Επετειακό
Hρωας της Επανάστασης του 1821 ήτανε και ο χαΐνης1 αρματωλός, Μοναχός, καπετάν Μητροφάνης. Γεννήθηκε το έτος 1798, στον Άγιο Ιωάννη Αμαρίου Ρεθύμνου. Είχε επαναστατικό χαρακτήρα και γι αυτό διάλεξε τη χαΐνικη ζωή, δηλαδή αντάρτης της εποχής, γιατί δεν άντεχε να βλέπει το σκλαβωμένο λαό να υποφέρει κάτω από τον Τούρκικο ζυγό. Πριν την έναρξη της Επανάστασης του 1821 είχε διαπράξει πολλά ανδραγαθήματα κατά των Τούρκων Γενιτσάρων και τους είχε κατατρομάξει και μόνο με την εμφάνισή του. Γι αυτό οι Γενίτσαροι επιδιώκανε με κάθε τρόπο να τον εξοντώσουνε. Σκέφτηκε ότι, θα μπορούσε να αποφύγει και να προφυλαχτεί από τις ενέδρες που του στήνανε οι Γενίτσαροι στην περιοχή της Αμπαδιάς, αν γινότανε Μοναχός, στη Μονή Ασωμάτων. Πράγματι έγινε Μοναχός και έλαβε το μοναχικό όνομα «Μητροφάνης», αλλά χωρίς να εγκαταλείψει τον ένοπλο αγώνα, εκτελώντας στο ακέραιο και τα θρησκευτικά του καθήκοντα.
Ο Μητροφάνης είχε πλούσια δράση στην περιοχή της Αμπαδιάς με δικό του σώμα πολεμιστών και έδρασε σαν άλλος Ξωπατέρας, στην περιοχή αυτή. Εκτιμάται ότι πήρε μέρος στη φοβερή μάχη που δόθηκε στον Άγιο Ιωάννη Αμαρίου 2,3,4 μεταξύ 18 και 20 Ιουνίου του 1821, όπου σημειώθηκε πανωλεθρία κατά των Τούρκων Γενιτσάρων Αμπαδιωτών. Αναφέρεται επίσης από τον ιστορικό Ι.Δ.Μουρέλλο5, όπου μαζί με τους Καλομενόπουλο και Θεοδωράκη και λίγους πολεμιστές, συγκρατούσανε, ώσπου να φθάσουνε βοήθειες, τους 4.000 Τούρκους του Κάστρου (Ηρακλείου), με τον Μπαϊρακαγασή Τσιλιβόμπαση, που πηγαίνανε για τη μάχη του Μοναστηρακίου, που έγινε 9 και 10 Φεβρουαρίου του 1822. Με τους πολεμιστές του πήγε επίσης και πολέμησε στην Πελοπόννησο, κατά του Ιμπραϊμ Πασά, από το έτος 1824 ως το 1827. Όταν επέστρεψε συνέχισε τη χαΐνικη δράση του, αλλά τελικά σκοτώθηκε και αποκεφαλίστηκε σε ενέδρα, μυστική ζουρίδα6, από τους Τούρκους Αμπαδιώτες, το έτος 1829, σε ηλικία μόλις 31 ετών, πλησίον της Ιεράς Μονής Ασωμάτων. Δυστυχώς όμως ο Μητροφάνης δεν καταγράφηκε όπως έπρεπε από τους ιστορικούς,
Ο γιατρός Γεώργιος Εμμ. Ανδρεδάκης7, που γεννήθηκε στον Φουρφουρά Αμαρίου το έτος 1860, στις σελίδες 16-19 του βιβλίου του με τίτλο : Ιστορικά Σημειώματα Ρέθυμνο 1926, αφιερώνει ειδικό κεφάλαιο με θέμα : ΑΡΜΑΤΩΛΟΙ και ειδικότερα : ΚΟΥΦΑΚΙΔΕΣ, ΑΝΥΦΑΝΤΙΣ, ΜΗΤΡΟΦΑΝΗΣ και γράφει κατά λέξη, για τον Μητροφάνη: « Μεταξύ των λησμονηθέντων ή αγνοηθέντων είναι και ο ηρωϊκώτατος αρματωλός και αρχηγός Μητροφάνης καταγόμενος εκ του χωρίου Άγιος Ιωάννης Αμαρίου. Ούτος προ του 1821 είχε διαπράξει πολλά κατά των γιαννιτσάρων και κατατρομάξει αυτούς ως αρματωλός. Οι Γιαννιτσάροι μανιωδώς επεδίωκον την καταστροφήν του, νομίσας δε ότι θα ηδύνατο να προφυλαχθή ασφαλέστερον από τας κατ’ αυτού ενέδρας των εγένετο μοναχός εν τη Μονή των Ασωμάτων χωρίς και πάλιν να εγκαταλίπη το όπλον του. Κατά δε την Επανάστασιν του 1821 πολλά εξετέλεσεν ανδραγαθήματα εν Κρήτη διατηρών ίδιον σώμα πολεμιστών. Ότε δε ο Ιβραήμ Πασσάς παρελάμβανεν εκ Κρήτης Τούρκους εθελοντάς (καλοντζίδες) δια την Πελοπόννησον, ο Μητροφάνης με τους επιλέκτους άνδρας του μετέβη εις Πελοπόνησον λαβών μέρος εις πολλάς μάχας κατά των Τούρκων μέχρι του 1827 διαμένων εις Πελοπόννησον. Μετά την λήξιν δε του αγώνος εκεί επανήλθεν εις Κρήτην. Μόλις δε είχε φθάσει εις Μονήν Ασωμάτων πληροφορηθέντες οι εν Ηρακλείω Αμπαδαίοι την άφιξίν του τα μέγιστα εθορυβήθησαν. Αμέσως δε εις διαβούλια απεφάσισαν την εξαφάνισίν του. Δι ο ανέθεσαν εις Αμπαδιώτας να μεταβώσιν εις την επαρχίαν Αμαρίου ότε η Επανάστασις ευρίσκετο εν υφέσει ως μυστική Ζουρίδα και να κατορθώσωσι να φονεύσωσι τον Μητροφάνην υποσχόμενοι μεγάλας αμοιβάς εάν φέρωσι την κεφαλήν του εις Ηράκλειον. Φθάσαντες οι εξ Ηρακλείου με την εντολήν αυτήν Αμπαδαίοι πλησίον της Μονής εκρύβησαν εις κατάλληλον θέσιν αναμένοντες καθ’ ας είχον πληροφορίας την εμφάνισιν του Μητροφάνη όστις χωρίς να γνωρίζει τι ενέπεσεν ανύποπτος εν τω μέσω της ενέδρας. Ότε τον πυροβολούσιν εκ του όπισθεν δι ομοβροντίας μόλις δε επρόφθασε και έπεσε εις τους βάτους του παρακειμένου ρύακος και εξέπνευσεν. Αλλά το όπλον το οποίον έφερε επαρουσιάζετο υπεράνω ως να εσκόπευε δι ο επί πολλήν ώραν εδίσταζον να τον πλησιάσωσι φοβούμενοι μήπως ήτο ζωντανός. Αφού δε επείσθησαν ότι είχε πεθάνει πηγαίνουν και κόπτουν την κεφαλήν του, την οποίαν έθηκαν εντός σάκκου. Τρέχοντες δε εν σπουδή φθάνουν εις το χωρίον Άγ. Ιωάννην της καταγωγής του, όπου ιδόντες γυναίκας συνηθροισμένας ανέσυρον εκ του σάκκου την κεφαλήν και επιδεικνύοντες έλεγον : «Γνωρίζετε κυράδες αυτήν την κεφαλήν». Η δυστυχής μήτηρ του Μητροφάνους παρατυχούσα εκεί απήντησε κραυγάζουσα : «Ποιος σκύλοι δεν γνωρίζει την κεφαλήν του παιδιού του ; Μα τι θαρρείτε ; πως εσκοτώσετε τον Μητροφάνη θα χαθή η Χριστιανότης ; όχι δεν χάνεται.» Σπεύσαντες δε έφερον το τρόπαιόν των εις Ηράκλειον όπου οι Τούρκοι επανηγύρισαν δια το γεγονός. Τοιούτον μαρτυρικόν θάνατον έλαβε και ο πεφημισμένος αυτός και ένδοξος αρματωλός και Αρχηγός. Ο Μητροφάνης καίτοι δεν αναφέρεται υπό των ιστορικών αφήκεν μνήμην αθάνατον. Αλλ’ οι αναφερόμενοι ούτοι αποτελούσι πολλαστημόριον των εν όπλοις δρασάντων αγωνιστών και λησμονηθέντων πλην τα αποτελέσματα τα δια του χυθέντος τιμίου αυτών αίματος επιτευχθέντα μένουσιν εσαεί αθάνατα.» Αυτά τα στοιχεία είναι τα πρώτα, που καταγραφήκανε για τον Μητροφάνη, κατά πάσα πιθανότητα από μαρτυρίες Αϊγιαννιωτών της εποχής και άλλων κατοίκων της περιοχής, που ζήσανε κοντά στα γεγονότα. Δυστυχώς, σε κανένα σημείο της καταγραφής αυτής δεν αναφέρεται βαφτιστικό όνομα ή επίθετο του Μητροφάνη, σε αντίθεση με τους Κουφάκιδες από το Θρόνος και Ανυφαντίδες από το Βυζάρι. Τα στοιχεία αυτά για τον Μητροφάνη ουδέποτε αμφισβητηθήκανε από κανένα και ουδείς ασχολήθηκε ποτέ, σχεδόν 180 χρόνια από το θάνατο του, μέχρι το έτος 2006 που εντοπίστηκε από την έρευνά μου και συμπεριελήφθηκε στο πρώτο βιβλίο μου με τίτλο8: «Το χωριό μου…».
Ο Μοναχός Καπετάν Μητροφάνης συμπεριλαμβάνεται στους διακριθέντες Μοναχούς της Ιεράς Μονής Ασωμάτων και μάλιστα, «ως διακεκριμένος επ’ ανδρεία μοναχός»9. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι, από τους επτά κατωτέρω αναφερομένους διακριθέντες Μοναχούς, οι πέντε αναφέρονται με το επώνυμό τους και οι δύο χωρίς επώνυμο (Μητροφάνης και Γεράσιμος), με αποτέλεσμα να είναι άγνωστη η οικογένεια, από την οποία έχουνε τη ρίζα. Το σχετικό απόσπασμα αυτούσιο αναφέρει :
ΔΙΑΚΡΙΘΕΝΤΕΣ ΜΟΝΑΧΟΙ
1) Δωρόθεος Σταυρίδης ….
2) Δανιήλ Φραγκάκις ….
3) Αγαθάγγελος Παππαδάκις ….
4) Μητροφάνης, εξ Αγίου Ιωάννου Αμαρίου διακεκριμένος επ’ ανδρεία μοναχός, όστις εφονεύθη υπό των Γενιτσάρων εις τα περί την Μονήν μέρη και η κεφαλή του εκομίσθη εις Ηράκλειον μετά του Διακόνου :
5) Δαμβουνέλη ….
6) Γεράσιμος ….
7) Γερμανός Σπυριδάκις ….
Η σχετική έρευνά μου εντόπισε επίσης δύο έγγραφα10, που συνέταξε ο Καπετάν Μητροφάνης με ημερομηνίες, 13 Αυγούστου 1823 και 9 Σεπτεμβρίου 1823, στο χωριό Πισταγή και Μπισταγή (Βισταγή), όπου διέμενε για κάποιο διάστημα, γιατί ήτανε άρρωστος, όπως αναφέρει. Στο πρώτο έγγραφο απαντά στο Φροντιστήριο των Εσωτερικών (Διεύθυνση των Εσωτερικών της τότε Γενικής Διοικήσεως Κρήτης), ότι δεν έχει ιδέα, για την κατηγορία που του απευθύνουνε, πως έκλεψε ένα μουλάρι και στο δεύτερο έγγραφο παραπονείται στο Φροντιστήριο των Οικονομικών ότι, ξένοι (μη Αμαριώτες) ένοπλοι ταλαιπωρούνε τους γέροντες καλογέρους της Μονής Ασωμάτων και τους ζητούνε με απειλές χρήματα. Τα σχετικά έγγραφα αυτούσια αναφέρουνε :
Πρός τό Ἐσωτερικόν Φροντιστήριον Κρήτης
προσκυνῶ.
Ἐρχόμενος εἰς τόν δρόμον εἰς τάς ἓνδεκα τοῦ τρέχοντος, ἒλαβα ἓνα σας τίμιον, τό ὁποῖον μέ διαλαμβάνετε διά ἓνα μουλάρι, ὃτι τό ἐπῆρα ἀπό τόν Ἀσώματον• ὃμως δέν ἒχω εἲδησιν περί τούτου καί μέ τό νά εἶμαι ἂρρωστος δέν ἠμπόρεσα νά εὓρω ἂνθρωπον νά σᾶς γράψω τήν ἀπόκρισιν, ὃτι δέν ἒχω εἲδησιν.
Πισταγή τῇ 13 Αὐγούστου 1823
καπ. Μητροφάνης
Εἰς τό Φροντιστήριον τῆς Οἰκονομίας
Προσκυνῶ σας καί ἠξεύρετε, ὃτι οἱ ξένοι ὁπού εἶναι στό μοναστήρι κοντεύουν νά τό βάλουν κουκούλα καί ζυγώνουν τούς πατέρες καί λέγουν πώς θά κόψουν τά γένεια τως καί ἂλλα ἂτοπα, ἐγώ ἐκατέβηκα ἀτός μου καί τῶν ὡμίλησα μέ ὃλην μου τήν ἀστένειαν ἀλλά δέν μέ ἢκουσαν. Τό μοναστήρι δέν ἒχει τίποτα καθώς τό ξεύρετε. Ἧλθεν ὁ ἡγούμενος ἀπό κάτω γυρεύοντας ἀνθρώπους νά τραβήξη τήν πέτραν καί ὀλίγον ἒλειψε νά τόν δείρουν λέγοντάς του τά μύρια σκατογενείκια. Λοιπόν σᾶς περικαλῶ, ἃγιε Οἰκονόμο, νά στείλης νά τούς πάρης αὐτοῦ, διατί ἐδῶ εἶναι μερικοί στρατιῶται καί θά φεύγουν αὒριον καί θά τούς πάρω νά κατέβω νά τούς βάλουν προστά νά τούς πάγουν τοῦ αὐθεντός μέ
μίαν ἀναφοράν• αὐτηνῶν τά καμώματα δέν τραβγιοῦνται. Γυρίζουν στά χωρία καί ἀγοράζουν κρέας, ἒπειτα πηγαίνουν καί ζητοῦν τοῦ πατέρα τούς παράδες. Αὐτοί πληρώνουνται διά νά ζοῦν στά στρατεύματα καί ὂχι νά κάνουν παρόμοια πράγματα∙ τήν ὑγείαν τους ἒχουν, πρέπει ν’ ἀκολουθοῦν μέ τούς στρατιῶτες καί ὂχι νά γυρίζουν ἒνθεν κἀκεῖθεν. Πόρτες καί παράθυρα ἒχουν σπασμένα γυρεύοντας τούς πατέρας διά νά τούς δείρουν, καί αὐτοί ἐφοβήθησαν καί ἒφυγαν. Λοιπόν σᾶς περικαλῶ νά ἒχω τήν ἀπόκρισίν σας μέ τόν ἲδιον.
Ταῦτα καί ἂνευ ἑτέρου• σᾶς προσκυνῶ.
1823 Σεπτεμβρίου 9 Μπισταγή
Καπετάν Μητροφάνης δοῦλος σας
Από την έρευνά μου επίσης, που αποτυπώθηκε στο κείμενο σχετικής εισήγησής μου στο 11ο Κρητολογικό Συνέδριο και παρουσιάστηκε στο Ρέθυμνο το έτος 2011, δεν προέκυψε το βαπτιστικό όνομα και το επώνυμο του Μητροφάνη ή κάποιο άλλο στοιχείο, που να οδηγεί στην οικογένεια που έχει τη ρίζα.
Πιθανόν το βαπτιστικό όνομα του Μητροφάνη να ήτανε Μιχαήλ και του δόθηκε το μοναχικό όνομα Μητροφάνης, προερχόμενο από το αρχικό γράμμα του βαπτιστικού του ονόματος, όπως συνηθίζεται στο μοναχικό βίο. Μητροφάνης είναι όνομα σύνθετο : « μήτηρ+φαίνομαι ». Όνομα Οικουμενικών Πατριαρχών και άλλων διαπρεπών προσωπικοτήτων της Εκκλησίας.
Όλα αυτά βέβαια, δεν αναιρούνe και σε καμιά περίπτωση δεν αμφισβητείται, ο τόπος καταγωγής του ο Άγιος Ιωάννης Αμαρίου, η γενναιότητά του, η δράση του και το φρικτό τέλος της ζωής του.
Τέτοιο μαρτυρικό θάνατο έτυχε, ο φημισμένος αυτός ένδοξος αρματωλός και αρχηγός Μητροφάνης, του οποίου η μνήμη θα παραμείνει αθάνατη. Με το τίμιο αίμα του συνέβαλε αποφασιστικά στη διατήρηση της Χριστιανοσύνης και τη λευτεριά της πατρίδας μας. Ο θάνατος του Μητροφάνη ήτανε μια ηρωική θυσία, όπως και του Παπαφλέσσα (Γρηγόριου Δικαίου) και πολλών άλλων αγωνιστών. Δυστυχώς όμως, η θυσία αυτή αγνοείται από την Ελληνική ιστορία, αφού αγνοείτο από τους ντόπιους και την τοπική κοινωνία γενικότερα, για πάνω από 180 χρόνια. Εκτιμώ ότι, πρέπει να στηθεί στη γενέτειρά του, τον Άγιο Ιωάννη Αμαρίου, ένα μνημείο με τη μορφή του, μνημείο τιμής στη μνήμη του. Τέτοιες μορφές και οι θυσίες τους δεν πρέπει να ξεχνιούνται, αλλά πρέπει να παραμένουνε ζωντανές και να παραδειγματίζουνε τους νεότερους.
Η δράση και το φρικτό τέλος του Ήρωα Μητροφάνη με εμπνεύσανε, να γράψω το παρακάτω τραγούδι, που διακρίθηκε σε Διεθνή Διαγωνισμό Ποίησης, για τα 200 χρόνια της Επανάστασης με Συγχαρητήριο Δίπλωμα και μελοποιήθηκε στη μακρινή Αυστραλία, από το Αυστραλογεννημένο κρητικόπουλο Μιχάλη Οδ. Πλατύρραχο.
Γροικάτε για τον ήρωα, που ’λέγαν Μητροφάνη,
Γέννημα θρέμμα τσ’ Αμπαδιάς, απού τον Άι Γιάννη.
Ήτον κι αυτός απ’ τσι πολλούς, απού αγωνιστήκαν,
για λευτεριά και για πρεπειά κι όμως εξεχαστήκαν.
Είχε χαΐνικη ζωή, σωστός επαναστάτης,
αρματωλός εις την ψυχή, της εποχής αντάρτης.
Το σκλαβωμένο το λαό δεν άντεχε να βλέπει,
να κάθεται στο σβέρκο του το Τούρκικο μιλέτι.
Επαναστάτης φλογερός, είχε κατατρομάξει,
τσι Γενιτσάρους τσ’ Αμπαδιάς ελόγιαζε να σφάξει.
Στο Μαναστήρι κλείστηκε, απού ’ναι στσ’ Ασωμάτους
κι εντύθηκενε Μοναχός με κάμποσους νομάτους.
Από ’κεί δα ’πολέμανε τα Τούρκικα φουσάτα,
μα με την Επανάσταση επήρεν άλλη στράτα.
Πήρεν τα παλικάρια του κι ούλα του τα φυσέκια,
πήγε στη Πελοπόννησο κι έρριξ’ αστροπελέκια.
Μέσα στη μάχη του Μωριά ο Μητροφάνης μπήκε
και τον Πασά τον Ιμπραήμ κακός μπελάς τον βρήκε.
Γύρισε στον Ασώματο, με δόξα και με χάρη,
μα τη ζωή του η Τουρκιά ήθελε να του πάρει.
Ενέδρα του εστέσανε σε Μυστική Ζουρίδα,
την κεφαλή να κόψουνε είχαν κρυφήν ελπίδα.
Γενίτσαροι της Αμπαδιάς ήσαν εντολοδόχοι,
το Μητροφάνη σκόπευαν στου τουφεκιού τη λόχη.
Πισώπλατα του ’παίξανε κι έπεσε σ’ ένα ρυάκι,
μα το τουφέκι του ορθό ’στάθηκε σ’ έν’ αυλάκι.
Αφού ’δανε κι από ’δανε πως τον εθανατώσαν,
εις το ρυακάκι του λαγκού σιγά σιγά ’σιμώσαν.
Την κεφαλή του ’κόψανε και τηνε ντορμπαδιάζουν,
στον Άι Γιάννη φτάνουνε κι αρχίξαν να φωνιάζουν.
Κυράδες, τη γνωρίζετε την κεφαλήν ετούτη;
εις τσ’ Ασωμάτους έπεσε με μιας με το μπαρούτι.
Κι γι έρμη μάννα ως τσ’ είδενε, ευθύς τσι καταράται
και με μυριόστομη φωνή σ’ αυτούς απηλογάται :
« Ποιος, σκύλοι, τον εσκότωσε, το γιο μου Μητροφάνη;
το αίμα του η λευτεριά αγίασμα θα κάνει ».
Σκύλοι, θα το πλερώσετε κι η Χριστιανοσύνη,
όσο κι αν τη πληγώνετε, η σπίθα τζη δε σβήνει.
Στον ένδοξο κι αρματωλό, ήρωα Μητροφάνη,
η προτομή του να στηθεί πρέπει στον Άι Γιάννη.
Τιμή και δόξα στον Αμαριώτη χαΐνη, στον Αϊγιαννιώτη ήρωα καπετάν Μητροφάνη.
Πηγές:
1.Γιάννης Γρυντάκης, φιλόλογος ιστορικός, Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων. Η επανάσταση του 1821 στο Ρέθυμνο (Αποσπάσματα συνέντευξης στην Εύα Λαδιά, από την ταινία της «Ώρα λευτεριάς»
2.α.Γιώργος Παπαστεφανάκης. Η Επανάσταση του 1821 και η τουρκοκρατούμενη Κρήτη (ΠΑΤΡΙΣ 28/5/2009) (Αναφέρεται ……. στο Αμάρι Ρεθύμνου)
β.Κρήτη Αφιερωματα. Η “λησμονημένη” Επανάσταση του 1821 στην Κρήτη 25.03.2015 (Αναφέρεται … ταυτόχρονα στο Αμάρι Ρεθύμνου)
3.Κωστής Ηλ. Παπαδάκης. Η μάχη στον Αϊ-Γιάννη τον Καμένο (13/6/1821) – Θάνατος του Ισμαήλ www.ret-anadromes.blogspot.com (Αναφέρεται στους νεκρούς όλων των μαχών … τον Άγιο Ιωάννη Αμαρίου
4.Ι. Δ. Μουρέλλος. Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1931 σελ. 561 – 562
5.Γ. Ε. Ανδρεδάκης, Ιστορικά Σημειώματα, ………… Ρέθυμνο 1926, σελ.16-19
6.Σταύρος Φωτάκης, Το χωριό μου Άγιος Ιωάννης Χλιαρός Αμαρίου Ρεθύμνου-Ρέθυμνο 2006
7.Εμμ. Γ. Γενεράλις, Επετηρίς……Αθήνα 1941, σ. 21
8.Ν. Β. Τωμαδάκης – Ανθ. Α. Παπαδάκη, Κρητικά Ιστορικά Έγγραφα (1821-1830) -Τόμος Πρώτος (1821-1824), Αθήνα 1974, σ. 379, 452-453
Μάρτιος 25 του 2023
1. Χαΐνης: Στην Κρήτη σημαίνει «αντάρτης, επαναστάτης, φυγόδικος», στα τουρκικά hain, σημαίνει «προδότης, αποστάτης, αχάριστος», χαϊνεύ(γ)ω, σημαίνει ότι βγαίνω στο κλαρί.
Χαΐνηδες ονομαζότανε στην Κρήτη οι χριστιανοί αντάρτες που εμφανιστήκανε στο νησί μετά την τουρκική κατάκτηση, ανάλογοι με τους κλέφτες της υπόλοιπης Ελλάδας. Παίξανε σημαντικό ρόλο στην προετοιμασία για την απελευθέρωση της Κρήτης και προσπαθήσανε να προστατέψουνε τη ζωή και την περιουσία του χριστιανικού πληθυσμού. Για τα κατορθώματα των χαΐνηδων πολλά έχουνε γραφτεί στην Κρήτη. Η λέξη επιβίωσε και μετά την τουρκοκρατία, με τη σημασία του ανυπότακτου, του ρέμπελου.
2. Γιάννης Γρυντάκης, φιλόλογος ιστορικός, Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων. Η επανάσταση του 1821 στο Ρέθυμνο (Αποσπάσματα συνέντευξης στην Εύα Λαδιά, από την ταινία της «Ώρα λευτεριάς»
3. α.Γιώργος Παπαστεφανάκης. Η Επανάσταση του 1821 και η τουρκοκρατούμενη Κρήτη (ΠΑΤΡΙΣ 28/5/2009) (Αναφέρεται… στο Αμάρι Ρεθύμνου)
β.Κρήτη Αφιερωματα. Η “λησμονημένη” Επανάσταση του 1821 στην Κρήτη 25.03.2015
(Αναφέρεται … ταυτόχρονα στο Αμάρι Ρεθύμνου)
4. Κωστής Ηλ. Παπαδάκης. Η μάχη στον Αϊ-Γιάννη τον Καμένο (13/6/1821) – Θάνατος του Ισμαήλ
www.ret- anadromes.blogspot.com (Αναφέρεται στους νεκρούς όλων των μαχών … τον Άγιο Ιωάννη Αμαρίου)
5. Ι. Δ. Μουρέλλος. Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1931 σελ. 561 – 562
6. Ζουρίδες = νυκτερινές επιθέσεις, από καταδιωκτικά αποσπάσματα φανατικών Τούρκων Μουσουλμάνων, για την εξόντωση των ηρωϊκών χαϊνηδων. Είναι γνωστό ότι κατά την Επανάσταση του 1821 έδρασαν στην Κρήτη οι περίφημοι «Καλησπέριδες», οι «Ζουρίδες» και οι «Αντιζουρίδες». Οι «Καλησπέριδες», ήσαν μικρές ομάδες Χριστιανών επαναστατών που επετίθεντο νύχτα αιφνιδιαστικά στα Τουρκοκρητικά χωριά ή σε Τούρκικα σπίτια, σκοτώνοντας και καταστρέφοντας περιουσίες ισχυρών Τούρκων, για να τους τιμωρήσουν επειδή εκαταπίεζαν άοπλους Κρητοχριστιανούς. Για αντιπερισπασμό οι Τουρκοκρητικοί, οργάνωσαν παρόμοια σώματα τα λεγόμενα «Ζουρίδες», τα οποία επιτίθεντο νύχτα αιφνιδιαστικά σε Χριστιανικά χωριά και σπίτια σκοτώνοντας επιφανείς Χριστιανούς. Οι «Αντιζουρίδες» ήσαν επίσης παρόμοια σώματα Κρητοχριστιανών επαναστατών, που εξόντωναν σε ενέδρα τις Ζουρίδες των Τουρκοκρητικών.
7. Γ. Ε. Ανδρεδάκης, Ιστορικά Σημειώματα,
…Ρέθυμνο 1926, σελ.16-19
8. Σταύρος Φωτάκης, Το χωριό μου Άγιος Ιωάννης Χλιαρός Αμαρίου Ρεθύμνου-Ρέθυμνο 2006
9. Εμμ. Γ. Γενεράλις, Επετηρίς… Αθήνα 1941, σ. 21
10. Ν. Β. Τωμαδάκης – Ανθ. Α. Παπαδάκη, Κρητικά Ιστορικά Έγγραφα (1821-1830) -Τόμος Πρώτος (1821-1824), Αθήνα 1974, σ. 379, 452-453
