Αποτελεί μια διανοητική και πνευματική λειτουργία του ανθρώπου που μπορεί να ανακαλύψει μέσα του και να εφαρμόσει προς όφελος του εαυτού του και της κοινωνίας. Ο εσωτερικός διάλογος βασίζεται στη Σωκρατική διαλεκτική μέθοδο ερώτησης – απάντησης διά της οποίας επιχειρείται η εκμαίευση της αλήθειας ή τουλάχιστον αυτό που αναγνωρίζεται ως ορθό, δίκαιο και αληθινό.
Στην περίπτωση του εσωτερικού διαλόγου, το ίδιο το άτομο θέτει την ερώτηση στον εαυτό του και το ίδιο το άτομο, λαμβάνοντας τη θέση του ιδεατού συνδιαλεγόμενου, δίνει την απάντηση πάλι στον εαυτό του σχετικά με το θέμα που τον απασχολεί, σε μια συνεχή ροή λόγου – αντίλογου, στοχεύοντας σε μια, όσο γίνεται, αμερόληπτη κατανόηση και αξιολόγηση της έννοιας του ζητούμενου. Μια μέθοδος, όπου ο λόγος/θέση και ο αντίλογος/αντίθεση συντάσσουν κάθε φορά μια σύνθεση, η οποία, στη συνέχεια, μετατρέπεται στον νέο λόγο/θέση που θα προκαλέσει έναν νέο αντίλογο/αντίθεση και θα συντάξουν μια νέα σύνθεση, η οποία, με τη σειρά της, θα μετατραπεί στον νέο λόγο/θέση και ούτω καθ’ εξής. Μ’ αυτόν τον τρόπο διεξάγεται μια γνωσιολογική διαδικασία που εμβαθύνει προοδευτικά στο εννοιολογικό περιεχόμενο του ζητούμενου. Για την ιστορική ακρίβεια, οφείλουμε να πούμε ότι είναι μια Προσωκρατική, Ηρακλείτειος μέθοδος του 6ου π.Χ. αιώνα και, πολύ κατοπινά, Εγελιανή του 19ου μ.Χ. αιώνα.
Εν πρώτοις, ο εσωτερικός διάλογος μάς βοηθάει ν’ απαλλαχτούμε από πάθη, εμπάθειες και προκαταλήψεις, πολλάκις θανατηφόρες, γιατί, επικεντρωμένος όπως είναι στη διαλεκτική διαδικασία, η υποκειμενικότητα και η θυμική αντιμετώπιση μετριάζονται σημαντικά. Δεσμεύεται από τον αμιγή ορθολογικό χαρακτήρα του μηχανισμού του, που διεισδύει όλο και βαθύτερα στο ζητούμενο, ενεργοποιώντας νοητικούς και διαισθητικούς αισθητήρες που διαθέτει. Η εσωτερική αυτή διαλεκτική διαδικασία αποτελεί ένα είδος διαλογισμού και αυτοδιαφώτισης, που οξύνει την κριτική και ενορατική ικανότητα της σκέψης του ατόμου και τον εξοπλίζει με διανοητική ωριμότητα και ετοιμότητα. Παράλληλα, ευαισθητοποιεί την ηθική του συνείδηση και μειώνει την ιδιοτέλεια και τον ατομικισμό του, ούτως ώστε το κοινωνικό συναπάντημά του με τους άλλους -φίλους, συγγενείς, συναδέλφους, αντιπάλους- να γίνεται μετά από μια εσωτερική προετοιμασία πνευματικής και ψυχικής κάθαρσης. Με την εν λόγω κάθαρση, καταχωνιάζονται και εκλείπουν αρνητικές πλευρές του ανθρώπινου χαρακτήρα, όπως η απληστία, ο φθόνος, ο εγωισμός, η κερδοσκοπία, η ματαιοδοξία, η αλαζονεία, η κακεντρέχεια, ενώ αναδύονται και επικρατούν θετικές πλευρές του, όπως η μεγαλοψυχία, η σεμνότητα, ο αλτρουϊσμός, η γενναιοδωρία, η εγκράτεια, ο αλληλοσεβασμός.
Με μια τέτοια προπαίδεια, ο πολιτικός, ο επιχειρηματίας και κάθε άνθρωπος που κινείται σε ανταγωνιστικό πεδίο, θα κομίζουν καλοπροαίρετες προθέσεις, καλλιεργώντας ένα γόνιμο έδαφος δημιουργικής συνεργασίας. Ακόμα και καλλιεργώντας, σε περίπτωση προχωρημένου σταδίου ωριμότητας, πιθανότητες και δυνατότητες αλληλεγγύης. Της πλέον πολυπόθητης και μεγαλειώδους ανθρώπινης δράσης. Γιατί στόχος τους είναι ή θα πρέπει να είναι, το καλό του γενικού συνόλου της κοινωνίας.
Η άσκηση του εσωτερικού διαλόγου, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μια μορφή πολύφωνου μονολόγου, μπορεί να αποδειχτεί μείζονος πνευματικής και κοινωνικής αξίας για την πρόοδο του ανθρώπου. Μια μορφή διαλογισμού που κατευθύνεται στην κοινωνική συμμετοχή και όχι στην αποχή. Μια μορφή εσωτερικής παιδείας για την αφύπνιση και διαφώτιση του ατόμου και, κατ’ επέκταση, της βελτίωσης των ανθρωπίνων σχέσεων και συνεπώς της κοινωνίας.
Το ανθρώπινο είδος, που φέρει προαιώνια και μακροχρόνια γονίδια πρωτογονισμού, εισήλθε σχετικά πρόσφατα στον χώρο υψηλού διανοητικού και πνευματικού πεδίου, μόλις τα τελευταία 6.000 περίπου χρόνια, με τη δημιουργία διαφόρων πολιτισμικών κοιτίδων σε διάφορα και διαφορετικά σημεία του πλανήτη. Παρά την ιλιγγιώδη επιστημονική και τεχνολογική εξέλιξη των τελευταίων δύο αιώνων, οι πνευματικές δυνάμεις του homo sapiens, όχι μόνο δεν έχουν αναπτυχθεί, αλλά έχουν αποψιλωθεί σε ανησυχητικό σημείο. Το κύριο όργανο της βαθύτερης σκέψης, η φιλοσοφία, έχει αποδυναμωθεί, ενώ παράλληλα ο φιλοσοφικός μυστικισμός της Ανατολής έχει εκφυλιστεί.
Η ανάγκη για μια κοινή συνισταμένη, για ένα σημείο απογείωσης προς τη σφαίρα του υπερβατικού, με σημείο απογείωσης τον εσωτερικό άνθρωπο, διαγράφεται στον πνευματικό ορίζοντα του ανθρώπου, προκειμένου να εκτελεστεί το επόμενο μεγάλο βήμα του homo sapiens. Όπως γνωρίζουμε, η συνειδητότητα του ανθρώπου δεν είναι μονομερής και μονοδιάστατη. Ξεκινάει από τον χαμηλό, τον ζωώδη εαυτό του και φθάνει μέχρι τον υψηλότερο εαυτό του, τον Συμπαντικό, στον οποίον μπορούν ν’ ανοίξουν διάπλατα οι ουρανοί της Γνώσης. Γνωρίζοντας έτσι ολόκληρο το φάσμα της συνειδητότητάς του, το οποίο περιέχει και τη γνώση της ανθρώπινης φύσης, ο άνθρωπος μπορεί να προχωρήσει σ’ ένα επόμενο στάδιο εξέλιξης, που να τον οδηγήσει, στο τέλος, σε μια οικουμενική κοινωνία αγάπης, αλληλεγγύης και ειρηνικής συνύπαρξης, συνειδητοποιώντας ότι είναι ο κάτοικος του πλανήτη Γη, ένα μικρό μόριο του Σύμπαντος. Μη λησμονώντας ότι πριν 2.500 χρόνια ένας κάτοικος, ο Αναξαγόρας, ένας από τους ουκ ολίγους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, συμπεριέλαβε τα πάντα στον “Νου”. Μια διάχυτη σε ολόκληρο το Σύμπαν πνευματική αύρα.
