» Richard Wright (µτφρ. Γιάννης Πεδιώτης, εκδόσεις Ωκυτόκια)
Και να που στο τέλος του ‘24, ανάµεσα σε δεκάδες τίτλους βιβλίων, εµφανίστηκαν και οι νεοσύστατες εκδόσεις Ωκυτόκια µε βιβλίο άφιξης και γνωριµίας το µυθιστόρηµα του Ρίτσαρντ Ράιτ, Ο άνθρωπος που έζησε υπογείως.
Ο Ράιτ (1908-1960), Αφροαµερικανός συγγραφέας, δεν είναι άγνωστος στο ελληνικό κοινό, αφού τα δύο µέχρι πρότινος σηµαντικότερα έργα του, το Γέννηµα θρέµµα (1940) και το Μαύρο αγόρι (1945), κυκλοφορούν. Ο άνθρωπος που έζησε υπογείως, παρότι γράφτηκε κάπου ανάµεσα στα δύο παραπάνω δηµοφιλή έργα του, δεν δηµοσιεύτηκε παρά το 2021, εξήντα χρόνια µετά τον θάνατο του δηµιουργού, όταν η κληρονόµος του έργου του, Τζούλια Ράιτ, θα ανακαλύψει το χειρόγραφο, που ο εκδοτικός οίκος µε τον οποίο ο Ράιτ διατηρούσε συνεργασία είχε απορρίψει την έκδοσή του και µόνο µια εκδοχή του αρχικού µυθιστορήµατος, σε µορφή εκτεταµένου διηγήµατος, κυκλοφόρησε λίγο αργότερα.
Ο Φρεντ Ντάνιελς, ο άνθρωπος που έζησε υπογείως, θα συλληφθεί φεύγοντας από το σπίτι των πλούσιων λευκών για τους οποίους δούλευε, στον δρόµο για το σπίτι του και την ετοιµόγεννη σύζυγό του. Μια διπλή δολοφονία θα του καταλογιστεί, παρότι εκείνος αρνείται πεισµατικά την όποια εµπλοκή του, παρά τα βασανιστήρια και τις πολύωρες ανακρίσεις. Σε µια στιγµή αδράνειας θα κατορθώσει να δραπετεύσει και να κατέλθει στο σύστηµα υπονόµων της πόλης.
Ο Ράιτ εµπνεύστηκε την ιστορία του από ένα αληθινό γεγονός που είχε διαβάσει στον τύπο της εποχής. Παρότι και το πρότερο έργο του είχε στο επίκεντρο τον ρατσισµό που αντιµετώπιζε η µαύρη κοινότητα, παρά την όποια πρόοδο είχε µε τα χρόνια συντελεστεί, είναι εύκολο να πιθανολογήσει κανείς τους λόγους για τους οποίους ο εκδοτικός οίκος αρνήθηκε την κυκλοφορία του µυθιστορήµατος.
Εξήντα χρόνια µετά, παρότι σίγουρα κάποιος δρόµος προς την ισότητα και την ισονοµία έχει διανυθεί, το έργο του Ράιτ διόλου παρωχηµένο δεν µοιάζει, δυστυχώς, όπως συχνά πυκνά το αστυνοµικό ρεπορτάζ µας υπενθυµίζει, και η φράση «δεν µπορώ να αναπνεύσω» έχει χρησιµοποιηθεί από πάνω από εβδοµήντα ανθρώπους που σκοτώθηκαν από την αστυνοµία, στην πλειοψηφία τους µαύροι. Άλλωστε, το 2020, έναν χρόνο πριν τελικώς κυκλοφορήσει Ο άνθρωπος που έζησε υπογείως, ο Τζορτζ Φλόιντ θα δολοφονηθεί από αστυνοµική µπότα και το κίνηµα Black Lives Matter θα δηµιουργηθεί.
Προφητικό, πόσο σιχαίνοµαι αυτόν τον χαρακτηρισµό, εδώ δεν είναι µια µελλούµενη απειλή για την ανθρωπότητα, αλλά η κραυγή πως χωρίς δικαιοσύνη δεν µπορεί να υπάρξει ειρήνη, η οξυδέρκεια πως θέλει µεγάλο αγώνα για να αλλάξουν τα πράγµατα και όχι απλώς και θεωρητικά µόνο να βελτιωθούν.
Η κοινωνικοπολιτική διάσταση του µυθιστορήµατος είναι έντονη, όµως το Ο άνθρωπος που έζησε υπογείως δεν εξαντλείται σε αυτή. Ο Ράιτ δεν αναλώνεται στην απλή καταγραφή της ανισότητας και του ρατσισµού που βιώνουν οι Αφροαµερικανοί, πρωτίστως επιθυµεί να γράψει λογοτεχνία, σίγουρα όχι αναχωρητική, σίγουρα πολιτική, αλλά όχι στρατευµένη και στεγνή, όχι ένα ρεπορτάζ εφηµερίδας. Ο τρόπος µε τον οποίο ο Ράιτ διαχειρίζεται το υλικό της έµπνευσης, ο τρόπος µε τον οποίο κατασκευάζει εν τέλει το µυθιστόρηµά του, εκτός από τη δεδοµένη ικανότητα στην πρόζα και την εν γένει λογοτεχνική σκευή, αναδεικνύει, κατά τη γνώµη µου, και το (λευκό) προνόµιο (µας) όπως αυτό πυροδοτείται από την ανάγνωση µιας ιστορίας όπως αυτή, αυτή η πτώση από τα σύννεφα, η απόπειρα να στρέψουµε τη σκέψη µας προς µια εξαίρεση του κανόνα ισονοµίας εξαιτίας του οποίου καταφέρνουµε και κοιµόµαστε το βράδυ και τελικά να σταθούµε σκεπτικοί απέναντι στην κάθε ανάφλεξη οργής λέγοντας: εντάξει, αυτό που έγινε ήταν λάθος, δεν πρέπει όµως να γίνονται επεισόδια, ο ένοχος θα τιµωρηθεί (ποτέ δεν τιµωρείται), η δικαιοσύνη (ποια δικαιοσύνη) θα επιληφθεί, όλα θα διορθωθούν, και πέφτουµε ξανά για ύπνο, σίγουροι για την φιλελευθερία µας και πεπεισµένοι πως εµείς ρατσιστές δεν είµαστε.
Ένας µαύρος, σκέφτοµαι από την απόσταση της λευκότητάς µου, δεν νιώθει αυτή τη συνθήκη εξαίρεσης, αλλά αισθάνεται βαθιά στο πετσί του αναπόσπαστο µέρος του κανόνα που λέει πως ανά πάσα στιγµή για όποια αφορµή µπορεί να βρεθεί κάτω από την αστυνοµική σόλα γυρίζοντας σπίτι στην ετοιµόγεννη γυναίκα του, όπως συνέβη στον Άνθρωπο που έζησε υπογείως. Ας µη γελιόµαστε. Το γεγονός πως το 2021 κυκλοφόρησε το βιβλίο αυτό δεν είµαι σίγουρος τι ακριβώς σηµαίνει. Είναι όντως µια πρόοδος ή είναι µια ελάχιστη παραχώρηση απλά και µόνο για να στηριχτεί το επιχείρηµα περί προόδου, ένα ιδιότυπο διαφηµιστικό φυλλάδιο κοινωνικής ειρήνης;
Η ιστορία καθόδου στον υπόνοµο µπορεί να διαβαστεί και ως αντιστροφή της πλατωνικής σπηλιάς. Η περιδιάβαση ανάµεσα στα λύµατα και το σκοτάδι που κυριαρχεί κάτω από την επιφάνεια είναι ένα µέρος στο οποίο ο Φρεντ Ντάνιελς µπορεί να αναπνεύσει και να νιώσει την ελευθερία, κάτι αδύνατο στην οργανωµένη κοινωνία. Η ενσυναίσθηση εδώ δεν είναι, δεν πρέπει να είναι, προσωποκεντρική, αφού στο πρόσωπο του Ντάνιελς αντανακλάται το σύνολο του φυλετικού ρατσισµού, υπήρξαν πολλοί Φρέντ πριν και µετά, εξακολουθούν να υπάρχουν πολλοί Φρεντ. Κάτι ακόµα: διαβάζοντας το βιβλίο αυτό δεν ένιωσα καµία έκπληξη, τίποτα δεν µου φάνηκε τραβηγµένο, τίποτα δεν θεώρησα λογοτεχνική υπερβολή για χάρη κάποιας σύµβασης. Ταυτόχρονα όµως ο ρεαλισµός δεν επικράτησε, η ιστορία δεν παρέµεινε στις επικράτειες του ντοκουµέντου. Και αυτό το αντιστικτικό συναίσθηµα, να διαβάζεις αχόρταγα, εξαιτίας της λογοτεχνικής οµορφιάς, κάτι τόσο φρικιαστικά γνώριµο, είναι ένα συναίσθηµα καθηλωτικό, αν και πάντοτε από την ασφάλεια και την απόσταση του προνοµίου.
Η έκδοση είναι κάτι παραπάνω από πλήρης. Το σηµείωµα του µεταφραστή Γιάννη Πεδιώτη, λειτουργεί εισαγωγικά, δίνοντας το πλαίσιο πίσω από τη (µη) έκδοση του βιβλίου. Η έκδοση περιλαµβάνει επίσης και ένα θεωρητικό κείµενο του ίδιου του Ράιτ σχετικά µε το σύλληψη και την εκτέλεση της αρχικής ιδέας, κείµενο που παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον όχι µόνο σχετικά µε το µυθιστόρηµα καθαυτό αλλά και την εν γένει σχέση του Ράιτ µε τη λογοτεχνία και έναν εµπνευσµένο συσχετισµό µε το παράλογο και τη τζαζ µουσική. Σίγουρα το βασικότερο ζητούµενο για κάθε εκδοτικό οίκο είναι η επιλογή των βιβλίων, όµως επίσης σηµαντική είναι και η ευρύτερη προσέγγιση, και εδώ οι εκδόσεις Ωκυτόκια κάνουν µια ξεκάθαρη δήλωση προθέσεων.
