Ο πρώτος παγκρήτιος σύλλογος εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης ιδρύθηκε στα Χανιά το 1902 σύμφωνα με την εφημερίδα «Ανεξάρτητος» (21/4/1912). Ο “Παγκρήτιος Δημοδιδασκαλικός Σύλλογος” είχε ως πρόεδρο τον νομαρχιακό επιθεωρητή Χανίων και Σφακίων Νικόλαο Πιμπλή. Ο Πιμπλής εκλεγόταν συνεχώς τα τρία τελευταία έτη, έχοντας ως συνεργάτες το ίδιο διοικητικό συμβούλιο. Ο σύλλογος είχε ατονήσει για μερικά χρόνια, αλλά από το 1910 είχε επαναδραστηριοποιηθεί.
Το άρθρο αναλύει τη χρησιμότητα και το έργο του συλλόγου την τελευταία δεκαετία, παρουσιάζοντας τα πεπραγμένα του, δηλαδή την κοινωνική του προσφορά, την εκπαιδευτική αναβάθμιση και τα συνδικαλιστικά οφέλη. Στον τομέα της κοινωνικής προσφοράς το σημαντικότερο έργο ήταν η δημιουργία και συντήρηση με ιδίους πόρους του Κυριακού Σχολείου σπόρων κορασίδων, στο οποίο φοιτούσαν 60 μαθήτριες. Η συμβολή στην εκπαιδευτική αναβάθμιση ήταν πολυδιάστατη, καθώς ο σύλλογος είχε δημιουργήσει βιβλιοθήκη και κάθε δεκαπέντε ημέρες εξέδιδε το εκπαιδευτικό περιοδικό «Ασπίς», το οποίο όμως απορροφούσε εξολοκλήρου τις συνδρομές των μελών (300-400 δραχμές ετησίως), δημιουργώντας πρόβλημα στη βιωσιμότητα του Κυριακού Σχολείου, καθώς το κράτος δεν έδινε καμία οικονομική ενίσχυση. Επίσης, ο σύλλογος κατάργησε τα Δημοτικά Σχολεία και δημιούργησε τα Ανώτερα Δημοτικά Σχολεία. Παρενέβη και στη διοικητική οργάνωση της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, καθώς κατάργησε την διαβάθμιση των σχολείων με βάση τον Νομό, δημιουργώντας σχολικές περιφέρειες. Ο σύλλογος πέτυχε την εκπαίδευση των δημοδιδασκάλων στη σουηδική γυμναστική από ειδικό γυμναστή από την Αθήνα, η οποία στη συνέχεια διδάχθηκε στους μαθητές. Ταυτόχρονα, ζήτησε και πέτυχε τη σχολική μεταρρύθμιση. Δεν ξέχασε και τις ανάγκες της πατρίδας (η Ελλάδα ετοιμαζόταν για τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-1913) προτείνοντας τη δημιουργία σχολικών σκοπευτηρίων και την προμήθεια τουφεκιών τύπου Μάνλιχερ για την εξάσκηση στη σκοποβολή των δημοδιδασκάλων.
Όσον αφορά στα συνδικαλιστικά οφέλη ο σύλλογος αγωνίστηκε για την αύξηση των μισθών των δημοδιδασκάλων (αυτός ο στόχος δεν είχε ακόμα επιτευχθεί), ενώ ταυτόχρονα συγκρούστηκε με την Γενική Επιθεώρηση, η οποία ήθελε να επιβάλει την κατάληψη των θέσεων Επιθεωρητών και Διευθυντών της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης από φιλολόγους και θεολόγους. Τέλος, πέτυχε την κατάργηση της επιτροπής που όριζε την εκλογή των διευθυντών κάνοντας εξαιρέσεις και διακρίσεις, ενώ αύξησε και τον ανεπαρκή χρόνο προετοιμασίας μεταξύ της προκήρυξης και των εξετάσεων των διευθυντών.
Εν κατακλείδι, θα λέγαμε ότι το 1912 είχαν γίνει εντυπωσιακά βήματα στο χώρο του συνδικαλισμού της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, τα οποία δείχνουν το προοδευτικό πνεύμα των εκπαιδευτικών, φανερώνοντας ταυτόχρονα τη σημασία που έδινε στη μόρφωση η τοπική κοινωνία.
