος ο Μέγας στέφθηκε από τον Πάπα της Ρώμης αυτοκράτωρ της Αγίας Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, η οποία επεκτεινόταν τότε σε μεγάλες εκτάσεις της σημερινής Ευρώπης (και ο οποίος ετάφη αργότερα στο Ααχεν της σημερινής Γερμανίας). Ο Καρλομάγνος ο Μέγας (αποκαλούμενος και πατέρας της Ευρώπης) ένωσε και εκχριστιάνισε τα Γερμανικά φύλλα, ενώ προώθησε τα γράμματα και τις τέχνες έτσι που η περίοδος του στα μέσα του μεσαίωνα χαρακτηρίστηκε σαν Καρολίγγεια αναγέννηση. Αργότερα ο Μπίσμαρκ και οι μετέπειτα Κάιζερ της Γερμανίας προσπάθησαν να δημιουργήσουν το δεύτερο Ράιχ, αλλά ηττήθηκαν απ’ τους συμμάχους στο πρώτο παγκόσμιο πόλεμο το 1918.
Δεδομένου ότι η Γερμανία δεν αποτελούσε μία ενιαία κρατική οντότητα μέχρι το 1871 δεν μπόρεσε όπως οι άλλες Ευρωπαικές δυνάμεις (Ισπανία, Πορτογαλία, Ολλανδία, Αγγλία, Γαλλία κ.ά) να δημιουργήσει αξιόλογες αποικίες στην Αφρική, την Ασία και τις άλλες Ηπείρους. Αντί αυτού θεώρησε ότι θα μπορούσε αναπολώντας τα παλιά της μεγαλεία να επεκτείνει τη κυριαρχία της στα Ευρωπαικά εδάφη και να υποδουλώσει με στρατιωτικά μέσα Ευρωπαϊκούς λαούς, οι οποίοι δεν βρισκόταν σε υποδεέστερο πολιτιστικό, κοινωνικό, τεχνολογικό ή οικονομικό επίπεδο από αυτούς (όπως βρισκόταν οι αυτόχθονες πληθυσμοί στις αποικίες που δημιούργησαν και εκμεταλλεύτηκαν τα άλλα Ευρωπαικά κράτη).
Η ήττα των Γερμανών από τους συμμάχους και η επακόλουθη επώδυνη συνθήκη των Βερσαλλιών απετέλεσαν ένα οδυνηρό μάθημα για αυτούς. Αν και πολλοί θεωρούν ότι η συνθήκη των Βερσαλλιών ήταν μία οικονομικά δυσβάστακτη συμφωνία για τους Γερμανούς, ο συγγραφέας πιστεύει ότι ίσως ήταν ήπια σε σχέση μ’ αυτό που οι Γερμανοί ετοίμαζαν για τους άλλους λαούς εφόσον θα κέρδιζαν το πόλεμο αυτό.
Οι Γερμανοί δεν μπόρεσαν να αποδεχθούν την ήττα τους στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τις συνέπειές του, καθώς θεώρησαν ότι οι πολεμικές επανορθώσεις που θα έδιδαν στους συμμάχους θα καθιστούσαν τη χώρα τους κράτος δεύτερης ή τρίτης κατηγορίας στην Ευρώπη για πολλά χρόνια. Καθώς οι Γερμανοί μέχρι το 1871 δεν είχαν εμπειρία στη διακυβέρνηση με κοινοβουλευτική δημοκρατία, αλλά κυβερνώνταν στα διάφορα κρατίδια από πρίγκιπες, φεουδάρχες και μικρούς ηγεμόνες, είχαν συνηθίσει να εκχωρούν τη διακυβέρνησή τους σε κάποιον αρχηγό για τον οποίο πίστευαν ότι θα κάνει το καλύτερο γι’ αυτούς και στον οποίο δήλωναν υποταγή και τυφλή πειθαρχία. Ετσι δεν μπόρεσαν να αποδεχθούν τις κοινοβουλευτικές διαδικασίες της δημοκρατίας της Βαϊμάρης και σε συνδυασμό με τη μεγάλη οικονομική κρίση του 1929 ανέδειξαν το 1933 στην εξουσία το Χίτλερ και τους Εθνικοσοσιαλιστές.
Ο Χίτλερ απευθυνόταν περισσότερο στο συναίσθημα παρά στη λογική των πολιτών και κατάφερε να τους πείσει ότι άξιζαν να κάνουν σημαντικές θυσίες αφ ενός για να πάψει να είναι η Γερμανία ένα κράτος δεύτερης κατηγορίας όπως κατάντησε μετά την ήττα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και αφετέρου για να επανιδρύσει μια νέα αυτοκρατορική Γερμανία, ένα νέο χιλιόχρονο τρίτο Ράιχ, το οποίο θα επεκτεινόταν σε μεγάλες γεωγραφικές εκτάσεις της Ευρώπης και όχι μόνο.
Ο Χίτλερ και οι Εθνικοσοσιαλιστές είχαν απορρίψει τον ορθολογισμό, αποδεχόταν τη βία στη πολιτική και πίστευαν ότι η φυλετική καθαρότητα της άριας φυλής ήταν απαραίτητη για να ανακτήσει η Γερμανία το χαμένο μεγαλείο της.
Ο Ελίας θεωρεί ότι ο Χίτλερ και οι Εθνικοσοσιαλιστές δεν αγαπούσαν τη Γερμανία όπως πραγματικά ήταν αλλά μία εικόνα της ιδεατής Γερμανίας του παρελθόντος και ίσως του μέλλοντος. Για την επίτευξη των στόχων τους οι Εθνικοσοσιαλιστές αποφάσισαν ότι έπρεπε να εξοντώσουν όλη την Εβραϊκή φυλή (για την οποία είχαν ένα ιδιαίτερο μίσος) ανεξαρτήτως θρησκείας που βρισκόταν στα εδάφη της όπως και στα νεοαποκτούμενα εδάφη, αλλά και όσες άλλες φυλές θεωρούσαν κατώτερες και οι οποίες έπρεπε να εκλείψουν, γιατί θα μόλυναν την άρια φυλή εμποδίζοντας την επικράτηση της. Δυστυχώς, κατάφεραν να πείσουν σε μεγάλο βαθμό τον υπάκουο και πειθαρχημένο στον αρχηγό Γερμανικό λαό, ο οποίος ενστερνιζόταν σε μεγάλο βαθμό το είδωλο και την εικόνα του Χίτλερ για τη Γερμανία του μέλλοντος, ένα τρίτο Ράιχ που θα κυριαρχούσε στην Ευρώπη και ίσως σε όλο τον πλανήτη, κάτι τελείως διαφορετικό από μία ταπεινωμένη Γερμανία κράτος δεύτερης κατηγορίας στην Ευρώπη μετά την ήττα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Εξάλλου οι πολύχρονες παραδόσεις του λαού αυτού εξυμνούσαν το θάνατο του Γερμανού στρατιώτη, όταν γινόταν για τη σωτηρία της πατρίδας. Ο μαζικός θάνατος των Εβραίων που υπολογίζονταν σε περίπου 5 εκατ. άτομα δεν μπορούσε να επιτευχθεί με τις συνηθισμένες μέχρι τότε μεθόδους –τα πογκρόμ– και καθώς η Γερμανία ήταν βιομηχανικό κράτος επινόησε μία πολύπλοκη, γραφειοκρατική και αποτελεσματική μέθοδο εξόντωσης των ανεπιθύμητων που ανήκαν σε κατώτερες της άριας φυλής με τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τους θαλάμους αερίων.
Ο συγγραφέας θεωρεί ότι οι Εβραίοι της Γερμανίας αποτελούσαν το 1 % του συνολικού πληθυσμού της χώρας και ο θάνατός τους και τα οικονομικά οφέλη που απεκόμισε το Γερμανικό κράτος δεν δικαιολογούσαν τέτοιες φρικαλεότητες. Παρά το γεγονός ότι είναι αδύνατον να μην γνώριζαν οι περισσότεροι τουλάχιστον Γερμανοί τι περίπου γινόταν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όσες φορές ερωτούντο δήλωναν άγνοια. Η μόνη εξήγηση για τον συγγραφέα ήταν ότι αποδεχόταν τις βαρβαρότητες αυτές σαν αντίτιμο για τη μελλοντική επικράτηση του τρίτου Ράιχ και τις απωθούσαν στο υποσυνείδητο τους. Ο Χίτλερ και οι Εθνικοσοσιαλιστές είχαν καταφέρει να πείσουν μεγάλο μέρος του Γερμανικού λαού που τους αποδεχόταν σαν καθοδηγητές του ότι άξιζε να κάνουν πολλές θυσίες για την επαναδημιουργία του μεγαλείου της χώρας τους και την ανάδειξη μίας νέας Γερμανικής αυτοκρατορίας. Οι ηγέτες των ναζί εμπνεόταν από ένα “κάκιστο και αρρωστημένο ιδεαλισμό”.
Ο Χανς Φρανκ στέλεχος των ναζί και υπουργός της κυβέρνησης είχε διατυπώσει την Καντιανή κατηγορική προσταγή σαν το καθήκον των πολιτών στην εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία ως εξής: Πράττε με τέτοιο τρόπο ούτως ώστε εάν ο χίτλερ μάθαινε τη πράξη σου να την ενέκρινε! Εάν οι ναζί δεν επιτύγχαναν τα σχέδιά τους θεωρούσαν ότι η Γερμανία δεν άξιζε να υπάρχει σαν κράτος πλέον. Πώς όμως διαπράχθηκαν τόσες βαρβαρότητες σε ένα πολιτισμένο και καλλιεργημένο βιομηχανικό κράτος με σημαντική ανάπτυξη της επιστήμης και των τεχνών; Πολλοί πίστευαν ότι αυτό δεν θα ήταν εφικτό. Πράγματι τέτοιες φρικαλεότητες είχαν διαπραχθεί σε προβιομηχανικές και αγροτικές κοινωνίες αλλά δυστυχώς συνέβησαν και μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο σε διάφορα μέρη όπως στη Ρουάντα (φυλετικές εκκαθαρίσεις της φυλής των Τούτσι από τη φυλή των Χούτου), στη Καμπότζη (πολιτικές εκκαθαρίσεις από τους ερυθρούς Χμερ) αλλά ακόμη και στην Ευρώπη κάτι που δεν το πίστευε κανείς μετά τα εγκλήματα των ναζί (εκκαθαρίσεις Βόσνιων από Σέρβους).
Ο συγγραφέας πιστεύει ότι ακόμη και εάν οι Γερμανοί κέρδιζαν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο θα ήταν αδύνατο 60 εκατ. Γερμανοί να εξουσιάζουν για πολύ 300-400 εκατ. Ευρωπαίους οι οποίοι δεν είχαν κατώτερο πολιτιστικό και οικονομικό επίπεδο από αυτούς. Το εξαιρετικό αυτό βιβλίο του Νόρμπερτ Ελίας, αν και γραμμένο παλαιότερα, αποτελεί μία σημαντική κοινωνιολογική μελέτη που εμπλουτίζει τις γνώσεις μας για ορισμένα από τα αίτια που προκάλεσαν τις οδύνες και τις καταστροφές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Μετά την ήττα της Γερμανίας στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι σύμμαχοι δεν έκαναν αυτά που έκαναν οι ναζί στους άλλους λαούς. Δίκασαν τους αρχηγούς των εθνικοσοσιαλιστών για τα εγκλήματα τους, επέβαλαν την αποστρατικοποίηση της και το κοινοβουλευτισμό, χρηματοδότησαν την οικονομική της ανασυγκρότηση έτσι που σήμερα η κατεστραμμένη το 1945 Γερμανία κατάφερε να γίνει πάλι ένα ανεπτυγμένο κράτος με κυρίαρχη θέση στην Ευρώπη.
* ο κ. Γιάννης Βουρδουμπάς διδάσκει στο Τ.Ε.Ι. Κρήτης και είναι επιστημονικός συνεργάτης του Μ.Α.Ι.Χ.
