Ο ανθρωποκεντρισμός, ως αιτία δεινών

Είδαμε στο προηγούμενο σημείωμα ότι οι τελεονομικές ιδιότητες των έμβιων όντων, δηλαδή οι ιδιότητες που φανερώνουν ότι τα έμβια κινούνται με βάση κάποιο σχέδιο και προς εκπλήρωση κάποιου σκοπού, έγιναν αιτία να αναφανεί μια καίρια αντίφαση, αφού αυτό που μόλις αναφέραμε έρχεται σε ευθεία αντίθεση με το αίτημα αντικειμενικότητας της Φύσης, ότι δηλαδή δεν υπάρχει κάποιο έξωθεν γενικό σχέδιο το οποίο εξυπηρετούν τα συμβαίνοντα στο σύμπαν. Με το αίτημα αντικειμενικότητας της Φύσης ως δόγμα, πορεύτηκε τα τελευταία τριακόσια χρόνια η επιστήμη επιτελώντας τα θαυμάσια των οποίων γινόμαστε καθημερινά κοινωνοί.
Υπάρχει λοιπόν μια παραδοξότητα, μια ιδιαιτερότητα στα έμβια όντα σε σχέση με το υπόλοιπο σύμπαν και αυτή είναι η τελεονομική τους συμπεριφορά. Πολλές σκέψεις έχουν αναπτυχθεί πάνω στο θέμα αυτό, οι οποίες, εν τούτοις, μπορούν να ταξινομηθούν σε δύο μεγάλες ομάδες. Αυτοί που ανήκουν στην πρώτη ομάδα σκέψης αποδέχονται ότι η τελεονομική ιδιότητα ισχύει μόνο μέσα στη βιόσφαιρα, δηλαδή στη ζωντανή ύλη. Έτσι λοιπόν, έμμεσα αποδέχονται ότι υπάρχει ριζική διάκριση μεταξύ των έμβιων όντων και του υπόλοιπου άψυχου σύμπαντος. Η δεύτερη ομάδα σκέψης αποδέχεται μια καθολική τελεονομική αρχή υπόλογη για όλο το σύμπαν και την εξέλιξή του, μόνο που στη βιόσφαιρα εκφράζεται ευκρινέστερα και εντονότερα. Ο Ζακ Μονό ονόμασε τις πρώτες θεωρίες βιταλιστικές (vita = ζωή) ενώ τις δεύτερες ανιμιστικές (anima=ψυχή).
Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι και οι δύο ομάδες έχουν λάθος και το σφάλμα οφείλεται στο ότι δεν μπορούν να αποφύγουν την πλάνη του ανθρωποκεντρισμού, την πανάρχαια αυτή τάση του ανθρώπου στη θέαση του σύμπαντος και των φαινομένων. Ειδικότερα, αν χρησιμοποιήσουμε τους όρους που προσδιορίσαμε στο προηγούμενο σημείωμα, ο Μονό εντοπίζει το λάθος τους στη σχέση που υποθέτουν μεταξύ αμετατροπίας και τελεονομίας και συγκεκριμένα στο ότι αμφότερες οι θεωρίες δίνουν προτεραιότητα, αιτιολογική και χρονική στην τελεονομία, ενώ  το ορθό είναι ότι η αμετατροπία προηγείται αναγκαστικά από την τελεονομία. Πώς αλήθεια θα μπορούσε ένα είδος της βιόσφαιρας να κινείται προς εκπλήρωση κάποιου σκοπού (τέλος = σκοπός) αν δεν παρέμενε «αμετάτροπο» από γενεά σε γενεά;
Για να αποδείξει τον ισχυρισμό του χρησιμοποιεί τις ιδέες του Δαρβίνου όπως αυτές εξελίχθηκαν τα τελευταία χρόνια, οι οποίες ισχυρίζονται ότι «η εμφάνιση, η εξέλιξη και η προϊούσα τελειοποίηση δομών όλο και πιο έντονα τελεονομικών οφείλεται σε παρεμπίπτουσες διαταράξεις μιας δομής η οποία κατέχει ήδη την ιδιότητα της αμετατροπίας, έχει, συνεπώς, την ικανότητα να διασώζει τη σύμπτωση και, ως εκ τούτου, να υποβάλλει τις εκδηλώσεις της στο παιχνίδι της φυσικής επιλογής». Είναι λοιπόν η θεωρία της επιλεκτικής εξέλιξης η μόνη απ’ όσες έχουν προταθεί, που, παίρνοντας την τελεονομία σαν δευτερεύουσα ιδιότητα η οποία προκύπτει από την αμετατροπία που θεωρείται σαν μόνη αρχική, μπορεί και συμβιβάζεται με το αίτημα της αντικειμενικότητας.
Πού καταλήγουν λοιπόν όλα τα παραπάνω; Τι ισχύει για τη βιόσφαιρα, μέλος της οποίας είναι και ο άνθρωπος;
Η ύπαρξη της βιόσφαιρας, λέει ο Ζακ Μονό, αποτελεί ένα ιδιαίτερο γεγονός, που ενώ η επιστήμη μπορεί να το εξηγήσει, εν τούτοις, όπως και τόσα άλλα στο σύμπαν, δεν μπορεί να το προβλέψει. Κατά τούτο λοιπόν η βιόσφαιρα, όπως και άπειρα άλλα αντικείμενα και φαινόμενα στο σύμπαν, είναι απρόβλεπτη.
Το καθοριστικό λοιπόν εδώ είναι το κατά πόσον εμείς, οι άνθρωποι, είμαστε διατεθειμένοι να πάψουμε να βλέπουμε τους εαυτούς μας «απαραίτητους, αναπόφευκτους, διατεταγμένους ανέκαθεν». Όλες οι θρησκείες, οι περισσότερες φιλοσοφίες και μέρος της επιστήμης αποδεικνύουν πόσο ο άνθρωπος θέλγεται να αισθάνεται απαραίτητος, αναπόφευκτος, ανέκαθεν διατεταγμένος και ουδόλως συμπτωματικός.
Όμως είναι μια καλή ευκαιρία τώρα εδώ να αναλογιστούμε πού οδηγεί ο εγωισμός αυτός του ανθρώπου. Πόσο τον εμποδίζει να αντιληφθεί την ανάγκη, αλλά και την ευτυχία, να ζει σε αρμονία με τα άλλα έμβια όντα και με το φυσικό του περιβάλλον. Ακόμα, πρέπει να σκεφτούμε πόσο ανυπόστατες και επικίνδυνες είναι οι θεωρίες περί «του ανθρώπου ως κορωνίδας της δημιουργίας» και στη συνέχεια η ιδέες περί των «περιούσιων λαών» που έχουν, τάχα, «άνωθεν» ένα προορισμό και ένα σκοπό να επιτελέσουν επί της γης. Τα βλέπουμε, άλλωστε, στις μέρες μας, με τραγικό τρόπο να εκτυλίσσονται μπροστά στα μάτια μας, όπως είδαν και οι γονείς μας και οι παππούδες μας και ακόμα παλιότεροι πρόγονοί μας τους μαινόμενους «άνωθεν και ανέκαθεν διατεταγμένους» να σπείρουν τον όλεθρο, προς εκπλήρωση του προαιώνιου τάχατες σχεδίου!
(*) Δρ. Μηχανικός
τ. Δ/ντής ΔΕΔΔΗΕ Α.Ε.
Αναφορές:
Ζ. Μονό, Η τύχη και η αναγκαιότητα, εκδ. Κέδρος, Αθήνα, 1997
Όλα τα δημοσιευμένα κείμενα της στήλης μπορείτε να τα βρείτε στο
http://www.haniotika-nea.gr/author/koufakis/