Από το χτίσιμο των φυλακών βρέθηκε πίσω από τα κάγκελά τους
Για άλλη μια χρονιά στέκει λαβωμένο, στην μπούκα του κόλπου της Σούδας, συνομιλώντας με τον χρόνο. Επαναλαμβάνει την ίδια ικεσία για την σωτηρία τώρα και 48 έτη από την στιγμή που το ανατριχιαστικό τρίξιμο από την βαριά σιδερένια πόρτα της εισόδου έσκισε για τελευταία φορά τον αέρα. Με ιδιότυπο, πια, το ιδιοκτησιακό καθεστώς του, βρίσκεται εγκλωβισμένο στα γρανάζια της Εταιρείας Ακινήτων του Δημοσίου (ΕΤ.Α.Δ.) δίχως κάποιος αρμόδιος φορέας να μπορεί να επέμβει σωστικά και στη συνέχεια να το αξιοποιήσει ουσιαστικά.
Χτίστηκε την περίοδο των μεγάλων Κρητικών Επαναστάσεων τόσο για ενίσχυση της άμυνας από την πλευρά του κόλπου της Σούδας όσο και υποστήριξη τού κουλέ της Απτέρας στον λόφο του Παλαιοκάστρου. Ο λόγος για το Οθωμανικό φρούριο Ιτζεδίν και μετέπειτα Κεντρικό Σωφρονιστήριο Κρήτης. Ολοκλήρωσε τον βίο του σαν Εγκληματικές Φυλακές Καλαμίου, γράφοντας ακόμα πιο μαύρες σελίδες στη νεότερη Ελληνική ιστορία.
Το Ιτζεδίν χτίζεται από τον Βενιζέλο…
Πλείστες οι μάχες που δίνονται έξω από τα τείχη του σε μια προσπάθεια των ντόπιων επαναστατών να εκδιώξουν από την περιοχή τους Τούρκους. Στις 3 Νοεμβρίου του 1898 και αφού έχουν προηγηθεί οι φοβερές σφαγές του Ηρακλείου, οι Οθωμανοί εγκαταλείπουν το Ιτζεδίν το οποίο πλέον περνάει στα χέρια των Άγγλων.
Λίγο αργότερα, στις 9 Δεκεμβρίου του 1898 ο πρίγκηπας Γεώργιος φτάνει στην Κρήτη και αναλαμβάνει τη διοίκηση οργανώνοντας την Κρητική Πολιτεία. Στο πρώτο υπουργικό συμβούλιο που συγκαλεί, διορίζεται σύμβουλος επί της Ανωτέρας Διευθύνσεως της Δικαιοσύνης, ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Και από την στιγμή αυτή το όνομα του Βενιζέλου συνδέεται άμεσα με την μετέπειτα χρήση του φρουρίου. Εκείνη την εποχή ήταν επιτακτική η ανάγκη να δημιουργηθούν νέες φυλακές για να αποσυμφορηθούν οι φυλακές του Φιρκά, του Ταρσανά και πολλών άλλων περιοχών στις οποίες οι συνθήκες διαβίωσης των κρατουμένων ήταν τραγικές. Ένθερμος υποστηρικτής αυτής της κίνησης Βενιζέλος, αμέσως και συγκεκριμένα στις 29 Οκτωβρίου 1899 προκηρύσσει μειοδοτική δημοπρασία για την μεταρρύθμιση των κτηρίων του φρουρίου Ιτζεδίν στην θέση Καλάμι (Ποντομούρι) προκειμένου να χρησιμοποιηθούν στην συνέχεια ως φυλακές. Επιβλέπον ορίζεται ο Ρεθεμνιώτης αρχιτέκτονας Ν. Β. Σαλίβερος. Στη μειοδοσία αυτή, προσφέρεται ν’ αναλάβει το έργο ο εργολάβος Ιωάννης Κουρασμενάκης αλλά ο Βενιζέλος επαναλαμβάνει την μειοδοσία έναν μήνα αργότερα, στις 26 Νοεμβρίου 1899, τροποποιώντας δύο από τα άρθρα της, το 3ο και το 7ο. Η μειοδοσία πραγματοποιήθηκε στις 5 Δεκεμβρίου στο Νομαρχιακό κατάστημα Χανίων.
Καρποφορεί και το κτήριο αλλάζει όψη. Διαμορφώνεται το ισόγειο, υψώνεται ο πρώτος όροφος προς τη νότια, ανατολική και δυτική πλευρά και χτίζεται ο εξωτερικός τείχος. Ουσιαστικά μένει ανέγγιχτο, διατηρώντας την Οθωμανική αρχιτεκτονική, μόνο το βόρειο κομμάτι όπου στέγαζε μέχρι τότε την πυριτιδαποθήκη του φρουρίου. Αυτό το κομμάτι έμελλε να αποτελέσει, σε σύντομο χρονικό διάστημα και για πολλά χρόνια, έναν από τους δύο χώρους βασανιστηρίων των κρατουμένων και στην πραγματικότητα τους «υγρούς τάφους» τους.
Εν τω μεταξύ, στις 18 Μαρτίου του 1901, ο Πρίγκηπας Γεώργιος απολύει τον Ελευθέριο Βενιζέλο από Σύμβουλο Δικαιοσύνης. Λίγους μήνες αργότερα, στις 16 Αυγούστου του 1901 δημοσιεύεται στην «Επίσημη Εφημερίδα της Κρητικής Πολιτείας» ο νόμος 409 «περί συστάσεως και λειτουργίας Κεντρικού Σωφρονιστηρίου». Σύμφωνα με αυτόν, στην περιοχή Καλάμι ξεκινά τη λειτουργία της φυλακή, για να εκτίουν την ποινή τους καταδικασθέντες για πλημμελήματα ή κακουργήματα.
Στις 8 Ιουνίου του 1902, η Ρεθεμνιώτικη εφημερίδα «Επιθεώρησις» σημειώνει την ταχεία ολοκλήρωση των εργασιών και την εξασφάλιση της τροφοδοσίας των φυλακισμένων εξαιτίας των συντονισμένων ενεργειών του Συμβούλου της Δικαιοσύνης. Ως εκ τούτου αναγγέλλει την έναρξη της άμεσης μεταφοράς τους εντός του νέου κτηρίου.
Ο Βενιζέλος ποτέ δεν σταμάτησε να ενδιαφέρεται για την σωστή λειτουργία του Σωφρονιστηρίου ακόμα και μακριά από τη θέση του Συμβούλου. Χαρακτηριστική είναι η διαφωνία του, πολύ αργότερα, το 1907 όταν αποφασίστηκε το κλείσιμο των φυλακών για να στρατωνιστούν εντός του χώρου η Κρητική Πολιτοφυλακή. Το κόμμα του ήρθε σε έντονη αντιπαράθεση με την κυβερνητική παράταξη εντός της Κρητικής Βουλής στη συνεδρίαση της 17ης Σεπτεμβρίου.
Ο Βενιζέλος, ο Κηρυξ και ο Μητροπολίτης Κρητης Ευμένιος…
Δεν ήταν μάλιστα λίγες οι φορές όπου μερίδα του Τύπου της εποχής επιδοκίμαζε τον Βενιζέλο για την επιλογή του να θέσει σε λειτουργία το Κεντρικό Σωφρονιστήριο Κρήτης.
Αλλά η μοίρα τού παίζει άσχημο παιχνίδι λίγο πριν το κτήριο ανοίξει επισήμως τις πύλες του για να υποδεχτεί κυρίως τους κατάδικους από τις φυλακές του Φιρκά οι οποίοι αργοπεθαίνουν από την φυματίωση που τους μαστίζει. Η μεταφορά τους αργεί και ο τύπος της εποχής εξαπολύει έντονη κριτική, για το γεγονός, εναντίον της κυβέρνησης την οποία κατηγορεί για την τύχη τους. Ο Βενιζέλος, για ένα μικρό διάστημα χάνεται από το προσκήνιο και επανέρχεται στις 7 Δεκεμβρίου 1901 εκδίδοντας το πρώτο φύλλο της εβδομαδιαίας εφημερίδας ΚΗΡΥΞ. Εκδότης και αρθρογράφος της εφημερίδας, αρχίζει να αναπτύσσει τις απόψεις του βασιζόμενες πάντα στις αρχές τις Ένωσης. Δέχεται σκληρή κριτική από το φιλοπριγκιπικό περιβάλλον και στις 21 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους ξεκινάει η δημοσίευση μιας σειράς άρθρων με τίτλο «Γενηθήτω Φως». Το κλίμα είναι πλέον εχθρικό προς τον Βενιζέλο με συκοφαντίες και ύβρεις που πηγάζουν από το περιβάλλον του πρίγκιπα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η συμπεριφορά του Μητροπολίτη Κρήτης Ευμένιου Ξηρουδάκη (1850-1920) ο οποίος κατηγορούσε κατ’ εξακολούθηση τον Βενιζέλο ως αντίθετο με την Ένωση, στρεφόμενος ταυτόχρονα εναντίον και του αποβιώσαντος πατέρα του. Προερχόμενος από το περιβάλλον του πρίγκιπα, δεν δίσταζε ούτε στιγμή να προτρέπει τον Κρητικό λαό να τον καταψηφίσει στις επερχόμενες εκλογές.
Το φύλλο του ΚΗΡΥΚΑ της 14ης Μαρτίου 1903 κυκλοφορεί με ένα δριμύ κατηγορώ εναντίον του ποιμενάρχη της Κρήτης. Και τα πράγματα πλέον παίρνουν άλλη τροπή. Ο Ευμένιος καταθέτει μήνυση εναντίον της εφημερίδας και μια μεγάλη δικαστική περιπέτεια μόλις ξεκινά για τον Βενιζέλο.
Η δίκη αρχίζει τον Σεπτέμβριο του 1903 και αποτελεί μια από τις πιο ενδιαφέρουσες δίκες στην νεότερη ιστορία. Οι διάλογοι, όπως αναμενόταν, ήταν ιδιαίτερα έντονοι και το κλίμα εχθρικό για τον Βενιζέλο.
Με την έναρξη της δίκης, ο Βενιζέλος υποβάλει ένσταση ακύρωσης του κατηγορητηρίου και ζητά να δικαστεί για συκοφαντία και όχι για εξύβριση. Η ένσταση απορρίπτεται και ο Βενιζέλος με νέα ένσταση ζητά αναβολή της δικής για να μπορέσουν να προσέλθουν επιπλέον μάρτυρες υπεράσπισης. Και αυτή η ένσταση απορρίπτεται και ο ίδιος αποχωρεί για να δικαστεί στη συνέχεια ερήμην.
Το Πρωτοδικείο Χανίων τον καταδικάζει σε φυλάκιση 7 ημερών για εξύβριση του Μητροπολίτη Κρήτης «κατεχόμενον υπό σφοδρού ερεθισμού προκληθέντος υπό των υπό του Μητροπολίτη δυσφημίσεων κατ’ αυτού και της μνήμης του πατρός του» όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, με την απόφαση 310 της 18ης Σεπτεμβρίου 1903, σε πρόστιμο 100 δραχμών, παύση της εφημερίδας ΚΗΡΥΞ για ένα έτος και δημοσίευση της απόφασης μετά την τελεσιδικία της σε τρεις εγχώριες εφημερίδες με δαπάνη των καταδικασθέντων. Με την ίδια ποινή καταδικάστηκε και ο Παρασκευάς Κοτζαμπασάκης ως υπεύθυνος του ΚΗΡΥΚΑ.
Ο Βενιζέλος, στις 26 Σεπτεμβρίου, ασκεί έφεση κατά της απόφασης του δικαστηρίου η οποία εκδικάζεται στις 26 Νοεμβρίου 1903 στο Εφετείο Χανίων. Πρόεδρος του δικαστηρίου ήταν ο Π. Τσαγρής και δικαστές οι Ευθύμιος Καράκαλος, Βασίλειος Ταμπακόπουλος, Πέτρος Φούμης και Νεσμής Φουρφουράκης. Παρόντες ήταν ο Εισαγγελέας Αναστάσιος Τσέλος και ο Γραμματέας Κωνστίνος Κονταξάκης. Το Εφετείο, με την υπ’ αριθμόν 363 απόφασή του απορρίπτει την έφεση και αποφασίζεται ο Βενιζέλος να οδηγηθεί στις φυλακές του Ιτζεδίν. Η απόφαση εκτελέστηκε αμέσως αφού ο Βενιζέλος δεν είχε δυνατότητα άλλης έφεσης αλλά ούτε και αναιρέσεως και οδηγείται την ίδια μέρα στη φυλακή.
Ο Βενιζέλος στο Ιτζεδίν…
Η μεταγωγή στο Ιτζεδίν έδωσε την δυνατότητα στους υποστηρικτές του Βενιζέλου να εκδηλώσουν με θέρμη τα αισθήματά τους και την υποστήριξή τους στο πρόσωπό του. Ο Βενιζέλος μεταφέρθηκε με άμαξα ακολουθώντας όλη την διαδρομή των 15 χιλιομέτρων από τα Χανιά μέχρι το χωριό Καλάμι. Ο Κυριάκος Μητσοτάκης περιγράφει χαρακτηριστικά την μεταφορά του Βενιζέλου στο Ιτζεδίν: «…Η καλύτερη μερίδα της κοινωνίας των Χανίων, επίσημοι πολίτες, καπετανέοι, γιατροί, δικηγόροι, έμποροι, έφιπποι όλοι, ακολουθούσαν την άμαξα που τον πήγαινε στο Ιτζεδίν. Και γύρισε πάλι η συνοδεία αυτή στα Χανιά με την ίδια θεαματική μεγαλοπρέπεια…». Σε μια άλλη περιγραφή, ο Ευάγγελος Μελιγκουνάκης αναφέρει: «Αφού ο Βενιζέλος ενεκλείσθη εις το κελί του, ημείς που τον συνοδεύσαμεν έως εκεί, επιστρέψαμε εις τα Χανιά και αφού αφήσαμε τα άλογά μας εις την είσοδον της πόλεως, επήγαμε κατ’ ευθείαν εις το φαρμακείον του Γεωργίου Μαρκαντωνάκη. Εκεί συνεφωνήσαμεν να πηγαίνουν κάθε μέρα 10-15 φίλοι του Βενιζέλου εις τα φυλακάς και να τον επισκέπτονται. […] Ο γράφων ήτο ο πλησιέστερος κάτοικος της περιοχής προς τα φυλακάς. Έμενα εις το χωρίον μου Νίπος Αποκορώνου. Επήγαινα λοιπόν, ημέραν παρ’ ημέραν εις τον Βενιζέλον και άλλοτε έμενα μαζί του μισήν ημέρα και άλλοτε ολόκληρον. Ο Διευθυντής των φυλακών παρείχε όλας τα ευκολίας. Ο Βενιζέλος διαρκώς εμελετούσε. Εις κάθε δε επίσκεψιν μου, του επήγαινα νέα βιβλία από την βιβλιοθήκην του και ό,τι άλλο ήθελε. Του είχεν υποδειχθή να αποφεύγη να γράφη, διότι αι επιστολαί του θα ηλέγχοντο…»
Μια βδομάδα μετά, ο Βενιζέλος αποφυλακίζεται συνεχίζοντας τον αγώνα του για την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Κάλλιστα μπορεί να θεωρηθεί σαν ο πρώτος πολιτικός κρατούμενος που πέρασε το κατώφλι του Ιτζεδίν και δη τις πρώτες μέρες λειτουργίας της φυλακής.
Πίσω από τα κάγκελα, τα επόμενα χρόνια, “φιλοξενήθηκαν” εκατοντάδες πολιτικοί αλλά και ποινικοί κρατούμενοι μέχρι τον Φεβρουάριο του 1971 όπου πέρασε στην ιστορία.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ:
1. Στην πλειοψηφία τους, τόσο ο τύπος της εποχής όσο και συγγράμματα, αναφέρουν εκ παραδρομής 15/μερη φυλάκιση του Βενιζέλου στο Ιτζεδίν. Πολύ πιθανό η παρανόηση αυτή να προήλθε από παρερμηνεία της ποινής… 7 μέρες στον Βενιζέλο και 7 μέρες στον υπεύθυνο του ΚΗΡΥΚΑ Κοτζαμπασάκη. Στα πρακτικά, τόσο πρωτόδικα όσο και του εφετείου αναφέρεται αυτολεξεί “…επιβληθείσα εις τον κατηγορούμενον ποινή επταημέρου φυλακίσεως δι’ εξυβρίσεις απευθυνθήσας κατά του Μητροπολίτου Κρήτης, ήτοι του α’ αρχηγού της εκκλησίας…”. Επιπλέον ο Βενιζέλος δεν έθεσε κάποιο θέμα εξαγοράς της ποινής του. Αντιθέτως, όπως αποδεικνύεται από τα πρακτικά της δίκης και τα δημοσιεύματα των εφημερίδων, πάλεψε δικαστικά ασκώντας έφεση.
2. Μέχρι σήμερα δεν έχει εντοπιστεί κάποιο έγγραφο σχετικό με την φυλάκιση του Βενιζέλου, στο διασωθέν αρχείο της φυλακής.
Βιβλιογραφία
• Μακράκη Λιλή, «Η σύγκρουση με τον πρίγκιπα Γεώργιο», Ελευθέριος Βενιζέλος. Από την Τουρκοκρατούμενη Κρήτη στο Εθνικό Διχασμό (Συλλογικό έργο)
• Μητσοτάκης Κυριάκος, Ο Επαναστάτης
• Παπαδάκης Νικόλαος, Ελευθέριος Βενιζέλος – Ο άνθρωπος, ο ηγέτης (τ. Α’)
• Πολυχρονίδης Ε. Ιωάννης, Δημόσια Υγεία, Κοινωνική Πρόνοια και Υγειονομική Πολιτική στην Κρητική Πολιτεία (1898-1913)
Αρχεία – Συλλογές
• Γενικά Αρχεία Κράτους – Ιστορικό Αρχείο Κρήτης
• Συλλογή Κώστα Τζωρτζάκη
• Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο – ΕΛΙΑ
Εφημερίδες – Περιοδικά
• Επίσημος Εφημερίς της Κρητικής Πολιτείας, φ. 95 (29/10/1899)
• Επίσημος Εφημερίς της Κρητικής Πολιτείας, φ. 103 (29/11/1899)
• Επίσημος Εφημερίς της Κρητικής Πολιτείας, φ. 57 (16/8/1901)
• Εφημερίδα Επιθεώρησις φ. 47 (8/6/1902)
• Εφημερίδα ΚΗΡΥΞ, φ. 19 (31/5/1902)
• Εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ, φ. 439 (19/9/1903)
• Εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ, φ. 450 (30/11/1903)
• Εφημερίδα ΝΕΑ ΕΡΕΥΝΑ, φ. 189 (30/1/1904)
• Εφημερίδα ΝΕΑ ΕΡΕΥΝΑ, φ. 190 (6/2/1904)
• Εφημερίδα Σημαία, φ. 10&11&12 (11/1902)
• Εφημερίδα Η ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΛΑΟΥ, φ. 277 & 278
• Περιοδικό Scientific American, 3 April 1897
