Παιχνιδιάρικη διάθεση και αποκλίνουσα σκέψη: το αντίθετο της “σοβαρότητας” και της αποτελμάτωσης.
«Το παιχνίδι είναι αρχαιότερο από τον πολιτισμό, διότι ο πολιτισμός, όσο ανεπαρκώς κι αν ορισθεί, προϋποθέτει πάντα την ανθρώπινη κοινωνία, και τα ζώα δεν περίμεναν να έρθει ο άνθρωπος για να τα μάθει να παίζουν… Το παιχνίδι δεν μπορεί κανείς να το αρνηθεί. Μπορεί κανείς ν’ αρνηθεί, αν θέλει, όλες σχεδόν τις αφηρημένες έννοιες: τη δικαιοσύνη, την ομορφιά, την αλήθεια, την καλοσύνη, το πνεύμα, τον Θεό. Μπορεί κανείς ν’ αρνηθεί τη σοβαρότητα, αλλά όχι και το παιχνίδι», Johan Huizinga, Homo Ludens – Ο Άνθρωπος και το Παιχνίδι.
Το παιχνίδι σε κάθε περίοδο αντανακλά τις συνήθειες της κοινωνίας, τις ριζωμένες αντιλήψεις, τις συμπεριφορές και τις προκαταλήψεις της. Οι συμβολισμοί των παιχνιδιών συσχετίζονται και παρουσιάζουν τις θρησκευτικές και φιλοσοφικές αναζητήσεις που κυριαρχούν. Τα παιχνίδια μας διασκεδάζουν, μας ξεκουράζουν, απελευθερώνουν, διαπαιδαγωγούν. Δίνουν στους παίκτες την ικανότητα να εξασκήσουν ταλέντα και αρετές. Μακριά από το πλαίσιο του παιχνιδιού, για παράδειγμα μέσα σε μια αίθουσα όπου γίνεται αποστήθιση γνώσεων, αυτές οι αρετές περιορίζονται. Δεν γίνεται δηλαδή ολόπλευρη προαγωγή και ανάπτυξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του ανθρώπου.
«Στα σχολεία μας γενικά γελάμε πάρα πολύ λίγο», λέει ο Τζιάννι Ροντάρι στη Γραμματική της Φαντασίας. «Η ιδέα ότι η εκπαίδευση του νου πρέπει να είναι κάτι σκοτεινό, είναι από εκείνες που δύσκολα μπορεί να τις καταπολεμήσει κανείς. Κάτι ήξερε γι’ αυτό ο Τζάκομο Λεοπάρντι όταν έγραφε στο «Τζιμπαλντόνε» του την 1η Αυγούστου 1823: Η πιο ωραία κι ευτυχισμένη ηλικία του ανθρώπου, που είναι η παιδική ηλικία, βασανίζεται με χίλιους τρόπους, ανάμεσα σε χίλιες δυσκολίες, φόβους, κόπους που επιβάλλει η αγωγή και η εκπαίδευση, τόσο που ο ενήλικος, ακόμη κι όταν δυστυχεί… δε θα δεχόταν να ξαναγίνει παιδί αν ήταν να υποφέρει αυτά που έχω υποφέρει εγώ στην παιδική μου ηλικία»
Παιχνίδι και Πολιτισμός
Τα παιχνίδια μεταδίδονται από γενιά σε γενιά, αλλάζουν ενσωματώνοντας τις αλλαγές που συμβαίνουν και ακολουθούν δρόμους τους οποίους επιβάλλει ο άνθρωπος στην εποχή. Στην Σπάρτη της αρχαιότητας τα παιδιά ασκούνταν στα παιχνίδια του πολέμου και της δύναμης, στην παλαίστρα και στην ισχύ, ενώ στην Αθήνα παιχνίδι ήταν οι απορίες των σοφιστών. Ο πολιτισμός της Ρώμης καθρεφτίστηκε ανάγλυφα στο έργο «άρτος και θεάματα», στις αρένες και τις αιματηρές μονομαχίες. Στο Βυζάντιο ο ιππόδρομος έδινε το στίγμα.
«Στην αρχαιότητα τα τετράγωνα του κουτσού ήταν ένας λαβύρινθος όπου έσπρωχναν μια πέτρα (η οποία συμβόλιζε τη ψυχή) προς την έξοδο (λύτρωση)», γράφει ο Robert Caillois στο βιβλίο «Τα Παιχνίδια και οι Άνθρωποι». Στην Ινδία το Σκάκι παιζόταν αρχικά με τέσσερις βασιλιάδες αντί για έναν, όπως το ξέρουμε σήμερα. Το κουτσό, το σκάκι και όλα τα παιχνίδια δέχθηκαν τις επιρροές των κοινωνικών αλλαγών στο διάβα του χρόνου αλλά και τις κοινωνικές συνθήκες όπως αυτές αποτυπώθηκαν στις μεταμορφώσεις των όρων του παιχνιδιού.
Η χαρά της θεώρησης των πιθανών εκβάσεων
Σκάκι, μουσική, καλλιγραφία και ζωγραφική, λένε οι Κινέζοι πως είναι οι τέσσερις βασικές δραστηριότητες που βοηθούν στην πνευματική καλλιέργεια. Οι Κινέζοι θεωρούν – γράφει ο Caillois – ότι «αυτά τα παιχνίδια συνηθίζουν εξίσου το πνεύμα στο να βρίσκει ευχαρίστηση στις πολλαπλές απαντήσεις, συνδυασμούς και εκπλήξεις που γεννούν σε κάθε στιγμή ολοένα νέες καταστάσεις. Εδώ η επιθετικότητα κατευνάζεται, ενώ η ψυχή μαθαίνει τη γαλήνη, την αρμονία, τη χαρά της θεώρησης των πιθανών εκβάσεων».
Αλήθεια είναι βέβαια πως οι εποχές αλλάζουν, μα το βάδισμά τους δεν είναι πάντα προς τα μπρος. Είναι μεγάλα τα σκοτεινά χρονικά διαστήματα, τότε που παίρνει τα ηνία ο «άνθρωπος-υπολογιστής», ο νους που όλα τα μετρά και τα υπολογίζει σύμφωνα με το τι έχεις, ξεχνώντας παράλληλα ποιος είσαι. Ίσως λοιπόν να μην είναι αυθαίρετη απόπειρα η διατύπωση του ισχυρισμού ότι εδώ βρίσκεται και η αιτία για τον εξοβελισμό του παιχνιδιού από το πλαίσιο δραστηριοτήτων μικρών αλλά και μεγάλων.
Η καταπίεση των συναισθημάτων και ο «άνθρωπος – υπολογιστής»
Απίστευτα ποσά δαπανώνται κάθε χρόνο σε ολόκληρο τον κόσμο από δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς για να επιτευχθεί η ομοιομορφία των συνειδήσεων, η καταπίεση των συναισθημάτων, η «εκπαίδευση» του νέου ανθρώπου. Προγράμματα και πρακτικές που ενοχοποιούν το ίδιο το παιχνίδι ταυτίζοντάς το με «χάσιμο χρόνου». Μαθαίνουμε από τα μικρά μας χρόνια πως να θυσιάζουμε τη ψυχή μας στο βωμό μιας πρόσκαιρης ή εικονικής επιτυχίας. Και μάλιστα πρέπει να μάθουμε να είμαστε «παραγωγικοί», «αποτελεσματικοί» (με βάση τους κανόνες της αγοράς) και προπαντός να μη χάνουμε χρόνο!
Το παιχνίδι μετατράπηκε με τη σειρά του σε εκτόνωση κι ο άνθρωπος ένας… προβλέψιμος ασθενής που ανταποκρίνεται σχετικά καλά στα μοντέλα τα οποία έχει εκπονήσει η σύγχρονη βιομηχανία της κατανάλωσης. Μόνο που η πόρτα της πραγματικότητας της ζωής δεν ανοίγει με νοητικούς υπολογισμούς κι αυτός ο ίδιος ο «άνθρωπος – υπολογιστής» κάποια στιγμή θα αναζητήσει τα χρόνια που άφησε να περάσουν χωρίς να παίξει. Τότε θα καταφέρει να δει με τα μάτια της καρδιάς πως η ζωή απλά επιβιώνει αργοπεθαίνοντας μέσα στους «υπολογισμούς».
Ίσως να έχουν τελικά δίκιο, ο Αντουάν Ντε Σαίντ-Εξυπερύ που έγραφε πως: «μόνο με την καρδιά βλέπεις καλά. Την ουσία δεν τη βλέπουν τα μάτια», αλλά και ο Όσσο που έλεγε ότι: «η πόρτα της πραγματικότητας ανοίγει όχι μέσω του νου, αλλά μέσω της καρδιάς».
Μόνο που αυτό το δίκιο χάνει την αξία του όταν στο πλαίσιο της καθημερινότητάς μας μένει μόνο στο επίπεδο μιας ωραίας φράσης, σαν μία σκέψη που περνά φευγαλέα απ’ το νου, όταν δηλαδή δεν αφήνουμε χώρο για να ριζώσει και ν’ ανθίσει ο σπόρος της δημιουργικότητας στον κήπο της ανθρώπινης ζωής. «Η καρδιά του ανθρώπου είναι ένα κουβάρι κάμπιες. Φύσηξε Χριστέ μου να γίνουν πεταλούδες», λέει ο Νίκος Καζαντζάκης.
Ο Παίζων Άνθρωπος είναι ο αυθεντικός, ο γνήσιος άνθρωπος. Είναι εκείνος που μπορεί να αναποδογυρίζει τις συνθήκες στη ροή της ιστορίας, με παιχνιδιάρικη διάθεση και αποκλίνουσα σκέψη, δημιουργώντας το νέο ακόμα και μέσα στα πιο ασφυκτικά πλαίσια. Το κλειδί βρίσκεται πάντα στην καρδιά και η ανακάλυψή του ισοδυναμεί με ένα θαύμα της ύπαρξης. Ένα θαύμα καθημερινό, που ωθεί στην αναγέννηση και στην ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητάς.
«Ας το ξεκαθαρίσουμε, μια για πάντα: ο άνθρωπος παίζει μόνον εκεί όπου είναι άνθρωπος με την πλήρη σημασία της λέξης και είναι πλήρης άνθρωπος μόνον εκεί όπου παίζει», Schiller, Επιστολές για την αισθητική παιδεία (15η)
*Η Μαρία Κατσικανδαράκη είναι νηπιαγωγός. Ο Χρήστος Τσαντής είναι συγγραφέας και σύμβουλος ψυχικής υγείας
