Ο ελληνικός Τύπος πριν και κατά τη διάρκεια της εθνικοαπελευθερωτικής επανάστασης

H εμφάνιση του ελληνικού Τύπου πριν τη συγκρότηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους αποτελεί μια ενδιαφέρουσα εξέλιξη η οποία επιβεβαιώνει την ύπαρξη μιας οργανωμένης ελληνικής κοινότητας σε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο και ταυτόχρονα μία έντονη δραστηριότητα της ανερχόμενης ελληνικής αστικής τάξης στο εμπόριο, στο τραπεζικό και χρηματοπιστωτικό τομέα αλλά και στο τομέα της τυπογραφίας και των εκδόσεων. Τα πρώτα ελληνικά έντυπα τα οποία εκδίδονται στη Βιέννη, στο Παρίσι και το Λονδίνο διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο εφόσον συμβάλουν στην διατήρηση της ελληνικής γλώσσας και μίας πολιτισμικής και ιστορικής ταυτότητας.

Ο ελληνικός  προεπαναστατικός Τύπος αποτελεί ένα αποδεικτικό της ύπαρξης μίας ελληνικής αστικής τάξης και διανόησης η οποία σύμφωνα με τον Μουζέλη συμβάλει στην ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης και του επαναστατικού πνεύματος (Μουζέλης 1978: 31) απαραίτητη, προφανώς, προϋπόθεση για την μετέπειτα εθνικοαπελευθερωτική επανάσταση και τη δημιουργία του σύγχρονου ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού. Σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη και εμφάνιση των πρώτων ελληνικών εφημερίδων φαίνεται να είχαν τα πολυάριθμα τυπογραφεία τα οποία βρισκόταν κάτω από την ιδιοκτησία ή και διαχείριση των Ελλήνων της διασποράς (Ειρηνίδου 1876; Λαΐου 1961; Ενεπεκίδη 1965; Βελουδή 1974; Σκιαδά 1976; Φραγκούλη 2005).

Ο προεπαναστατικός Τύπος
Η πρώτη ελληνική εφημερίδα εκδόθηκε το 1784 στη Βιέννη από τον Ζακυνθινό Γεώργιο Βεντότη χωρίς να είναι γνωστός ο τίτλος εφόσον κανένα φύλλο της εν λόγω εφημερίδας δεν έχει διασωθεί. Ως εκ τούτου ως έτος γένεσης του ελληνικού Τύπου θεωρείται το 1784 (Λάιος 1958: 169; Δασκαλάκης 1964: 198; Παπαλεξάνδρου 1971: 18; Κουμαριανού 2005: 56).
Επισημαίνεται, ότι οι παλαιότερες ιστορικές αναφορές (Πετρακάκος 1920: 66; Dascalakis 1930: 14; Ρούσσος 1940; Μάγερ 1957: 9) θεωρούσαν, προφανώς λανθασμένα, ως πρώτη εκδοτική προσπάθεια την “Εφημερίς” των Μαρκίδων Πούλιου η οποία εκδόθηκε το 1790. Οι αδελφοί Πούλιου είχαν ιδρύσει Τυπογραφείο στην Βιέννη, υπήρξαν συνεργάτες του Ρήγα Φεραίου και καταγόταν από τη Σιάτιστα (Μπόντας 1989). Η “Εφημερίς” παύτηκε το 1798 από τις Αυστριακές αρχές εξαιτίας της εμπλοκής του Γεωργίου Πούλιου στους σχεδιασμούς για την εξέγερση στον Ελλαδικό χώρο ενάντια στους Οθωμανούς (Καρυκόπουλος 1984: 24). Η έρευνα όμως του Γεώργιου Λαΐου στα αρχεία της Βιέννης οδήγησαν σε μία αναθεώρηση σχετικά με την ιστορική αφετηρία του Ελληνικού Τύπου με την ανακοίνωση αυτή να δημοσιεύεται στη περιοδική φιλολογική-λαογραφική και ιστορική έκδοση Επτανησιακά Φύλλα τον Νοέμβριο του 1958.
Οι προσπάθειες έκδοσης εφημερίδων των Ελλήνων της διασποράς συνεχίζονται με την έκδοση, το 1811, στη Βιέννη της εφημερίδας Ειδήσεις δια τα Ανατολικά Μέρη με εκδότη τον J. F. Hall ο οποίος φέρεται να του είχε χορηγηθεί το προνόμιο έκδοσης εφημερίδας από τις αυστριακές αρχές με συντάκτη αρχικά τον Κοζανίτη Ευφρόνιο Πόποβιτς και στη συνέχεια τον Δημήτριο Αλεξανδρίδη, ανιψιό του Ανθιμου Γαζή (Αργυροπούλου & Ταμπάκη 1983). Η εν λόγω εφημερίδα έκλεισε μετά από πέντε μήνες. Το 1812 εκδίδεται ξανά στη Βιέννη από τον J. F. Hall και τον Δημήτριο Αλεξανδρίδη μία νέα εφημερίδα ο Ελληνικός Τηλέγραφος.
Το 1811 εκδόθηκε στη Βιέννη το φιλολογικό περιοδικό “Ερμής ο Λόγιος” από τον Αδαμάντιο Κοραή ενώ το 1817 ο Αλεξανδρίδης προχωρά σε μία ανεξάρτητη έκδοση τον “Φιλολογικό Τηλέγραφο”. Αφορμή η φιλολογική διαμάχη ανάμεσα στους Κοραϊστές και τους Αρχαϊστές. Το 1819 εκδίδεται επίσης στη Βιέννη από τον Αθανάσιο Σταγειρίτη το περιοδικό “Καλλιόπη”. Το ίδιο έτος, το 1819, εκδόθηκαν τα περιοδικά “Αθηνά” και η “Μέλισσα” στο Παρίσι ενώ στο Λονδίνο το “Ίρις” και το “Μουσείον”.
Ο ελληνικός προεπαναστατικός Τύπος της διασποράς έχει σαφή λογοτεχνικά χαρακτηριστικά γεγονός το οποίο υποδηλώνει την γενικότερη πολιτιστική αναζήτηση της ελληνικής διανόησης η οποία επηρεάζεται από τον Ρομαντισμό και τις φιλελεύθερες ιδέες της Γαλλικής επανάστασης του 1789. Πράγματι όπως αναφέρει η Κουμαριανού o Tύπος της δεκαετίας του 1811-1821 ήταν φιλολογικός στο σύνολο του. Αποτέλεσε έκφραση των πνευματικών ενδιαφερόντων της ελληνικής διανόησης και των ευρύτερων πολιτιστικών και κοινωνικών της επιδιώξεων στην εποχή της προετοιμασίας και της προπαρασκευής της Ελληνικής επανάστασης (Κουμαριανού 1970: 10).

Οι εφημερίδες της επαναστατικής περιόδου
Κατά τη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης εκδίδονται στον Ελλαδικό χώρο μία σειρά από εφημερίδες με πρωτοβουλία των λεγόμενων εκσυγχρονιστών και των φιλελλήνων με πέντε από τους εκδότες των βασικών εκδοτικών προσπαθειών να είναι φιλελεύθεροι και συνταγματικοί (Διαμαντούρος 1972: 418). Η έκδοση των εφημερίδων της λεγόμενης επαναστατικής περιόδου έχει ως στόχο την διάδοση των εθνικών ιδεών και την νικηφόρα έκβαση της επανάστασης και υπό αυτή την έννοια ο προσανατολισμός και το περιεχόμενο των έντυπων της περιόδου αυτής είναι πολιτικός και εθνικό-απελευθερωτικός (Σκαμνάκης 2009). Αλλωστε γνωστή είναι η φράση που χρησιμοποίησε σε επιστολή που έστειλε ο Αδαμάντιος Κοραής προς τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο: «Συστήσατε αμέσως εφημερίδας εις διάδοσιν ειδήσεων. Διά των εφημερίδων και των ιεροκηρύκων μπορείτε να εξάψετε γενικόν ενθουσιασμόν» (Λαμπρινός 1982: 12).
Πάντως η αντίθεση που εμφανίστηκε στο εσωτερικό των Ελλήνων μεταξύ των ακτημόνων και των αρχόντων μεταξύ δηλαδή των αγροτών και της ανερχόμενης αστικής τάξης μέρος της οποίας ήταν επικεφαλής των πελατειακών ενώσεων και δικτύων είχε ήδη αρχίσει να αναπτύσσεται. Οι ακτήμονες πρόσβλεπαν στη νικηφόρο έκβαση της επανάστασης επειδή θα οδηγούσε σε μία αναδιανομή της γης προς όφελός τους ενώ οι προύχοντες στην αγορά της γης από τους Τούρκους εφόσον οι τελευταίοι θα αναγκαζόταν να αποχωρήσουν από την ελεύθερη πλέον Ελλάδα. Μάλιστα ορισμένοι εξ’ αυτών δεν έβλεπαν θετικά την προσπάθεια έκδοσης εφημερίδων. Χαρακτηριστική είναι η φράση ενός προύχοντα της Μάνης, του Παναγιώτη Κρεββατά, ο οποίος σε μία συνέλευση των οπλαρχηγών στην Καλαμάτα με αφορμή την προσπάθεια έκδοσης της πρώτης εφημερίδας σε ελεύθερο ελληνικό έδαφος έλεγε ότι «δεν μας χρειάζονται προς το παρόν εφημερίδες γιατί η δημοσιογραφία θα χαλάση τα μυαλά των ξυπόλητων και των κολλιγάδων, θα πάρη ο νους των αέρα, γιατί οι δημοσιογράφοι θα γράφουν ό,τι τους κατέβει» (Σκανδάμης 1969: 10).
Η πρώτη έντυπη εφημερίδα στην ελεύθερη Ελλάδα, η “Σάλπιγξ Ελληνική”, εκδόθηκε, παρά τις παραπάνω επιφυλάξεις, στην Καλαμάτα τον Αύγουστο του 1821 από τον Θεόκλητο Φαρμακίδη ο οποίος υπήρξε ο εκδότης του “Λόγιου Ερμή” στη Βιέννη (Κουμαριανού 1971). Η εν λόγω εφημερίδα έκλεισε μετά την έκδοση τεσσάρων τευχών εξαιτίας των διαφωνιών του Φαρμακίδη με τον Δημήτριο Υψηλάντη ο οποίος ήθελε να επιβάλει προληπτική λογοκρισία στον Τύπο όλων των απελευθερωμένων περιοχών (Hering 2008: 84). Η διαφωνία αυτή σηματοδοτεί μία πρώιμη αντίθεση της τότε δημοσιογραφίας με την Υπέρτατη Αρχή που εκπροσωπούσε ο Υψηλάντης. Είχε προηγηθεί η έκδοση των χειρόγραφων εφημερίδων με πρώτη την άνευ τίτλου “Εφημερίδα του Γαλαξιδίου” την γνωστή και ως “ψευτοεφημερίδα” τον Μάρτιο του 1821 και την “Αιτωλική”, στις 10 Αυγούστου του ιδίου έτους. Η τρίτη χειρόγραφη, ο “Αχελώος”, κυκλοφόρησε τον Φεβρουάριο του 1822 στο Αγρίνιο.
Το 1824 χαρακτηρίζεται ως ορόσημο για την ανάπτυξη του ελληνικού Τύπου και της ελληνικής δημοσιογραφίας (Κουμαριανού 1971). Κατά τη διάρκεια αυτού του έτους τρεις εφημερίδες κυκλοφορούν σε ένα διευρυμένο ελεύθερο πλέον ελληνικό έδαφος. Τα “Ελληνικά Χρονικά” αποτέλεσμα των προσπαθειών του ιρλανδικής καταγωγής, φιλέλληνα, συνταγματάρχη Leicester Stanhope και του επίσης Ελβετού φιλέλληνα John Jacob Meyer ο οποίος αναλαμβάνει την έκδοση τους με την οικονομική υποστήριξη του Λόρδου Byron (Mastoridis 1999: 90). Όπως αναφέρει η Κουμαριανού ο Meyer δεν δίστασε να συγκρουστεί με την τότε Διοίκηση η οποία κατάσχεσε ορισμένα φύλλα του (Κουμαριανού 1971; Καζαντζή-Ζαμάνικου 1971: 69). H δεύτερη εκδοτική προσπάθεια είναι “Ο Φίλος του Νόμου” μία πρωτοβουλία του Ιταλού φιλέλληνα, Joseph N. Chiappe. Η εν λόγω εφημερίδα εκδόθηκε στην Υδρα τον Μάρτιο του 1824 (Καρυκόπουλος 1984: 47). Τέλος η Εφημερίς των Αθηνών εκδόθηκε και αυτή το 1824, στην μετέπειτα πρωτεύουσα του Ελληνικού κράτους, μετά από προσπάθειες ξανά των φιλελλήνων και ειδικά του Leicester Stanhope (Παπαλεξάνδρου 1971:116).
Τον Οκτώβριο του 1825 εκδίδεται στο Ναύπλιο η “Γενική Εφημερίς της Ελλάδος” ως το επίσημο όργανο της τότε Ελληνικής Διοίκησης η οποία διορίζει τον Θεόκλητο Φαρμακίδη ως εφημεριδογράφο. Το τελευταίο τεύχος κυκλοφόρησε την 23η Μαρτίου του 1832. Αργότερα, τον Φεβρουάριο του 1833, θα μετονομαστεί σε “Εθνική Εφημερίς” και στη συνέχεια ως “Εφημερίδα της Κυβερνήσεως” της οποίας το πρώτο τεύχος εκτυπώθηκε στο Ναύπλιο στις 16 Φεβρουαρίου του 1833 (Μάγερ 1957: 32). Ο εν λόγω τίτλος όπως είναι γνωστό εξακολουθεί να υφίσταται και να αποτελεί το επίσημο όργανο της ελληνικής κυβέρνησης στο οποίο δημοσιεύονται οι νόμοι, τα προεδρικά διατάγματα οι υπουργικές αποφάσεις καθώς και γενικότερες πράξεις της διοίκησης. Η τελευταία εφημερίδα της λεγόμενης επαναστατικής περιόδου είναι “Η Ανεξάρτητος Εφημερίς της Ελλάδος” η οποία εκδίδεται στην Υδρα τον Ιούλιο του 1827 από ένα Υδραίο ναυτικό, τον Παντελή Κ. Παντελή, με θέσεις ριζοσπαστικές και αρθρογραφία κατά των αριστοκρατών της εποχής (Καζαντζή-Ζαμάνικου 1971: 73).
Γενικά η περίοδος από την έναρξη της επανάστασης έως και την έλευση του Καποδίστρια το 1828 μπορεί να χαρακτηριστεί ως μία περίοδος συγκρατημένης εκδοτικής δραστηριότητας εξαιτίας των αντικειμενικών δυσκολιών που αντιμετωπίζει ο Πόλεμος της Ανεξαρτησίας. Ομως παρά τις δυσκολίες δεν έχουν εκλείψει οι προσπάθειες της υπό διαμόρφωση πολιτικής ελίτ να παρέμβει και να περιορίσει την ελευθεροτυπία. Κατά ένα περίεργο τρόπο είναι ο ηγέτης των λεγόμενων εκσυγχρονιστών Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος που επιμένει στην προσθήκη τριών περιοριστικών όρων στο υπό διαμόρφωση Σύνταγμα του Αστρους όπως θα δούμε παρακάτω. Σύμφωνα με την Κουμαριανού οι εν λόγω περιορισμοί οδήγησαν σε παρεμβάσεις στην Εφημερίς των Αθηνών και στα Ελληνικά Χρονικά και τέλος στην αποπομπή του εκδότη Θεόκλητου Φαρμακίδη από την Γενική Εφημερίδα της Κυβέρνησης (Κουμαριανού 1971). Πάντως εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η εκδήλωση απεργίας στην Γενική Εφημερίδα της Κυβέρνησης τον Μάρτιο του 1826 η οποία χαρακτηρίζεται ως η πρώτη απεργία τεχνικών στον ελληνικό Τύπο (Καρυκόπουλος 1984: 49).

Τα Συντάγματα του Αγώνα και η Ελευθερία του Τύπου
Το πρώτο Σύνταγμα της Επιδαύρου το 1822 όπως αυτό αναθεωρήθηκε με το Σύνταγμα του Αστρους το οποίο ψηφίστηκε από την Β’ Εθνοσυνέλευση το 1823 κατοχυρώνει την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών και την Ελευθερία του Τύπου θέτοντας όμως τρεις περιορισμούς. Οι περιορισμοί αυτοί αφορούσαν την προσβολή της χριστιανικής θρησκείας, την προσβολή της προσωπικότητας, των ηθικών αξιών ενώ περιόριζε την έκδοση εφημερίδων μόνο στους Ελληνες πολίτες. Ταυτόχρονα ενώ απέκλειε τα προληπτικά μέτρα επέτρεπε τα κατασταλτικά (Αντωνόπουλος 1965: 33).
Το Σύνταγμα της Τροιζήνας το οποίο ψηφίσθηκε από την Γ’ Εθνοσυνέλευση το 1827 διακήρυξε επίσης την ελευθερία έκφρασης διά του Τύπου ενώ απαγόρευσε την προληπτική λογοκρισία. Ομως και το Σύνταγμα του 1827 κινήθηκε στα πλαίσια των δύο προηγουμένων επικυρώνοντας τους τρεις προγενέστερους περιορισμούς και τα κατασταλτικά μέτρα. Γενικά οι πρώτες προσπάθειες οι οποίες αφορούν την Ελευθερία του Τύπου παρά τους περιορισμούς κρίνονται ως εξαιρετικά φιλελεύθερες. Αλλωστε τα επονομαζόμενα Συντάγματα του αγώνα διαπνέονται στο σύνολό τους από ένα ριζοσπαστικό φιλελευθερισμό που δεν συνάδει με την τότε πολιτική κατάσταση στην υπόλοιπη Ευρώπη όπου εκείνη την περίοδο επικρατούν συντηρητικές και αντιδραστικές δυνάμεις. Ηταν από τα πιο φιλελεύθερα σε ευρωπαϊκό επίπεδο (Hering 2008: 85). Ο Αλεβιζάτος αναφέρει ότι η προστασία της ισότητας και η εξαγγελία κοινωνικών παροχών στα εν λόγω Συντάγματα είναι μάλλον πρωτόγνωρη στις φιλελεύθερες διακηρύξεις της εποχής η οποία έμελλε να αποτελέσει έκτοτε σταθερή παράμετρο σε όλα τα μεταγενέστερα Συντάγματα της χώρας (Αλεβιζάτος 2011: 63). Ως εκ τούτου για τα δεδομένα της εποχής τους οι επιλογές αυτές είναι ριζοσπαστικές και δεν φαίνεται να λαμβάνουν υπόψη τους συσχετισμούς δυνάμεων που υπάρχουν στη διεθνή κοινωνία στην οποία απευθύνεται και στην οποία προσβλέπει το υπό σύσταση κράτος (Βενιζέλος 2001).

*Ο Αντώνης Σκαμνάκης είναι επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Το άρθρο αυτό είναι μέρος του υπό έκδοση βιβλίου με τίτλο Πολιτική Εξουσία και ΜΜΕ στην Σύγχρονη Ελλάδα, εκδόσεις Ζυγός.

Βιβλιογραφία
Αλεβιζάτος, Ν., (2011) Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στη νεοελληνική ιστορία 1800-2010, Αθήνα, εκδόσεις Πόλις.
Αντωνόπουλος, Ν., (1965)  Η Ελευθερία του Τύπου εν Ελλάδι, Αθήνα.
Αργυροπούλου, Ρ., Ταμπάκη, Α., (1983) Τα Ελληνικά προεπαναστατικά περιοδικά, Αθήνα, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, Ε.Ι.Ε.
Βελούδη, Γ., (1974) Το Ελληνικό τυπογραφείο των Γλυκήδων στη Βενετία (1670-1854), Αθήνα, εκδόσεις Χ. Μπούρας.
Βενιζέλος, Ε., (2001) ‘Το πρώτο κύμα του ελληνικού συνταγματισμού (1822- 1827)’ στο Ε Ιστορικά, τεύχος 69, σ.σ. 34-39.
Δασκαλάκης, Α., (1964) ‘Ο τύπος και η νεοελληνική αναγγέννησις’ στο Παρνασσός, τόμος ς, τεύχος 2, Αθήνα, σ.σ. 197-219.
Διαμαντούρος, Ν., (2002) Οι απαρχές της συγκρότησης του σύγχρονου κράτους στην Ελλάδα 1821-1828, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
Ειρηνίδου, Δ., (1876) Περί του εφευρέτου της τυπογραφικής τέχνης Ιωάννου Γουτεμβέργιου, εν συνόψει δε και περί των μέχρις ενάρξεως του ιερού αγώνος ελληνικών τυπογραφειων, Αθήνα, εκδόσεις Κουλτούρα.
Ενεπεκίδης, Π., (1965) Συμβολαί εις την ιστορία του ελληνικού Τύπου και Τυπογραφείων της Βιέννης 1790-1821, Αθήνα.
Kαρυκόπουλος, Π., (1984) 200 χρόνια του ελληνικού Τύπου: 1974-1984, Αθήνα, εκδόσεις Γρηγόρης.
Καζαντζή-Ζαμάνικου, Κ.Γ., (1971) ) Ο Γ. Ψύλλας και η Εφημερίς των Αθηνών, Αθήνα.
Κουμαριανού, A., (1971) Ο Τύπος στον Αγώνα: 1821-1827, τόμος Α’, Αθήνα, εκδόσεις Ερμής.
Λαίος, Γ., (1958) ‘Γεώργιος Βεντότης. Ο διαφωτιστής συγγραφεύς και τυπογράφος και ο πατέρας της ελληνικής δημοσιογραφίας’ στο Επτανησιακά Φύλλα, τεύχος 6, Αθήνα.
Λαμπρινός, X., (1982) O Τύπος στον Αγώνα, Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών.
Mάγερ, Κ., (1957) Ιστορία του Ελληνικού Τύπου, τόμος Α’, Αθήνα, εκδόσεις Δημόπουλος.
Μουζέλης, Ν., (1978)  Νεοελληνική Κοινωνία : Όψεις υπανάπτυξης, Αθήνα, εκδόσεις Θεμέλιο.
Μπόντας, Γ., (1989) ‘Οι πρόδρομοι της ελληνικής δημοσιογραφίας Σιατιστινοί αδελφοί Μάρκιδες Πούλιοι και η πρώτη ελληνική εφημερίδα’ στο ΕΛΙΜΕΙΑΚΑ, τεύχος 23, σ.σ. 63-78.
Παπαλεξάνδρου, Κ., (1971) Φρούρια της Ελευθερίας, Ένωση Συντακτών Η.Ε.Α., Αθήνα.
Πετρακάκος, Δ., (1920) Ο Τύπος, Αθήνα, εκδοτικός οίκος Δ. & Π. Δημητράκου.
Ρούσσος, Δ., (1940) ‘Αι πρώται ελληνικαί εφημερίδες’, στο Το Νέον Κράτος, Αθήνα.
Σκαμνάκης, Α., (2009) ‘Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας και πολιτική εξουσία στην Ελλάδα’ στο Οι εξελίξεις στο χώρο των Μέσων Επικοινωνίας, Αθήνα, εκδοτικός οίκος Λιβάνη.
Σκανδάμης, Α., (1969) Ο Ελληνικός Τύπος κατά την περίοδον της βασιλείας του Όθωνος 1832-1862, Αθήνα.
Σκιαδά, Ν.Ε., (1976) Χρονικό της Ελληνικής Τυπογραφίας, τόμος Α’, Αθήνα, εκδόσεις Gutenberg.
Φραγκούλη, Α., (1981) Η Κρητική συμβολή στο ξεκίνημα της Τυπογραφίας στον Ευρωπαϊκό χώρο (15ος αι. κ.ε.), Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (επανέκδοση Χανιώτικα Νέα, 2005).
Hering, G., (2008) Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα 1821-1936, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
Dascalakis, A., (1930) La Presse Neo-Hellenique, Paris, Librairie Universitaire.
Mastoridis, K., (1999) Casting the Greek Newspaper, Thessaloniki, Hellenic Literary and Historical Archive.