Ο Δημήτρης Κακαβελάκης, εισήλθε στην ποιητική κονίστρα πριν από 72 χρόνια με την εκτός εμπορίου συλλογή «Οριο» (1948) και έκτοτε παραμένει στις λογοτεχνικές επάλξεις με παράλληλη επιτυχή ενασχόληση με τον πολιτισμό στην ευρύτερη εκδοχή του, και με τη δημοσιογραφία1. Το δοκιμιακό, πεζογραφικό και θεατρικό του έργο δείχνει, επίσης, έναν ανήσυχο πνευματικό άνθρωπο με ασυνήθιστη ευρυμάθεια και διεισδυτική ματιά
Σ’ αυτήν εδώ τη μελέτη θα παρουσιάσω μερικές από τις ιδιαιτερότητες της ποίησής του αρκούμενος εντελώς ενδεικτικά σε ορισμένες από τις εικοσιμία ως τώρα δημοσιευμένες συλλογές2.
Η καταγωγή του συγγραφέα τεκμαίρεται επαρκώς στην περίφημη Τριλογία του για την Κρήτη «Η νήσος», «Κρήτη όνειρο μέγα»3 και «Σάρκα μία»4. Ο Κακαβελάκης αποτίει φόρο τιμής στον διαχρονικό κρητικό πολιτισμό και στον ηρωισμό των Κρητικών. Παρελαύνουν, με υπαινικτικές αναφορές, δυνάστες, καταλυτές και ελευθερωτές με εμφανείς ανησυχίες για το μέλλον του τόπου που υφίσταται τις συνέπειες ποικίλων αλλοτριωτικών μηχανισμών. Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι τα διακοσμητικά μοτίβα της πρώτης συλλογής είναι από σφραγιδόλιθους του μινωικού πολιτισμού και τα σχέδια από την καμαραϊκή κεραμική. Δηλώνεται με τον τρόπο αυτόν η μακραίωνη λαμπρή πολιτιστική παράδοση του νησιού. Η συλλογή αφιερώνεται «Στη Μεγάλη Μάνα/και στη μάνα μου» με εμφανή τη σύνδεση της πνευματικής με τη φυσική συγγένεια. Το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον του νησιού εξετάζονται ως ενιαίο σύνολο, όπου ο ύμνος, η προφητεία και ο θρήνος παραπέμπουν σε μυστηριακές και μυσταγωγικές στιγμές κατά τις οποίες συνυφαίνεται έξοχα το όνειρο με την πραγματικότητα. Τα παρατιθέμενα ως μότο χωρία «Ολολύξατε οι κατοικούντες εν τη νήσω ταύτη» (Ησαΐας ΚΓ 6), «Και πάσα νήσος έφυγε και όρη ουχ ευρέθησαν» (Αποκάλυψις ΙΣΤ΄ 20) προϊδεάζουν για τη θεματική του έργου.
Οι καταγωγικές ρίζες του ποιητή γίνονται υπαινικτικά αντιληπτές καθώς αποφεύγει συστηματικά λέξεις της κρητικής διαλέκτου, αφού οι συμβολισμοί του αποκτούν γενικότερο, πανελλαδικό και διεθνικό ενδιαφέρον, και γι’ αυτό δεν θα ήταν σκόπιμος, και πολύ περισσότερο υφολογικά επιδοκιμαστέος, ο εγκλωβισμός στην τοπικότητα, η οποία όμως εξαίρεται ως θεμελιώδης πτυχή της ιδιοσυστασίας.
Σε ένα σύνολο 45 ποιημάτων υπάρχουν μόνο τρεις «κρητισμοί»: ο μορφολογικός ιδιωματισμός φτάξαμε (62), αντί φτάσαμε, η λέξη αναστορήματα (83), γνωστή και ως ανιστορήματα «διηγήσεις» και ο στίχος από το ριζίτικο τραγούδι του αητού «σε ψηλό βουνό/σε ριζιμιό χαράκι». Ο ποιητής ορμώμενος από τα λόγια του ανώνυμου λαϊκού στιχουργού συνθέτει ένα ποίημα γεμάτο λυρισμό, τολμηρές εικόνες και ασυνήθιστες μεταφορές:
Ο αητός της νιότης εξορύσσει/τα μάτια της νύχτας/όταν τα τραγούδια ανεβαίνουν/σε ψηλό βουνό/σε ριζιμιό χαράκι/να διασαλεύσουν τον χορό/των δέντρων που στροβιλίζουν/το κλάμα και το γέλιο …
Υπάρχει, επίσης, αναφορά στον Ψηλορείτη σε ένα γλωσσικό περιβάλλον που αποσκοπεί στην οικολογική αφύπνιση (Ν 73): Στη φωτοβόλο ανίχνευση/πανηγυριών δεν μένουν/περιθώρια κέρδους/στην τέχνη που δεν/εκπέμπει φλόγες/να καίει τη φαντασία/των σκουπιδιών που/σωριάζονται να ξεπεράσουν/τον Ψηλορείτη.
Γλωσσικές και υφολογικές ιδιαιτερότητες
Η ποίηση του Κακαβελάκη εμφανίζει αρκετές ιδιαιτερότητες, ορισμένες από τις οποίες έχουν έντονα ιδιοσυγκρασιακό χαρακτήρα. Η επόμενη κατηγοριοποίηση έχει ενδεικτική αξία.
1. Νεολογισμοί
Ο ποιητής εμφανίζει έντονες νεολογικές τάσεις. Πολλοί νεολογισμοί είναι δικές του κατασκευές, ενώ άλλοι είναι αρκετά σπάνιοι. Μερικά παραδείγματα: αβλάσταγος (Ν, 52), αγωνιότητα (ΟΙ, 16), αεροβήματα5 (Ν 37), απομάντευση (ΕΥ, 12) αποηχοποιώ6 (ΟΙ, 40), ακυματισμός (ΕΥ, 13), αυτο-εξελιγμός (ΕΥ, 26), δυσνοήματα (ΕΥ, 13), εκμεταλλευτισμός7 (ΟΙ, 28), εξέλιγμα (ΟΙ, 20), επιχωρούντες κόσμοι (ΟΙ, 39), ευ-αγωνισμοί (ΕΥ, 7), θεοκροτεί και αθεοκροτεί (ΟΙ, 54), ισογωνιότητα (ΟΙ, 15), κοσμολογισμός (ΟΙ, 44), κρυσταλλομόρια (ΟΙ, 29): ~ της οργής8, λαμποστατικός (ΕΥ, 32), λεϊζερικός (ΕΥ, 32), λυχνοστατικός (ΕΥ, 32), μακρο-καταιγίδα9 (N, 20), παιγνιδομάζωμα (Ν, 22), παραέννοια (ΟΙ, 32), περιβρέγματα (N, 19), πιστοσύντροφοι (Ν, 22), πλατειαστές του ξίφους (ΟΙ, 34), ρομβικότητα (ΟΙ, 14), στηθόπετρες: με τα μακρά τείχη ν’ ανεβαίνουν στηθόπετρες (N, 19), σιωποστενάζουν (N, 21), συνομοίωση (ΕΥ, 14), ταξίδεψη (ΟΙ, 42), υπερκατάρρευση (ΓΣ, 89), υπερκεφαλή (ΕΥ, 14), φωτοταχύτητα (ΕΥ, 23).
2. Λέξεις του επιστημονικού λεξιλογίου
Ο Κακαβελάκης χρησιμοποιεί ασυνήθιστα πολλούς επιστημονικούς όρους, επιβεβαιώνοντας ότι οι λεγόμενες «ποιητικές λέξεις» έχουν σχετική αξία. Οι θεωρούμενες «αντιποιητικές» λέξεις του επιστημονικού λεξιλογίου αποκτούν εδώ νέα δυναμική. Κρυσταλλώσεις ασυμμετρίας/Θραυσμάτων που πορεύονται/Προς ακτές φράκταλ (ΟΙ, 30). Στην κατηγορία αυτή ανήκουν πολλές λέξεις με το μόρφημα -ότητα, όπως αδιαλειπτότητα (ΕΥ, 16), ανεικονικότητα (ΟΙ, 31), ανιερότητα (ΕΥ, 33), αυτο-ομοιότητα (ΕΥ, 18, ιδιότητα του φράκταλ), κρυσταλλικότητα (ΟΙ, 30), ανοητότητα, νοητότητα, προνοητότητα, υπερνοητότητα (ΟΙ, 53).
3. Σπάνιες λέξεις με νέα σημασία
Στην ποίηση του Κακαβελάκη υπάρχουν εκατοντάδες λέξεις με αξιοπρόσεκτες σημασιολογικές διαφοροποιήσεις οι οποίες έχουν μείνει στο περιθώριο της λεξικογραφικής έρευνας. Η εξανάσταση των ναυμάχων (N, 19) δίνει λαβή για αναλυτικότερη μελέτη της πολύσημης μεταγενέστερης λέξης ἐξανάστασις. Σημαίνει «αποβολή, αποπομπή», «αναγκαστική μετανάστευση», «σήκωμα (από το κρεβάτι)», «υπεροπτικότητα, αλαζονεία», «ανάσταση» (με τη χριστιανική έννοια του όρου), «δημιούργημα, πλάσμα»10. Η λέξη δικτύωμα (ΟΙ, 38) χρησιμοποιείται εδώ με τρόπο που δείχνει ότι ο ποιητής γνωρίζει σημασιολογικές και δομικές λεπτομέρειες του σύγχρονου αυτού τεχνολογικού όρου. Έτσι ορίζεται ένας σύνθετος φορέας όλα τα μέλη του οποίου είναι ράβδοι. Το βασικό πλεονέκτημα των δικτυωμάτων είναι ότι με αυτά μπορεί να γίνει μια κατασκευή μεγάλων διαστάσεων, αλλά μικρού βάρους. Επίλυση του δικτυώματος σημαίνει ότι ζητείται η ανεύρεση της εφελκυστικής (ή θλιπτικής) δύναμης που φορτίζει κάθε ράβδο του11. Εξίσου δύσκολος είναι ο καθορισμός των σημασιών της φωτοτροπίας η οποία υπάρχει στην πρώτη ενότητα της συλλογής Γλώσσες στερεών που φέρει τον τίτλο «Μαρτύριο φωτοτροπίας». Το πόσο βαθιά έχει εισχωρήσει στα μυστικά της γλώσσας ο ποιητής φαίνεται από την ακριβή οριοθέτηση της έννοιας αυτής της λέξης η οποία δεν έχει καμιά σχέση με τον φωτοτροπισμό, αν και σε ορισμένα λεξικά της Αγγλικής οι δύο λέξεις θεωρούνται συνώνυμες. Ο χημικός αυτός όρος έχει δύο διακριτές σημασίες: 1. Μεταβολή του χρώματος ορισμένων ουσιών όταν εκτίθενται στο φως σε διαφορετικά μήκη κύματος. 2. Επαναφορά του χρώματος ορισμένων χρωστικών ουσιών όταν φωτίζονται σε συγκεκριμένο μήκος κύματος.
4. Ασυνήθιστες συνδυαστικές δυνατότητες
Οι ερευνητές έχουν επικεντρώσει ως σήμερα το ενδιαφέρον τους στου ποιητικούς μονολεκτικούς νεολογισμούς. Αξίζει όμως να μελετηθούν και τα λεγόμενα «σύμπλοκα» (collocations), οι σταθερές λεξικές συνάψεις που δημιουργεί ο ποιητής για τις δικές του ανάγκες. Μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα: αθλοφόρες λέξεις (ΕΥ, 12), αιωρούμενη προσδοκία12 (N, 19), αλόγιστη αρμονία (N, 19), αστέρεη σκληρότητα (ΓΣ, 88), βυθισμένες φωνές (Ν, 21), βυθοί αβυθομέτρητοι (ΓΣ, 84), ευχίτωνες αστέρες (ΕΥ, 12), εφτάχρωμη ευηγορία (ΕΥ, 10), μονόφθαλμη ηδονή (Ν, 39), ξέπλεκες λέξεις (Ν, 57), πηδαλιουχία μαραμένων φωτοπαιγνίων (Ν, 26), πραγματοκρατική απραγματικότητα13 (ΟΙ, 20), φιλεύσπλαχνη αρτηρία (N, 19). Οι ψίθυροι των κρίνων (Ν, 41) δεν τεκμηριώνονται από άλλη πηγή.
5. Επαναλήψεις – τριαδικές σχέσεις
Η επανάληψη ως υφολογικό μέσο, τόσο στην ποίηση όσο και στη διαφήμιση, έχει απασχολήσει αρκετά την έρευνα. Ο Κακαβελάκης αξιοποιεί συχνά τη δυνατότητα αυτή σε διάφορα επίπεδα. Η παράθεση μετοχών σε -ώντας και -οντας λειτουργεί και σε γραφηματικό επίπεδο:
Οι καρποί βογγώντας
τρίζοντας
σπάζοντας (Ν, 67)
Σύγκρ. την ακριβή αντιστοιχία: Περπατώντας/ανεβαίνοντας/κατεβαίνοντας (Ν, 19). Στο παράδειγμα Αντίσταση στους κλαυθμούς/αντίσταση στους οδυρμούς/ αντίσταση στους ευνουχισμούς (Ν, 62) δεν επαναλαμβάνεται μόνο η λέξη αντίσταση τρεις φορές, αλλά χρησιμοποιούνται ως προσδιορισμοί τρία αρσενικά ουσιαστικά σε αιτιατική πληθ. -ούς που επαυξάνουν τη ρυθμικότητα: με πικραμούς/υποταγμούς και κατασπαραγμούς (ΓΣ, 45). Βλ. και Με ανέμους γηίνους/Με ανέμους ηλιακούς/Με ανέμους γαλαξιακούς (ΟΙ, 51).
6. Αξιοποίηση των αντωνύμων – Παιχνίδι με τις λέξεις
Η συσσώρευση αντωνύμων λειτουργεί ως εστία αντιπαράθεσης, σε συνδυασμό με τις επιλεγμένες παρηχήσεις: Όλα άτρομα/Έντρομα/Ευθύβολα/Ανευθύβολα (ΓΣ, 53). Παρουσίες στα φαινόμενα/Κι οι απουσίες στα μη φαινόμενα (ΟΙ, 17). Με εισορμήσεις/Και εφορμήσεις/Ανελευθερίας και/Ελευθερίας/Να συγκρούονται/Με τα μυστήρια και τα μαρτύρια (ΟΙ, 18). Καθορίζοντες ορίζοντες/Και οι αφορίζοντες/Και προσπορίζοντες/Με ευφάνταστους προλόγους/Αφάνταστους λόγους/Και πλάνους επιλόγους (ΟΙ, 44). Στην παρυφή και στην κορυφή (ΕΥ, 11). Ανάμεσα σε ΕΥ και ΦΕΥ/Αστέρια με φως και χωρίς φως (ΕΥ, 28).
Το παιχνίδι με τις λέξεις έχει πολλές παραλλαγές: Υποδομιστές επιδομιστές/Και αποδομιστές (ΟΙ, 26). Το άρμα για μεταφορά/Του πνεύματος εποχής/Σε μήκος αντοχής/Με ανοχή (ΟΙ, 37). Της πορείας/Και της μακράς απορίας (ΟΙ, 38). Του διέρχεσθαι του απέρχεσθαι/Αλλά και του συνέρχεσθαι (ΟΙ, 43). Ως λογισμούς διαλογισμούς/Αναλογισμούς και υπολογισμούς (ΕΥ, 29). Σε χώρο κάλυψης/Σε χρόνο αποκάλυψης (ΕΥ, 46).
Φιλοσοφία κατά τον Wittgenstein είναι η διαδικασία διασάφησης των συγχύσεων που προκαλεί η γοητεία της γλώσσας. Ο Κακαβελάκης είναι ποιητής-φιλόσοφος που ξέρει πολύ καλά τι σημαίνουν και πως αξιοποιούνται τα «γλωσσικά παιγνίδια» στην πυρωμένη στιγμή της ποιητικής δημιουργίας14.
7. ρηματικό ύφος
Η παράθεση τριών τουλάχιστον ρηματικών τύπων σε άμεση ακολουθία, στην ίδια φωνή και το ίδιο πρόσωπο, οδηγεί στο ρηματικό ύφος που εκφράζει δράση και προσδίδει ζωντάνια στον λόγο: Κ’ η τεφρή εξομοίωση/ανοίγει χαράδρες ιλίγγου/ανεγείρει πόλεις αμίλητου νερού/απλώνει βασίλεια ξηρασίας/επεκτείνει κόσμους κούφιας αναπνοής (Ν, 82).
8. Διακείμενο
Μεγάλη πρόκληση για την αποκωδικοποίηση των μυστικών της ποιητικής δημιουργίας του Κακαβελάκη είναι οι διακειμενικές αναφορές, ρητές ή, συνήθως, υπόρρητες. Οι στίχοι Στις ακτές της γλώσσας/Και γύρω από αυτές/Ακατοίκητοι οικισμοί/από λέξεις προκαλούν/Το ακατοίκητο/Να γίνει κατοικημένο (ΕΥ, 39) παραπέμπουν στα εμβληματικά λόγια του Οδυσσέα Ελύτη «Μονάχη έννοια η γλώσσα μου στις αμμουδιές του Ομήρου».
Η ποίηση του Κακαβελάκη έχει θεωρηθεί «νεοϋπερρεαλιστική», ένας γενικευτικός χαρακτηρισμός που δεν αποδίδει την πραγματικότητα. Σαφώς και δεν πρόκειται για παραδοσιακή ποίηση με τη γνωστή ομοιοκαταληξία και τα τετριμμένα συνήθως θεματικά μοτίβα. Είναι γνώστης όλων των σχολών, τάσεων και ρευμάτων της σύγχρονης ελληνικής και «διεθνούς» ποίησης και σταχυολογεί επιλεκτικά ό,τι αρμόζει στον χαρακτήρα και την ψυχοσύνθεσή του, ότι προσιδιάζει στις φιλοσοφικές και μεταφυσικές του αγωνίες, όπως και στις κοινωνικές του ευαισθησίες. Δεν ανήκει σε συγκεκριμένες σχολές ούτε κατατάσσεται σε γενιές ποιητών με τις αυθαίρετες συνήθως ανά δεκαετία οριοθετήσεις. Ακολούθησε συνειδητά ίσως τον μοναχικό του δρόμο με αποτέλεσμα να τον καταλαβαίνουν λίγοι, ακριβώς επειδή η ποίησή του, συχνά κραυγές απόγνωσης, παρουσιάζει απόλυτη συμπύκνωση νοημάτων. Απαιτούνται πολλαπλές αναγνώσεις γαι να κατανοήσει κάποιος τις υπαινικτικές του σκέψεις, κάποτε σπαράγματα λόγου, διατυπωμένες περισσότερο για να διαβάζονται παρά να απαγγέλλονται, όπως δείχνει η τυπογραφική τεχνική που ακολουθεί σε όλες σχεδόν τις ποιητικές του συλλογές: εμφατική χρήση κεφαλαιογράμματης γραφής για ορισμένες λέξεις, διαφορετικά μεγέθη και σχήματα γραμμάτων, με ασυνήθιστους συλλαβισμούς («παρασυλλαβισμούς» θα τους αποκαλούσα), ποικίλες διακοσμήσεις και ασυνήθιστο φωτογραφικό υλικό, που θυμίζει σε ορισμένες περιπτώσεις καινοφανείς αστέρες, επιβεβαιώνοντας έτσι τη συμπαντική δύναμη της ποίησης. Από το άλλο μέρος, ο ποιητής αποδίδει μεγάλη σημασία στην προφορικότητα και την απαγγελία, όπως δείχνουν οι εμφατικές επαναλήψεις φωνηέντων και φθόγγων. Αρκεί να δει κανείς το ποίημα-εικόνα «Σημεία πολυφυΐας ανομημάτων» (Οι γλώσσες των στερεών, σσ. 28-29) για να διαπιστώσει την πολυσημία που επιφέρει ο συνδυασμός λόγου, εικόνας, σχεδίου και ποικίλων απεικονίσεων των γραμμάτων του αλφαβήτου. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο ποιητής (ΓΣ, 89) παρέχει συγκεκριμένες οδηγίες ως προς την εκφώνηση και τον τονισμό των γραμμάτων-φωνημάτων, ανάλογα με το μέγεθός τους, τα οποία λειτουργούν «σε πολλά επίπεδα ψυχογλωσσικής έκφρασης, έντασης, αίσθησης και επίδρασης». Χαρακτηριστικό της ποίησης του Κακαβελάκη, όπως και της μοντέρνας ποίησης, είναι η αστιξία, η απελευθερωτική λειτουργία της οποίας δεν έχει μελετηθεί επαρκώς.
Ένα απόσπασμα από το ποίημα «Πεδίο τροχιάς του τετελεσμένου», (ΓΣ, 46), αποτυπώνει το παιχνίδι με τις λέξεις, την αξιοποίηση της κεφαλαιογράμματης γραφής, τον ρόλο των φωνημάτων, των ελάχιστων φωνολογικών μονάδων που επιφέρουν σημασιολογικές διαφοροποιήσεις (σώμα-χώμα), τους αυθαίρετους συλλαβισμούς που αποδομούν τον λόγο με απώτερο στόχο να φανεί μέσα από την «ασχήμια της αποσύνθεσης» η «ομορφιά της σύνθεσης»:
Έγχ εγχ εγχ ΟΡΔΑ εγχ εγχ εγχ-
ΟΡΔΟΥΝ ΟΟΟΡΔΟΥΝ
Για ΑΣΠΡΟ
ΣΩΜΑ
Για κόκκινο
ΣΤΡΩΜΑ
Για μαύρο
ΧΩΜΑ
Εγχ ΟΡΔΟΥΝ ΟΟΟΡΔΟΥΝ για
Κόκκινες λαβωματιές για κι
Κι κί τρινες ελπίδες
Ο καθόλου τυχαίος συλλαβισμός έγχ- αντί εγ- παραπέμπει στο έγχος, το «δόρυ» και η ορδά στην «ορδή», δηλαδή σε πολεμική σύρραξη, όπως επιβεβαιώνει η αναφορά στις κόκκινες λαβωματιές, ενώ ο σχηματισμός ενός ανύπαρκτου ρήματος (εγχορδώ) δείχνει το παράλογο του πράγματος, καθώς το άσπρο σώμα του πολεμιστή, δηλαδή ο αθώος πολεμιστής πάνω στο άλογο με το κόκκινο υπόσαγμα οδηγείται με βεβαιότητα στο θάνατο, αφού θα τον φάει το μαύρο χώμα. Οι κίτρινες ελπίδες, ένας ασυνήθιστος λεξικός συνδυασμός, ισοδυναμούν με τις χλομές ελπίδες. Η επανάληψη κι κι κι δείχνει δισταγμό και αμηχανία.
Αυτού του είδους τα ποιήματα δεν αρέσουν σε ορισμένους. Ακόμα και ποιητές, όπως ο Στυλιανός Αλεξίου15, γνωστότερος ως λαμπρός νεοελληνιστής και αρχαιολόγος, δεν διστάζει να δηλώσει ότι «νεοϋπερρεαλισμός, μοντέρνα ποίηση, ελεύθερος στίχος έχουν καταλήξει σήμερα να είναι ‘μανιέρα’» και ότι «με τη σειρά τους, έχουν ξεπεραστεί». Προχωρεί ακόμα ένα βήμα πιο πέρα και καταλήγει στο συμπέρασμα: «Η ποίηση δεν έχει πια κοινωνική λειτουργία, δεν απευθύνεται σε κανέναν. Είναι προσωπική υπόθεση και ασχολία του κλεισμένου στο γραφείο ατόμου».
Είναι αλήθεια ότι ο πολύς κόσμος, ως εκ των πραγμάτων, δεν διαβάζει απαιτητική ποίηση ή προτιμά άλλα ποιητικά είδη που είναι πιο εύπεπτα. Ο πραγματικός ποιητής γράφει πρωτίστως για τον εαυτό του και όχι κατά παραγγελία ή με γνώμονα τι είναι κάθε φορά του συρμού. Ο Κακαβελάκης γνωρίζει περισσότερο από κάθε άλλον τις δυσκολίες αποκρυπτογράφησης της γραφής του και των μηχανισμών λειτουργίας του καταγγελτικού του λόγου. Οι φαινομενικά μόνο ουτοπικές προσδοκίες του και ο εκστασιακός χαρακτήρας των επιφανειακά ανεπίκαιρων διακηρύξεών του αποτελούν πρόσθετες δυσκολίες κατανόησης των λεγομένων του. Αυτό όμως που ξεχνούν κάποιοι είναι ότι η μαγεία της μεγάλης σύγχρονης ποίησης έγκειται στο ότι παρέχει στον αναγνώστη, ή τον ακροατή, πολλαπλά ερεθίσματα να παρερμηνεύει την προθετικότητα του δημιουργού και να γίνεται ο δέκτης των μηνυμάτων πομπός άλλων μηνυμάτων μέσα από τις ερμηνευτικές του εικασίες που συχνά είναι μαγευτικές στην αναληθοφάνεια και την απιθανότητά τους. Πρόκειται για μια εξόχως ελκυστική, συχνά υποσυνειδησιακή διαδικασία αντιποίησης της ποίησης.
Η ποίηση του Κακαβελάκη έχει πολλές ομοιότητες με τα φράκταλ, όρο που δημιούργησε ο Γάλλος μαθηματικός Benoit Mandelbrot το 1975 για να περιγράψει ασυνήθιστους και πολύπλοκους μη γραμμικούς σχηματισμούς που ξεφεύγουν από τα κλασικά γεωμετρικά σχήματα. Πολλά ποιήματα του Κακαβελάκη παρουσιάζουν την ομορφιά που έχουν τα φτερά της πεταλούδας ή τα φύλλα της φτέρης. Αξιοσημείωτη είναι η εσωτερική ευστάθεια πολλών ποιημάτων του Κακαβελάκη, όπως ακριβώς συμβαίνει με την αυτοομοιότητα. Τα φράκταλ αποτελούν επίσης αστείρευτη πηγή για καλλιτεχνική έκφραση.
Η τελευταία, προς το παρόν, ποιητική του συλλογή αΓΕΡΩΧΟ ΝΟΗΣΗΣ και ΤΟ ΥΠΕΡΟΧΟ ΤΙ-ΠΟ-ΤΑ (Αθήνα 2018: Εκδόσεις Flippress) αποτελεί το καταστάλαγμα της φιλοσοφημένης παιδείας ενός θαλερού πρεσβύτη ο οποίος προσπαθεί να διεισδύσει στην ουσία των συμβάντων, μυστήριο των οποίων αποτελεί κατά τον ποιητή η νόηση16. Διερωτάται ευλόγως «Ποιο είναι το σημείο/Πολλαπλότητας στον εγκέφαλο/Με τα 44 δισεκατομμύρια/Νευρικά κύτταρα/Και περισσότερα από 100 Δισεκατομμύρια στην παρεγκεφαλίδα», όπως και «σε ποιο σημείο είναι/Η μνήμη της φυσικής επιλογής/Και της τεχνητής/Κυρίαρχης παραλλαγής της». Μέσα από ανεξάντλητες αναζητήσεις ανακαλύπτει «νέους βωμούς/Λατρείας στο υπέροχο τίποτα/Που/περιέχει/τα πάντα». Οι καταληκτικοί αυτοί στίχοι της συλλογής (σ. 49) παραπέμπουν στο ανερμήνευτο μεγαλείο της πρωταρχικής Δημιουργίας. Στο ποίημα ΙΑ (σ. 24) υπάρχει σε λανθάνουσα μορφή το κλειδί της ερμηνείας: Το Αγέρωχο πλησιάζει τη λάμψη του σουπερνόβα, της αστρικής έκρηξης που απελευθερώνει τεράστια ενέργεια. Η αέναη εναλλαγή του φωτός με το σκοτάδι αποτελεί για τον Άνθρωπο «πηγή» και «πληγή» συγχρόνως. Στο συνεχιζόμενο μεγάλο φωτεινό ταξίδι προβάλλει το αίτημα για «περισσότερο φως», (γραφηματικά ο ποιητής αποδίδει τον αντίλαλο κραυγής: Περ-/Ι-σ-ο-/Οτερο/Τερο/Ερο) παραπέμποντας στα τελευταία λόγια του Goethe“Mehr Licht!”.
Ο Κακαβελάκης ακολουθεί τη δική του μοναχική, ιδιόμορφη, ασυνήθιστη και γι’ αυτό ελκυστική πορεία αναζήτησης του χαμένου παραδείσου του Λόγου, στενός πολιορκητής της γλώσσας, καινοτόμος και προκλητικός εικονοκλάστης, με μυαλό διάπυρο που τον οδηγεί μερικές φορές σε «λογχισμούς παράκρουσης» και προφητικές εξάρσεις. Από τους δρόμους του λεκτού μπαίνει στις αυλές του ιδιόλεκτου, αναζητώντας αθέατες μορφές μέσα από εκπυρωμένες και θριαμβεύουσες στιγμές του άλεκτου, για να παραφράσω κάπως αυθαίρετα τις αφηγήσεις Θ΄ και Ι΄ από τις Γλώσσες των Στερεών (σσ. 62-65). Τα δύο τελευταία ποιήματα της συλλογής αυτής, το «Ασύσπαστο» και το «Αφού» (σσ. 84-89), δείχνουν τις εκλάμψεις του νου του ποιητή καθώς περιδιαβαίνει αχαρτογράφητα τοπία, «ασύσπαστους» γαλάζιους ωκεανούς και φασματικές θάλασσες νετρίνων, αναζητώντας την ουσία των λέξεων και, σε τελευταία ανάλυση, το νόημα της ζωής, επιτελώντας ύψιστο κοινωνικό έργο καθώς έθεσε ως στόχο του βίου του να καλλιεργεί τον πολιτισμό και να αφυπνίζει συνειδήσεις.
1. Τα πολυάριθμα άρθρα (740 ως τον Αύγουστο του 2019) που έχει δημοσιεύσει σ’ αυτήν εδώ την εφημερίδα με τίτλο «Με την ευθύνη του πνεύματος», επιβεβαιώνουν το οξύ κριτικό του πνεύμα, ενώ, παράλληλα, αποτελούν υπόδειγμα νεοελληνικού λόγου και λειτουργούν συμπληρωματικά με τις ποιητικές του ανησυχίες.
2. Τα παρατιθέμενα παραδείγματα προέρχονται από τις ακόλουθες συλλογές: Η νήσος [= Ν]. Πρώτη γραφή 1965, πρώτη έκδοση 1970, με τυπογραφική επιμέλεια του ποιητή Νίκου Καρούζου, 2η έκδοση 1992, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας». Οι Γλώσσες των Στερεών [= ΓΣ], Αθήνα 2001: Εκδόσεις Νέαρχος. Ευ. Με αντοχή μόνο [= EY], Αθήνα 2016: Εκδόσεις Flippress. Οι [= ΟΙ], Αθήνα 2016: Εκδόσεις Flippress. Οι αριθμοί παραπέμπουν στις αντίστοιχες σελίδες.
3. Χανιά 2011: Κεδρισός.
4. Χανιά 2013: Έρεισμα.
5. Εδώ η λέξη είναι αμφιλεγόμενη. Η παράφραση «βήματα στον αέρα» δηλώνει «απερίσκεπτες ενέργειες».
6. Φωνή που την αποηχοποιούν/Οι αντιηγετικοί στήμονες. Το ρήμα αυτό χρησιμοποιείται και στην υπό έκδοση νουβέλα του Βουή, βλ. «Χανιώτικα Νέα», 31.5.2014, http://www.haniotika-nea.gr/v-o/
7. Την ίδια λέξη χρησιμοποιεί σε άρθρο του στα «Χανιώτικα Νέα» 27.5.2017, http://www.haniotika-nea.gr/itho-ikonomika-pisti-pistosi/
8. «Ο Μπραβέ διατύπωσε την άποψη ότι ο κρύσταλλος αποτελείται από κομμάτια κρυσταλλικής ύλης, που είναι τοποθετημένα κανονικά στο χώρο και τα οποία ονόμασε κρυσταλλομόρια. Έτσι έγινε η εισαγωγή στην κρυσταλλογραφία της έννοιας των δικτυωτών κρυσταλλικών πλεγμάτων, γεγονός το οποίο επαληθεύτηκε από τους φυσικούς Laue και Μπραγκ, οι οποίοι χρησιμοποίησαν τους κρυστάλλους ως φυσικά φράγματα των φαινομένων περίθλασης, συμβολής και πόλωσης των ακτίνων Χ». Βλ. http://physicisapanthismatektamos.blogspot.gr/2009/06/blog-post_6579.html
9. Η λέξη χρησιμοποιείται εδώ σε ένα καινοφανές γλωσσικό περιβάλλον με κυριολεκτική σημασία. Το αντώνυμο μικροκαταιγίδα, με την κυριολεκτική και τη μεταφορική του σημασία, είναι εξαιρετικά σπάνιο στη Νεοελληνική.
10. Αξιοπρόσεκτη είναι η μελέτη του Ανδρέα Μπελεζίνη «Συντέλεια και εξανάσταση της ποίησης: από τον Μανόλη Αναγνωστάκη στον Βύρωνα Λεοντάρη», Πρακτικά 25ου Συμποσίου ποίησης, Πάτρα 2006, 188-201. Για μια άκρως ενδιαφέρουσα φιλοσοφική πτυχή της «εξανάστασης» βλ. http://phcou.com/index.php/blog/235-24022016-1
11. «Η κρυπτογραφία με χρήση δικτυωμάτων, η οποία αποτελεί τμήμα της λεγόμενης μετα-κβαντικής κρυπτογραφίας, γεννήθηκε το 1996 με το κρυπτοσύστημα Ajtai–Dwork κι έκτοτε χαίρει παγκόσμιου ερευνητικού ενδιαφέροντος και μελέτης κι αποτελεί μία ιδιαίτερα σύγχρονη και ανταγωνιστική τεχνική σε παλαιότερα είδη κρυπτογραφίας, όπως ο αλγόριθμος RSA (Rivest-Shamir-Adleman) και η κρυπτογραφία ελλειπτικών καμπυλών (Elliptic Curve Cryptography-ECC)». Βλ. τις σχετικές αναλύσεις στον ιστότοπο http://elearning.teicm.gr/file.php/19/kef8_diktywmata.pdf
12. Σπάνια συναντάται σε πεζό κείμενο: Υπάρχει μία αόρατη, αιωρούμενη προσδοκία για καλύτερες μέρες. Συχνότερη είναι η μετέωρη προσδοκία.
13. Η απραγματικότητα κατά τον Κορνήλιο Καστοριάδη συλλαμβάνεται σε σχέση με την πραγματικότητα της ζωής. Βλ. τη μελέτη του «Εκφραστικά μέσα της ποιήσεως. Μερικές σημειώσεις», Μετάφραση K. Σπαντιδάκης, Νέα Εστία, τεύχος 1722, Απρίλιος 2000, αφιέρωμα στον Κορνήλιο Καστοριάδη. Σύγκρ. https://www.mikrosapoplous.gr/articles/kastoriadis_estia1722.html
14. Ευθυμία Σακαρέλλου, «Τα ‘Γλωσσικά παιχνίδια’ στον ύστερο Wittgenstein», Έρκυνα, Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών-Επιστημονικών Θεμάτων, τεύχος 7, 2015, 211-226, βλ. σ. 224: «Ο όρος «γλωσσικά παιχνίδια» λαμβάνει ευρύτερο νόημα και σημαίνει οποιαδήποτε από τις πολλές και ποικίλες δραστηριότητες της χρήσης της γλώσσας με τις οποίες ασχολούμαστε: η έκφραση ‘γλωσσικό παιχνίδι’ έχει σκοπό να τονίσει ότι το να μιλάμε μια γλώσσα αποτελεί μέρος μιας δραστηριότητας ή μιας μορφής ζωής».
15. Στίχοι επιστροφής, Αθήνα 2012: Στιγμή.
16. Είναι προφανής η επιρροή που άσκησε στον ποιητή η Έκθεση με τίτλο: «Aυτό το υπέροχο τίποτα…» του Κώστα Ηρακλή Γεωργίου, στη γκαλερί Ζουμπουλάκη τον Ιανουάριο του 2009. Τα εικαστικά έργα που συνοδεύουν τα ποιήματα είναι του ίδιου καλλιτέχνη, όπως και το εξώφυλλο της συλλογής. Το νοητικό Σύμπαν του καλλιτέχνη ξεκινά από το τίποτα, δηλαδή από το κενό που έχει μπροστά του, το οποίο συμπληρώνει και με το «ηλεκτρονικό μολύβι» του για να εκφράσει την έμπνευση και το δημιουργικό του παλμό. Το ίδιο ακριβώς διαδικασία ακολουθεί ο ποιητής καθώς ενδύει τις σκέψεις του με λέξεις, στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό.
