» Graham Greene (μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης, εκδόσεις Πόλις)
Από τότε που ο Κάσελ είχε τοποθετηθεί στην υπηρεσία, νεαρός ακόμα, πριν από τριάντα τόσα χρόνια, έτρωγε το μεσημεριανό του σε μια παμπ πίσω απ’ την οδό Σεντ Τζέιμς, κοντά στο γραφείο. Αν τον ρωτούσαν γιατί έτρωγε εκεί, θα έλεγε για την εξαιρετική ποιότητα των λουκάνικων· ίσως να προτιμούσε κάποια άλλη μπίρα αντί της Watney’s, αλλά η ποιότητα των λουκάνικων υπερτερούσε. Ήταν πάντοτε έτοιμος να δώσει λογαριασμό για τις πράξεις του, ακόμα και για τις πιο αθώες, κι ήταν πάντα ακριβής στην ώρα του.
Από την πρώτη κιόλας παράγραφο, ο -σπουδαίος- Γκράχαμ Γκρην σκιαγραφεί σε αδρές γραμμές τον ήρωά του. Ο Κάσελ, λοιπόν, μετά τα πενήντα, άνθρωπος της ρουτίνας, πρόθυμος να δώσει εξηγήσεις, ακριβής στην ώρα του, που ζυγίζει τις καταστάσεις, ξέρει τι του αρέσει και βολεύεται χωρίς υπερβολικές απαιτήσεις, ταιριάζει στο προφίλ ενός πράκτορα χαμηλής βαθμίδας των μυστικών υπηρεσιών. Τομέας δράσης του είναι η Αφρική, όπου και έζησε για κάποια χρόνια, υποκρινόμενος πως γράφει ένα βιβλίο σχετικά με το απαρτχάιντ. Εκεί γνώρισε τη μετέπειτα γυναίκα του, τη Σάρα, μαύρη Αφρικανή, την οποία κατάφερε να φυγαδεύσει στην Αγγλία. Μετά την επιστροφή του στο γραφείο του Λονδίνου, μακριά από το πεδίο, ασχολείται κυρίως με γραφειοκρατικά θέματα, διάγοντας μια πιο ήσυχη, απ’ όλες τις απόψεις ζωή, ζωή όμως διπλής όψης, γεμάτη μυστικά και ψέματα, γεγονός που κατά καιρούς αναζωπυρώνει τις σκέψεις του για οριστική αποχώρηση από την υπηρεσία. Το κλίμα καχυποψίας στο γραφείο εντείνεται, καθώς όλα δείχνουν πως υπάρχει διαρροή πληροφοριών. Μια εσωτερική έρευνα θα ξεκινήσει με σκοπό τον εντοπισμό της τρύπας, ώστε να μην τεθεί σε περαιτέρω κίνδυνο το εθνικό συμφέρον, ενώ ο ψυχρός πόλεμος μαίνεται και η Αφρική αποτελεί ένα γεωπολιτικό λάφυρο τεράστιας αξίας. Το φαινόμενο των διπλών πρακτόρων είναι αρκετά σύνηθες και από τις δύο πλευρές, η απόπειρα αποπλάνησης ενός πράκτορα του εχθρού περιλαμβάνει υποσχέσεις και δέλεαρ, ενώ ο εντοπισμός του εσωτερικού εχθρού είναι τεράστιας σημασίας.
Αυτή είναι σε γενικές γραμμές η υπόθεση του μυθιστορήματος αυτού, χωρίς περαιτέρω λεπτομέρειες που θα λειτουργούσαν ως αλλοιωτές της αναγνωστικής απόλαυσης, καθώς οι εκπλήξεις και οι ανατροπές αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα ενός κατασκοπευτικού μυθιστορήματος. Ο Γκράχαμ Γκρην, έχοντας εργαστεί και ο ίδιος ως πράκτορας κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, γνωρίζει καλά το περιβάλλον και τον τρόπο λειτουργίας των μυστικών υπηρεσιών, γεγονός που αποτελεί σπουδαία πρώτη ύλη στα χέρια ενός τέτοιου γραφιά. Ελάχιστα εικονοποιητική, με τους ήρωές του να κινούνται σ’ ένα πηκτό σκοτάδι, ενώ ένας προβολέας εκτυφλωτικού φωτός, θαρρείς, τους σημαδεύει, η πρόζα του Γκρην αποτυπώνει ιδανικά το ζοφερό περιβάλλον των μυστικών υπηρεσιών και το κλίμα καχυποψίας μέσα στο οποίο εκείνοι κινούνται, αναδεικνύοντας τα αδιέξοδά τους, αδιέξοδα εν πολλοίς δικών τους αποφάσεων. Ο Γκρην στέκει συναισθηματικά ουδέτερος απέναντι στους ήρωές του, δεν τους κατηγορεί και δεν τους συμπονεί, δεν τους κρίνει για τις πράξεις τους αλλά ταυτόχρονα δεν προσφέρεται να τους εξασφαλίσει κάποιον από μηχανής θεό, δεν προτίθεται να αποδώσει κάποιου είδους δικαιοσύνη. Το περιβάλλον μέσα στο οποίο κινούνται, μέσα στο οποίο επέλεξαν να κινηθούν, ελάχιστα ανθρώπινα χαρακτηριστικά διαθέτει άλλωστε. Κάθε απόφαση επιφέρει κάποιο τίμημα το οποία αργά ή γρήγορα θα κληθούν να καταβάλουν. Πρόκειται για ένα παιχνίδι δεδομένων κανόνων. Αυτή η στάση του συγγραφέα απέναντι στους ήρωες έχει άμεσο αντίκτυπο στην πρόσληψη αυτών από τον αναγνώστη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Κάσελ, για τον οποίο τα συναισθήματα του αναγνώστη παρότι είναι σε μεγάλο βαθμό θετικά, εντούτοις δεν αρκούν για να αναπτυχθεί κάποιας μορφής ενσυναίσθηση, καθώς εδώ μοιάζει να διακυβεύεται το ποιος είναι λιγότερο αντιπαθής, λιγότερο κακός, σε έναν κόσμο αντιηρωικό. Ακόμα και τα ιδεώδη του ή τα συναισθήματά του για τη σύζυγό του για παράδειγμα δεν βαραίνουν ιδιαίτερα. Ένα αλλά συνεχώς τα ακολουθεί.
Υπάρχει μια σκηνή κάπου στο μυθιστόρημα, όπου ο Κάσελ απεγνωσμένα γυρεύει κάποιον για να μοιραστεί όσα τον βαραίνουν και για τα οποία δεν επιτρέπεται να μιλήσει σε κανέναν. Τότε, αφού σκεφτεί και απορρίψει διάφορες προοπτικές, καταφεύγει σε έναν ναό και περιμένει στην ουρά έξω από το εξομολογητήριο. Όταν φτάνει η σειρά του, θα μπει μέσα και θα προσπαθήσει να πείσει τον εξομολογητή να τον ακούσει, εκείνος όμως θα του το αρνηθεί και θα τον διώξει, καθώς ο παράξενος αυτός άντρας δεν ανήκει στο ποίμνιο, δεν πιστεύει καν στον θεό, δεν δέχεται καν το τελετουργικό επιθυμώντας να θέσει τους δικούς του όρους. Η μοναξιά του Κάσελ, έτσι και αλλιώς απόλυτη, μετά το επεισόδιο αυτό αποκτά και έναν μεταφυσικό χαρακτήρα. Το θρησκευτικό στοιχείο, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, είναι πάντοτε παρόν στα έργα του Γκρήν. Όπως και η πολιτική. Οι ατέλειες των συστημάτων και το δέλεαρ του σοσιαλισμού, το κόστος της ουτοπίας, η κατάρρευση των προσδοκιών, ο θάνατος της ιδεολογίας. Ο ανθρώπινος παράγοντας θα μπορούσε να προσεγγιστεί αποκλειστικά υπό το πρίσμα της μεταποικιακής θεωρίας, κάτι που ισχύει για μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας του γεννημένου το 1904 συγγραφέα. Οι λευκοί Αφρικανοί, που θεωρούν εαυτούς ιδιοκτήτες του τόπου, ανώτερους και ξεχωριστούς των μαύρων, η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων και του ελέγχου της πολιτικής εξουσίας από τους Ευρωπαίους αποίκους και τις κυβερνήσεις, το γεγονός πως η μαύρη Σάρα, παρά την όποια κοινωνική υποκρισία, μοιάζει πιο ασφαλής μακριά από τη χώρα της, αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα.
Σύνθετο ως προς την πλοκή, με αρκετά πρόσωπα να εμφανίζονται για να παίξουν τον μικρότερο ή μεγαλύτερο ρόλο που τους αναλογεί, ο ανθρώπινος παράγοντας είναι υποδειγματικό μυθιστόρημα δράσης και κατασκοπίας, το οποίο διαβάζεται με κομμένη την ανάσα. Κανένα μυθιστόρημα του Γκρην, όμως, δεν εξαντλείται στην πυρετική ανάγνωση που η περιέργεια για την κατάληξη της ιστορίας προκαλεί. Έτσι και εδώ, η ατμόσφαιρα, οι καλοσχηματισμένοι χαρακτήρες, ο τρόπος με τον οποίο εντάσσει τον ανθρώπινο παράγοντα στις απρόσωπες ενδοϋπηρεσιακές καταστάσεις, η πολιτική διάσταση της ιστορίας, ουσιαστική και όχι απλή πρόφαση, η γλώσσα και ο τρόπος με τον οποίο συνθέτει την πλοκή, όλα αυτά καθιστούν το μυθιστόρημα αυτό υπόδειγμα του -παρεξηγημένου αλλά και άνισου- αυτού λογοτεχνικού είδους.
Σίγουρα ένα από τα βιβλία του φετινού καλοκαιριού, σε μετάφραση εγγύηση Αχιλλέα Κυριακίδη.
