Δάσκαλος του Γένους, κατά κοινήν ομολογία, ο Σφακιανός (Ανωπολίτης) στην καταγωγή κορυφαίος Ελλην φιλόλογος Εμμανουήλ Κριαράς, το 40ήμερο μνημόσυνο του οποίου έγινε χθες στην εκκλησία της Ευαγγελίστριας στις Στέρνες Ακρωτηρίου, όπου και ο τάφος του. Ο καπετάν Μανόλης Κριαράς, όπως τον απεκάλεσε αποχαιρετώντας τον στις 27 Αυγούστου τ.ε., εκ μέρους των φίλων του, ο και πρόεδρος του Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας φιλόλογος Κώστας Μουτζούρης, στην ίδια εκκλησία, γιατί ήταν, είπε και το προσυπογράφουμε άπαντες, «καπετάνιος στη θάλασσα της γλώσσας μας». Με αφορμή το μνημόσυνό του, που τυχαία συνέπεσε με την Παγκόσμια Ημέρα του Εκπαιδευτικού, το απόσπασμα από το βιβλίο του “Μακράς ζωής αγωνίσματα”, που εκδόθηκε το 2009, όταν ήταν 103 ετών και στο οποίο μας μιλά για τον δάσκαλο που τον μύησε στα λογοτεχνικά και πνευματικά θέματα: «Από την πέμπτη τάξη (σ.σ.: Γυμνασίου) αποκτούσα έναν ακόμα καλό δάσκαλο, τον φιλόλογο Ιωάννη Μοσχόπουλο, ο οποίος με τη μικρασιατική καταστροφή, είχε έρθει πρόσφυγας με την οικογένειά του στα Χανιά […] Αυτή τη στιγμή αναπολώ τη μορφή του -σοβαρή μορφή δασκάλου. Σαν να τον ακούω να μας απαγγέλει το Τραγούδι των Προσφύγων του Κωστή Παλαμά και να κόβεται η φωνή του από τα δάκρυα. Αλλοτε μας διάβαζε τους “λύκους” του ίδιου ποιητή (επίθεση κατά των “μπολσεβίκων”) διαφωτίζοντάς μας και σε θέματα φιλοσοφικών και κοινωνικών θεωριών. Δεν ήταν λίγες οι φορές που ξεκόβοντας από γραμματικές και συντακτικές παρατηρήσεις (δεν τις περιφρονούσε μολοταύτα καθόλου), έβρισκε τον τρόπο να μας μιλά για σύγχρονα ποικίλα ζητήματα από τον ταραγμένο κοινωνικό και πολιτικό βίο της εποχής. Και δεν ήταν μόνο το σχολείο που ο καλός μας δάσκαλος φώτιζε τους μαθητές του. Οι πιο αγαπημένοι του -λιγοστοί πάντα, δύο τρεις- τον ακολουθούσαμε στο σπίτι, όπου συνέχιζε με τον απλούστερο τρόπο τη μύησή μας στα λογοτεχνικά και τα πνευματικά θέματα. Παρακινημένος απ’ αυτόν διάβαζα λογοτεχνικά και ποικίλα κοινωνικά και πολιτικά βιβλία, που έπαιζαν τον ρόλο τους στην πρώτη πνευματική μου διαμόρφωση. Ο Μοσχόπουλος επαινούσε τις εκθέσεις μου. Κάποτε μάλιστα μου ζήτησε να διαβάσω στην τάξη μια έκθεσή μου και ο δάσκαλός μου με επαίνεσε λέγοντάς μου: Κατέχεις πολύ καλά τη γλώσσα! Οταν αργότερα έμαθε ότι γράφω και… διηγήματα, στη δημοτική πια, ζήτησε να του τα δώσω να τα κοιτάξει. Δεν το τόλμησα».
Μυθιστορίες τόπων και ανθρώπων
Το γεγονός ότι το αγαπημένο είδος συγγραφής για την και εκλεκτή συνεργάτιδα της εφημερίδας μας Αθηνά Κανιτσάκη είναι, κατά δήλωσή της, το μυθιστόρημα δεν σημαίνει ότι δεν είναι εξίσου καλή τόσο στην ποίηση όσο και στο χρονογράφημα και στο διήγημα, σε όλα τα είδη του λόγου, δηλαδή. Με αφορμή την έκδοση του τελευταίου (του 12ου μέσα σε 19 χρόνια!) βιβλίου της με τίτλο “Μυθιστορίες τόπων και ανθρώπων” που περιλαμβάνει 50 διηγήματα κι έχοντας υπόψη όλα τα προηγούμενα βιβλία της, η επισήμανση. Απού φελά παντού φελά! Μου το έστειλε τις προάλλες και άρχισα να το διαβάζω, στην κυριολεξία με το που το άνοιξα, χωρίς να έχω την πρόθεση εκείνη τη στιγμή. Ας διαβάσω στην τύχη ένα, σκέφτηκα καθώς το ξεφύλλιζα και το ένα, το 44ο με τίτλο “Εν ατυχές σχόλιο”, συγκεκριμενα, έφερε το άλλο και το άλλο το παράλλο. Ηταν οι τίτλοι – αινίγματα που με προκαλούσαν… Ηταν αυτό καθ’ εαυτό το περιεχόμενο, ένα περιεχόμενο που γι’ αλλού με πήγαινε και αλλού κατέληγε… Ηταν όμως και το γνωστό σ’ εμένα ύφος της συγγραφέα, σαν αντανάκλαση του ήθους της, της αγάπης της για τους τόπους και τους ανθρώπους, τους τόπους των ανθρώπων και τους ανθρώπους των τόπων… Και βέβαια, η συντομία τους… Σύντομα πολύ σύντομα (δύο σελίδων περίπου το καθένα) τα διηγήματα της κυρίας Αθηνάς, ορισμένα απ’ τα οποία έχουν δημοσιευθεί στην εφημερίδα μας. Ουκ εν τω πολλώ το ευ, αλλά εν τω ευ το πολύ. Βασικός πρωταγωνιστής σ’ αυτά ο χρόνος, ο συμπυκνωμένος χρόνος μιας συγκεκριμένης στιγμής, που ακριβώς γιατί ήρθε η ξεχωριστή του ώρα αποκτά βαρύνουσα σημασία. Με την έννοια αυτή κάθε διήγημα μπορεί να ιδωθεί και σαν η αρχή ή και το τέλος ενός μυθιστορήματος. Μια αρχή ή ένα τέλος που βάζει τον αναγνώστη σε μια διαδικασία δημιουργίας απ’ τον ίδιο των επόμενων ή των προηγούμενων κεφαλαίων. Ενα το κρατούμενο. Συν το ότι ο λόγος της Αθηνάς Κανιτσάκη, έτσι όπως και στις “μυθιστορίες” της είναι αρθρωμένος, λειτουργεί από μόνος του συγκινησιακά. Σκοπός των διηγημάτων της, όπως η ίδια λέει στο οπισθόφυλλο, είναι «να εκφράσουν συναισθήματα, να προβληματίσουν, να αφυπνίσουν»… Εκ των ων ουκ άνευ ότι ο σκοπός αυτός επιτυγχάνεται. Και στο επόμενο, στο 13ο βιβλίο, με το καλό. Και βέβαια στην επόμενη, παρουσίαση της δουλειάς σας, από την οποία θέλω να πιστεύω ότι δεν θα λείπω…
