Ο Χανιώτης γιατρός Ιωάννης Χαρτοφύλακας και η Μονή Χρυσοπηγής

Η συμβολή του στην αντιμετώπιση της επιδημίας πανώλης το 1595 στα Χανιά είχε ως αποτέλεσμα να του απονεμηθεί το 1608 ο τίτλος της Κρητικής Ευγενείας και να αναγνωρισθεί το 1611 κτήτορας της Μονής Χρυσοπηγής

Ο Ιωάννης Χαρτοφύλακας γεννήθηκε στα Χανιά περί τα μέσα του 16ου αιώνα από εύπορη οικογένεια. Μετέβη στην Ιταλία σε νεαρή ηλικία, όπου σπούδασε Φιλοσοφία και Ιατρική, αποκτώντας τον τίτλο του διδάκτορα. Στη συνέχεια επέστρεψε στον τόπο καταγωγής του ασκώντας το επάγγελμα του ιατρού. Συγκαταλέγεται στις εξέχουσες προσωπικότητες της εποχής του, με τη φήμη του να ξεπερνά τα στενά όρια της Κρήτης, όπως προκύπτει από τις δημοσιευμένες επιστολές του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Μελέτιου Πηγά (1) και του μετέπειτα ιερομάρτυρα και Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλου Λούκαρη (2).
Η επιδημία της πανώλης, κατά τη διάρκεια της οποίας ο Ιωάννης Χαρτοφύλακας προσέφερε αφιλοκερδώς τις εξαιρετικές ιατρικές υπηρεσίες του, εμφανίστηκε στην πόλη μας αρχικά το 1591, με ορισμένες αναζωπυρώσεις από το 1595 και έπειτα3. Η καθοριστική του συνεισφορά στην αντιμετώπιση της επιδημίας οδήγησε το Δόγη της Βενετίας Λεονάρντο Ντονάτο να εκδώσει στις 28.05.1608 σχετικό Διάταγμα. Με αυτό του απονέμεται ο τίτλος της Κρητικής Ευγενείας (Nobilitas Cretensis), καθώς «άνευ αμοιβής τινός επεμελήθη του Νοσοκομείου και της ιταλικής φρουράς και καθ’ ον χρόνον το Βασίλειον τούτο εκακουχείτο υπό της πανώλους»4.
Τρία χρόνια αργότερα ο Χανιώτης γιατρός επανέρχεται και με νεότερη αίτηση του ζητά να του παραχωρηθεί η επιστασία της Μονής Χρυσοπηγής, η οποία «ιδρύθη προ πεντηκονταετίας περίπου εκ της ευσεβείας των προγόνων μου»5. Ακολούθως εκδίδεται το από 08.03.1611 Διάταγμα του ίδιου Δόγη. Με βάση αυτό «παραχωρείται εις τον ειρημένον Χαρτοφύλακα η κατοχή του Μοναστηρίου της Θεοτόκου του επικαλουμένου Χρυσοπηγή, το οποίον ανηγέρθη υπό των προγόνων αυτού, απέχον δύο μίλια από της πόλεως των Χανίων εκτάσεως πεντήκοντα μουζουρίων εν όλω…»6. Ο Διευθυντής του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης Ν. Ι. Παπαδάκης σε σχετική μελέτη του το 1927 υπολογίζει την έκταση αυτή σε 166,33 στρέμματα7.

Συνεπώς η ίδρυση της Μονής ανάγεται στη δεκαετία του 1550, ενώ η ανακαίνιση της ξεκινά αμέσως μετά την έκδοση του ανωτέρω Διατάγματος το 1611. Τότε έλαβε και την οριστική μορφή, που διατηρεί μέχρι σήμερα. Μεταξύ άλλων κατασκευάστηκε η αύλειος πύλη της Μονής, στο υπέρθυρο της οποίας χαράχθηκαν δύο ελεγειακά δίστιχα, από γράμματα εν μέρει βυζαντινά και εν μέρει αρχαϊκά8.
Πηγής ζωής ούσα δοχείον, Παρθένε κόσμω
Ζωόν ύδωρ προχέεις, ούποτε παυόμενον.
Αιέν γαρ ρει νούσους τας πικράς θεραπεύον
Πάντων των μερόπων πίστει επερχομένων.
Η επιγραφή είναι άψογη από γλωσσική και μετρική άποψη, αναφέρεται δε στο όνομα της Μονής ως Ζωοδόχου Πηγής, από τα ανεξάντλητα νάματα της οποίας θεραπεύονται οι πικρές νόσοι, εκείνων που προσέρχονται με πίστη.
Η Ζωοδόχος Πηγή του Χαρτοφύλακος όπως είναι «η επίσημος και αυθεντική κλήσις της Μονής Χρυσοπηγής παρά τα Χανιά» εξακολουθεί να είναι μέχρι και σήμερα προσκύνημα με διεθνή πνευματική ακτινοβολία. Πράγματι κάθε χρόνο χιλιάδες «των μερόπων» αποθέτουν την ελπίδα τους στην θαυματουργή εικόνα της Παναγίας.
Κάτω από τη λαξευτή επιγραφή υπάρχει ανάγλυφος θυρεός που φέρει το οικόσημο του κτήτορα Χαρτοφύλακα. Το γεγονός ότι τα οικόσημα τοποθετούνταν πάντοτε στο οίκημα όπου διέμενε ο φέρων τον τίτλο της Κρητικής Ευγενείας, καθώς και το ότι δεν έχει εντοπιστεί παρόμοιο οικόσημο στην πόλη μας, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η Μονή χρησιμοποιήθηκε και ως κατοικία του Χαρτοφύλακα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Αγαθάγγελος Νινολάκης, «Η προς τους Κρήτας αλληλογραφία Μελετίου του Πηγά», εν Χανιοίς 1908, επιστ. 31, σελ. 59.
2. Τωμαδάκης, Νικόλαος, «Ιλαρίων Γραδενίγος, Μητροπολίτης Ηρακλείας και οι σύγχρονοι αυτώ λόγιοι και σχετικοί Κρήτες», Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τ. ΜΑ΄ (1974), 5-33.
3. ΚΗΡΥΞ, Εφημερίς Φιλελευθέρων Αρχών, 22.10.1924.
4. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΚΡΗΤΗ, Έτος Β, Τεύχος Α, εν Ηρακλείω 1913, σελ. 202.
5. Ν. Ι. Παπαδάκη, Διευθυντού Ιστορικού Αρχείου Κρήτης, «Το Οικόσημον του Χαρτοφύλακος και η Μονή Χρυσοπηγής», 1927, I.A.K. σελ. 27, «eretto gia 50 anni in circa della pieta dei miei progenitori».
6. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΚΡΗΤΗ, Έτος Β, Τεύχος Α, εν Ηρακλείω 1913, σελ. 207.
7. Ν. Ι. Παπαδάκη, Διευθυντού Ιστορικού Αρχείου Κρήτης, «Το Οικόσημον του Χαρτοφύλακος και η Μονή Χρυσοπηγής», 1927, I.A.K. σελ. 24.
8. Στέφανου Ξανθουδίδου, «Χριστιανικαί Επιγραφαί Κρήτης», Αθήνησιν 1903, σελ. 98.