Ο Ευρωπαϊκός Εβραϊσμός, ο Εβραϊσμός της Θεσσαλονίκης και η «Τελική λύση»

Τι χρωστάει η Ευρώπη στους Εβραίους; Πολλά πράγματα, καλά και κακά, και προπαντός, ένα που είναι ταυτόχρονα από τα καλύτερα και, από τα χειρότερα: το μεγάλο στιλ στην ηθική, τη φοβερότητα και τη μεγαλειότητα των ατέλειωτων απαιτήσεων, των ατέλειωτων σημασιών ολόκληρο το ρομαντισμό….. Το πιο ελκυστικό, ύπουλο και διαλεγμένο κομμάτι, εκείνων των χρωματικών παιχνιδιών και των σαγηνών της ζωής, από των οποίων την τελευταία αναλαμπή ο ουρανός της ευρωπαϊκής κουλτούρας μας, ο απογευματινός της ουρανός, τώρα φλέγεται – ίσως καίγεται. Εμείς οι καλλιτέχνες μεταξύ των θεατών και των φιλοσόφων, είμαστε γι αυτό το πράγμα ευγνώμονες – στους Εβραίους.
Φρίντριχ Νίτσε
(Πέρα από το καλό και το κακό)

Καταπώς φαίνεται, όλα τα φρικτά γεγονότα, πριν εγγραφούν στην καρδιά και το μυαλό της ανθρωπότητας, σαν αιώνιες τερατομορφίες, περιπλανώνται πρώτα στη γη, σαν μία κατάρα, όπως στον αρχαίο μύθο, όχι υπερβατική, αλλά ιστορική, που υψώνεται προκαλώντας τον ουρανό, σαν ύβρις. Μία τέτοια τερατομορφία ήταν και η απόφαση του ναζιστικού καθεστώτος, να εκμηδενίσει τον άνθρωπο – Εβραίο, μέσα του, πριν τον θανατώσει αργά αργά. Είναι αυτό ακριβώς που περιγράφει ο Πρίμο Λέβι μέσα από την μοναδική ταπείνωση που έζησε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης στο βιβλίο του. Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος. μία από τις πλέον συγκλονιστικές μαρτυρίες των καιρών μας, καθώς επίσης και η Edith Eger στο βιβλίο της. Η ελευθερία είναι επιλογή, στο οποίο περιγράφει τον ανατριχιαστικό χορό που χόρεψε την πρώτη νύχτα στο Άουσβιτς, κατ’ εντολήν του Άγγελου θανάτου των Ες Ες, παγωμένη από τον φόβο και συγκλονισμένη από την απώλεια της μητέρας της, που αυτός ο ίδιος συγχρόνως αποφάσισε ότι εκείνη έπρεπε να πεθάνει.
Η εβραϊκή ιστορία είναι η ιστορία μιας περιπλάνησης είκοσι αιώνων. η ιστορία που προσφέρει το εξαιρετικό θέαμα ενός λαού τυραννισμένου, χωρίς πατρίδα, χωρίς γη, χωρίς θρησκεία, χωρίς γλώσσα, μοναδικού από την άποψη αυτή, μαγεμένου από την ″ακτινοβόλο ισχύ, και ακαταμάχητα διψασμένου για δημιουργία και κυριαρχία. Οι είκοσι αιώνες διασποράς και πολιτικής ένδειας, ενός υπερεθνικού και νομαδικού τύπου ανθρώπου, δεν επέτρεψε στην εβραϊκή κοινότητα να έχει μνήμη της ιστορίας της, ένα ιστορικό παρελθόν. Έτσι ο Εβραίος, αιωρείται αβέβαιος, στο λυκόφως της αιώνιας περιπλάνησης ξεριζωμένος, ως ένα δια-ευρωπαϊκό, μη εθνικό στοιχείο, σε έναν κόσμο, ολοένα μεγεθυνόμενων εθνών. χωρίς κοινά συμφέροντα, ούτε και κοινές πεποιθήσεις με τους άλλους Εβραίους, με τον μόνο δεσμό που τους ενώνει να είναι η ανυπόφορη ταυτότητα της κοινωνικής εχθρότητας, μιας εχθρότητας με την ένταση της ολοένα και μεγαλύτερης δυσμενούς κοινωνικής διάκρισης, να ανήκουν εδώ.
Η δια-ευρωπαϊκή εβραϊκή ύπαρξη είναι συνυφασμένη με τον σημαντικό ρόλο των Εβραίων στην ευρωπαϊκή ιστορία εφόσον ως μη εθνικός ευρωπαϊκός λαός και λόγω της διεθνούς καταστατικής τους θέσης, ως οικονομικών συμβούλων και βοηθών σε συνθήκες ειρήνης, – μεγάλης εθνικής σημασίας σε εποχές εθνικών συγκρούσεων και πολέμων – απέβησαν η μυστηριώδης εγγύηση, για τη διατήρηση της εύθραυστης ευρωπαϊκής ισορροπίας δυνάμεων, καθιστάμενοι υπό μία έννοια κάτι σαν σύμβολο του κοινού συμφέροντος των ευρωπαϊκών εθνών. Αυτό είναι μία ακόμη από τις πιο συγκινητικές πτυχές της ιστορίας των Εβραίων, και ίσως η πιο σοβαρή πτυχή της παράξενης πολιτικής εβραϊκής ιστορίας. και είναι ιστορικά δίκαιο το μεγαλείο του σημαντικού αυτού εβραϊκού ρόλου, στην ευρωπαϊκή πολιτική, σημαντικότερου από αυτόν που ασκούσαν αυτοί ως κρατικοί τραπεζίτες, να μην αγνοείται εξαιτίας των πολλών και αναμφίβολα λιγότερο θελκτικών πτυχών της εβραϊκής ιστορίας, κατά τους προηγούμενους αιώνες. Είναι επίσης περισσότερο από πιθανό αυτός τους ο ρόλος να ανέδειξε την εγκυρότητα της εβραϊκής μεγαλοφυΐας, που πάνω της κείται το ίδιο το φως της διανόησης, των επιστημών και του πολιτισμού, στο οποίο λούζεται η Ευρώπη όταν ονειρεύεται μαζί με τους: Σπινόζα, Προύστ, Κάφκα, Σαγκάλ, Αϊνστάιν, Μπερξόν…, στους οποίους μαζί μπόρεσε να εκφραστεί με λέξεις το ίδιο το πεπρωμένο της ευρωπαϊκής ψυχής, και μιλώντας ιστορικά, η μεγάλη μετάβαση στον οικουμενικό ανθρωπισμό και στη δημοκρατία.
Σήμερα τίποτα δεν είναι περισσότερο παρακινδυνευμένο όσο η θεώρηση του εβραϊκού ζητήματος – μετά την γέννηση και διόγκωση του νεωτερικού αντισημιτισμού με την παραφροσύνη του Γ΄ Ράιχ, που έφερε τους Εβραίους τόσο κοντά στην απόλυτη εκμηδένιση – ως επιφανειακού φαινομένου, χωρίς συγκεκριμένους ιστορικούς όρους, που οδηγούν στη ερμηνεία της ιστορίας με κοινοτοπίες. O αντισημιτισμός, μία ιδεολογία του 19ου αιώνα και κατά τον Σαρτρ (Στοχασμοί για το εβραϊκό ζήτημα) μία μανιχαϊστική και πρωτόγονη κοσμοαντίληψη, συνδέεται με τις συνθήκες της εβραϊκής ιστορίας στη διασπορά. Οι ερμηνευτικές του θεωρίες – περισσότερες από μία – με διαφορετικά επιχειρήματα, αλλά με ίση ισχυρογνωμοσύνη και συναισθηματική πειθώ, επινοούν βιαστικές εξηγήσεις όπως είναι μεταξύ άλλων, ένας αιώνιος αντισημιτισμός και μία αιώνια εχθρότητα, που θα πρέπει να απορριφθούν, ως μία ακόμα πλάνη της κοινής λογικής αφού αρνούνται κάθε ιδιαίτερη εβραϊκή ευθύνη και προσφέρουν το καλύτερο δυνατό άλλοθι για όλες τις φρικωδίες. Η επιχειρούμενη χειραγώγηση της λογικής με απόψεις και επιχειρήματα, μας θυμίζει τον πολύ γνωστό αγώνα του Πλάτωνα εναντίον των αρχαίων σοφιστών κατά τη διάρκεια του οποίου ανακάλυψε την επισφαλή θέση της αλήθειας στον κόσμο. Εφόσον η πειθώ έρχεται από απόψεις και όχι από την αλήθεια {Φαίδρος}. Έτσι, στο όνομα της ελευθερίας της γνώμης, όλες οι απόψεις και αυτές ακόμη οι αντισημιτικές, καθιστώντας τις ιδέες ακίνδυνες, είναι θεμιτές. Ωστόσο κατά την Χάνα Άρεντ (Αντισημιτισμός), η παρακμή του ευρωπαϊκού εθνικού κράτους και η ταυτόχρονη διόγκωση των αντισημιτικών κινημάτων, η παράλληλη κατάρρευση της Ευρώπης της οργανωμένης σε έθνη και η εξόντωση των Εβραίων, που προετοιμάστηκαν από την νίκη του αντισημιτισμού πάνω σε όλους τους αντιμαχόμενους – ισμούς, πρέπει να εκληφθούν ως σοβαρή ένδειξη της πηγής του αντισημιτισμού.
Όπως επίσης αναφέρει η ίδια, οι Εβραίοι εξέλαβαν λανθασμένα το νεωτερικό αντισημιτισμό, ως το παλαιό θρησκευτικό μίσος για τους Εβραίους και ως κάποια αναβίωση των λεγόμενων «Σκοτεινών Χρόνων», δεδομένου ότι η χειραφέτηση που παραχωρήθηκε σε αυτούς τον 19ο αιώνα από το σύστημα των εθνικών κρατών, με το αμφισήμαντο νόημα της ισότητας και επέκτασης των εβραϊκών προνομίων, παρέκαμψε τον Χριστιανισμό και έτσι υποτίμησαν μοιραία τους πρωτοφανείς κινδύνους που τους περίμεναν.
Μετά τη Γαλλική επανάσταση προέκυψαν τα εθνικά κράτη με την σύγχρονη σημασία τους. η νέα επέκταση του οικονομικού και επιχειρηματικού ενδιαφέροντος του κράτους, απαιτούσε μία αξιόλογα μεγαλύτερη κρατική πίστωση, την κάλυψη της οποίας θα μπορούσε να προσφέρει μόνο ο συνδυασμένος πλούτος των πλουσιότερων στρωμάτων των Εβραίων της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης και ιδίως των Εβραίων τραπεζιτών, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον οίκο των Ρότσιλντ. Έτσι οι Εβραίοι συνέδεσαν τη μοίρα τους με την ακόμη μεγαλύτερη ανάπτυξη του κράτους, γεγονός που συνεπέφερε την παραχώρηση προνομίων και στα ευρύτερα εύπορα στρώματα, τα οποία ανήλθαν στην περίβλεπτη και με επιρροή θέση που είχαν μέχρι τότε μόνο οι αυλικοί Εβραίοι. Η στενή αυτή σχέση ανάμεσα στους Εβραίους και στις εθνικές κυβερνήσεις έφθασε στο τέλος της στα τέλη του 19ου αιώνα όταν η επέκταση της καπιταλιστικής επιχείρησης απαιτούσε την πολιτική στήριξη και παρέμβαση του κράτους. εξέλιξη που είχε ως αποτέλεσμα την εύνοια των επιχειρηματιών με καπιταλιστική νοοτροπία εις βάρος των Εβραίων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, υποβαθμίστηκε η σημασία τους – μαζί με την υπονόμευση του εθνικού κράτους – ως ομάδα με την απώλεια της αποκλειστικής τους θέσης στις κρατικές επιχειρήσεις, διατηρώντας μόνο ως άτομα το ρόλο τους ως οικονομικοί σύμβουλοι και διαμεσολαβητές μεταξύ των χωρών της Ευρώπης. Ο Δυτικός Εβραϊσμός ως ομάδα κατέρρευσε μαζί με την κατάρρευση του εθνικού κράτους κατά τις δεκαετίες που προηγήθηκαν του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Σε μία καπιταλιστική εποχή και μία Ευρώπη σε επιταχυνόμενη παρακμή, ο εβραϊκός πλούτος είχε γίνει ασήμαντος και το μη εθνικό δια-ευρωπαϊκό εβραϊκό στοιχείο, χωρίς την εξουσία που είχε, έγινε στόχος ανατριχιαστικού μίσους, εξαιτίας του χωρίς εμφανή λειτουργία πλούτου του και εξαιτίας της απώλειας ισχύος και κύρους.
Η ανάδυση των πρώτων αντισημιτικών κομμάτων, όπως επισημαίνει η Χάνα Άρεντ, άνοιξε το δρόμο για την καταστροφική διέξοδο από όλα τα αδιέξοδα που δημιούργησε ο ναζιστικός ολοκληρωτισμός και οδήγησε στην “Τελική Λύση” και στην εγκληματική φρικωδία της γενοκτονίας. Θεωρεί επίσης η ίδια την υπόθεση Ντρέυφους, που ακόμα και σήμερα είναι κάτι εμβληματικό στη γαλλική πολιτική (όπως και το “Κατηγορώ” του Ζολά), ως γενική πρόβα για τα όσα εκτυλίχθησαν στη συνέχεια.

ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Οι σχέσεις Ελλήνων και Εβραίων, αν και καλύτερες στη Θεσσαλονίκη απ’ ό,τι στη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη, διακατεχόταν ωστόσο από τη φοβερότητα μιας ύπουλης καχυποψίας και ενός γενικού ενστίκτου για ένα αμοιβαία εχθρικό παρελθόν. Η Θεσσαλονίκη που πριν την άλωσή της το 1430, υπήρξε μία Ελληνιστική, Ρωμαϊκή και Βυζαντινή μητρόπολη, ήταν αυτή που ωφελήθηκε περισσότερο από όλες τις πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από την πολιτική απέλασης των Εβραίων, που ακολούθησαν και ο Φερδινάνδος με την Ισαβέλα το 1492 στην Ιβηρική γη, η οποία ήταν απόρροια ενός ανελέητου πολέμου ανάμεσα στο Ισλάμ και τον Καθολικισμό. Το 1520 με την άφιξη των Ισπανών προσφύγων είχε μεταβληθεί σε ένα από τα σπουδαιότερα λιμάνια της ανατολικής Μεσογείου και οι Εβραίοι ήταν περισσότεροι από τους μισούς από τους κατοίκους της. Οι Εβραίοι μετανάστες της Ιβηρικής γης δημιούργησαν στη Θεσσαλονίκη μία κοιτίδα σεφαραδίτικου «Ισπανόφωνου» πολιτισμού, ως κάτοχοι αξιόλογων δεξιοτήτων, φιλοπρόοδοι με άνοιγμα στην νεωτερικότητα, φιλόπονοι με ένα πρωτόγνωρο επιχειρηματικό και παραγωγικό δυναμισμό. Οι νεόφερτοι Εβραίοι (Σεφαραδίτες) έφεραν μαζί τους και ένα επιδεικτικό τρόπο ζωής, με τον πλούτο και την αρχοντιά της πολυτελούς διαβίωσης, να σοκάρουν ακόμη και τους Ελληνόφωνους Εβραίους (Ρωμανιώτες) που ζούσαν εκεί από τα αρχαία χρόνια, όπως και τους Ασκεναζίτες Εβραίους της Γερμανίας, που είχαν κρατήσει ανέκαθεν χαμηλούς τόνους. Η κυριαρχία των Εβραίων στη ζωή της Θεσσαλονίκης κράτησε πολλούς αιώνες. Η εβραϊκή κοινότητα έως το 1912 εξακολουθούσε να είναι η μεγαλύτερη εθνοτική ομάδα και μεταξύ των μελών της συγκαταλέγονταν πλούσιοι επιχειρηματίες, αλλά και φτωχοί εργάτες και χαμηλού εισοδήματος επαγγελματίες. Σήμερα αυτό που έχει απομείνει από την επικυριαρχία των Εβραίων στην πόλη, είναι μερικά ονόματα – Καπόν, Περαχιά, Μπενμαγιόρ, Μοδιάνο – πάνω σε ξεθωριασμένες προσόψεις μαγαζιών, κάποιες ταφόπλακες με εβραϊκά γράμματα, που στοιβάζονται στα νεκροταφεία.
Οι φιλελεύθεροι έμποροι γιατροί και δικηγόροι Εβραίοι της πόλης έδιναν βασικές μάχες όχι μόνο για τη μετατόπιση της εξουσίας από τις παλιές ελίτ της πόλης προς το νέο εύπορο στρώμα της εβραϊκής αστικής τάξης, αλλά κυρίως για την εκπαίδευση. Οι έγκριτες εβραϊκές οικογένειες, πίεζαν, τη δεκαετία του 1840 να χρησιμοποιηθούν ιταλικά και γαλλικά βιβλία στην παλιά Ταλμούδ Τορά. Αυτό ωστόσο που έφερε την πραγματική εκπαιδευτική επανάσταση ήταν το παράρτημα της Alliance Istaelite Universelle, που άνοιξαν οι ίδιοι προύχοντες Εβραίοι στη Θεσσαλονίκη το 1873 και ήταν η καθαυτό ενσάρκωση του γαλλικού Φιλελεύθερου Διαφωτισμού.
Ο μύθος του αιώνιου ελληνισμού υπονομεύει την αληθινή πρόκληση να διηγηθείς την ιστορία μιας τόσο ξεχωριστής πόλης, όπως η Θεσσαλονίκη – ανεξίτηλα σημαδεμένης από τραγικές ιστορίες αγάπης, θαμμένων εβραϊκών θησαυρών, πνευμάτων που περιφέρονται στην Άνω Πόλη, ανήσυχων ψυχών, που στοιχειώνουν το παρελθόν της-σαν μία ολιστική ιστορική αφήγηση. μία αφήγηση στην οποία οι εμπειρίες των Χριστιανών, Εβραίων και Μουσουλμάνων της πόλης, απεικονίζουν μία κοινωνία έντονων αλληλεπιδράσεων. Η αμερόληπτη και αληθινή αντιμετώπιση της εβραϊκής ιστορίας της Θεσσαλονίκης μετά και τις πολιτικές εξελίξεις του 20ου αιώνα κάνει περισσότερο ενδιαφέρον το αναγνωρίσιμο παρελθόν της.
Στη Θεσσαλονίκη, όπως και αλλού, οι Ναζί ήταν εκείνοι, που διέκοψαν βίαια και απότομα έναν εβραϊκό βίο αιώνων, καλειδοσκοπικών σχεδόν αλληλεπιδράσεων, με τα εβραιόπουλα να ξεκινούν την ημέρα τους με τον ήχο του μουεζίνη, με τις Εβραίες τροφούς να προσλαμβάνονται στο ορφανοτροφείο [Άγιος Στυλιανός] και τον εφηβικό έρωτα ενός Έλληνα με μία εβραιοπούλα, που τη στιγμή της εκτόπισης, οι γονείς της του εμπιστεύονται τα πιο πολύτιμα υπάρχοντά τους, Νίκος Κακαντζής «Τζοκόντα». Ο εβραϊκός αυτός βίος διακόπηκε με τις εκτοπίσεις του 1943, όταν περισσότεροι από σαράντα πέντε χιλιάδες Εβραίοι, το ένα πέμπτο του όλου πληθυσμού της πόλης, οδηγήθηκαν στο Άουσβιτς, μετατρέποντας ένα σημαντικό κεφάλαιο της εβραϊκής ιστορίας σε ένα απλό πρελούδιο της “Τελικής Λύσης”.
Η μη επαρκής αφομοίωση των Εβραίων, ιδίως των Σεφαραδιτών, η πυρκαγιά του 1917 – που άφησε την εβραϊκή κοινότητα κατακερματισμένη, φτωχή και περιθωριοποιημένη – αλλά και η επίδραση της αντι-εβραϊκής στάσης των φιλελευθέρων τόσο το 1920 όσο και το 1932, που κατά δήλωση του Βενιζέλου, η αντιφιλελεύθερη ψήφος τους συνιστούσε εχθρική πράξη εναντίον της μισής Ελλάδας, υιοθετώντας τις ανυποχώρητες θέσεις του Βενιζελικού τοπικού τύπου, αλλά και των υποστηρικτών του στην πόλη, όπως αναφέρει ο Μάρκ Μαζάουερ (Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων), οδήγησαν σε ένα πρωτοφανές αντι-εβραϊκό ξέσπασμα βίας, το 1931 στη Θεσσαλονίκη από μία ομάδα εθνικιστών που κατέληξε στον εμπρησμό του φτωχού εβραϊκού συνοικισμού Κάμπελ. Ο εμπρησμός του Κάμπελ συγκλόνισε και σόκαρε τους Εβραίους, τους δημιούργησε ανασφάλεια και μία τάση τόσο μετανάστευσης όσο και συντηρητικοποίησης και μετατόπισής τους σε συντριπτικά ποσοστά προς τους αντιβενιζελικούς.

Η ΕΞΑΡΣΗ ΤΟΥ ΑΝΤΙΣΗΜΙΤΙΣΜΟΥ

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1930, εντάθηκε ο επίσημος αντισημιτισμός στη Γερμανία, Ρουμανία και Πολωνία φέρνοντας τους Εβραίους μπροστά στην πιο θανάσιμη μορφή αντισημιτισμού, του πιο εξελιγμένου κράτους της Ευρώπης. Το πρώτο σημάδι ότι οι Εβραίοι ήταν ειδικός στόχος, ήταν όταν ο διοικητής της Βέρμαχτ της Θεσσαλονίκης, έδωσε εντολή να παρουσιαστούν όλοι οι άρρενες Εβραίοι ηλικίας δεκαοκτώ έως σαράντα πέντε ετών, ώστε να γίνει η απογραφή τους. Ήταν πλέον φανερό και μέσα σε λίγες εβδομάδες ο κόσμος αντιλήφθηκε ότι οι περιουσίες των Εβραίων απειλούνταν με δήμευση από τους Γερμανούς και οι ιδιοκτήτες τους ήταν δυνατόν να συλληφθούν ή να αναγκαστούν να τις χάσουν.
Μία σοβαρή ένδειξη του κλίματος που είχε διαμορφωθεί ήταν το ότι το Δεκέμβριο του 1942 ακόμη και οι δημοτικές αρχές θεώρησαν ότι ήταν ευκαιρία να επωφεληθούν από τις περιστάσεις που είχαν σπρώξει τους Εβραίους στο επίκεντρο της σύγκρουσης και ανακίνησαν ενώπιον των Γερμανών το ζήτημα της απαλλοτρίωσης του νεκροταφείου. Έτσι την πρώτη εβδομάδα του Δεκέμβρη, με εντολή του δήμου, εργάτες κατέστρεψαν χιλιάδες τάφους, ακόμα και μερικούς του δεκάτου πέμπτου αιώνα. Ένα από τα παλαιότερα και μεγαλύτερα εβραϊκά νεκροταφεία της Ευρώπης, που κάλυπτε μία περιοχή σχεδόν τριακοσίων πενήντα στρεμμάτων, μέσα σε λίγες εβδομάδες είχε αφανιστεί και σήμερα στο ίδιο μέρος βρίσκεται η πανεπιστημιούπολη.
Τον Γενάρη του 1943, αποφασίστηκε η συμπερίληψη της Ελλάδας στην “Τελική Λύση”, και μερικές ημέρες αργότερα ο Άιχμαν διέταξε τον Βισιλτσένι να πάει στη Θεσσαλονίκη για συνεννοήσεις ώστε να βρεθεί μία “Τελική Λύση”για τους Εβραίους της πόλης. Κυριακή 14 Μαρτίου 1943 άρχισαν οι εκτοπίσεις. γύρω στα 2.800 άτομα έφυγαν με το πρώτο τρένο και απαγορευόταν να πάρουν μαζί τους αντικείμενα αξίας, κοσμήματα ή χρήματα.
Ήταν τόσο σαρωτικό το αίσθημα της απελπισίας που τους διακατείχε, ώστε πολλοί Εβραίοι αποφάσισαν ότι ήταν προτιμότερο να φύγουν νωρίτερα για να γλυτώσουν από τις φρικώδεις συνθήκες βασανισμών, ληστειών και θανάτων τόσο από τους Γερμανούς Ες Ες, αλλά και από τους ομόθρησκους αρχηγούς της Εβραϊκής αστυνομίας. Κάτι λιγότερο από το 5% του εβραϊκού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης γλύτωσε την εκτόπιση, σε σύγκριση με το ίσως 50% της Αθήνας, ένα χρόνο αργότερα.
Ο Γεώργιος Ιωάννου (Το κρεβάτι) περιγράφει τις αναίσχυντες λεηλασίες των σπιτιών των Εβραίων μόλις αυτοί έφυγαν, αναζητώντας να βρουν κρυμμένα τιμαλφή.
Στα τέλη Οκτωβρίου του 1944, η Θεσσαλονίκη έχει μόλις απελευθερωθεί, μετά από δύο εβδομάδες περίπου μετά την απελευθέρωση της Αθήνας. Το Μάρτιο του 1945 επέστρεψαν από το Άουσβιτς οι πρώτοι επιζήσαντες, οι οποίοι βρήκαν μία Θεσσαλονίκη αγνώριστη. Στις συγκλονιστικές αφηγήσεις τους υπήρχαν αναφορές, όπως: έκαψαν όλους τους Εβραίους στα κρεματόρια, έγιναν στειρώσεις σε πολλές γυναίκες, λειτουργούσε αίθουσα ασφυξιογόνων αερίων, όπως και άλλες πολλές – όχι λιγότερο φρικιαστικές – αναφορές.
Έτσι, κλείνει η πιο ζοφερή περίοδος και τα εξωφρενικά εγκλήματα που γέννησε, βγήκαν στο φως της καταγεγραμμένης ιστορίας. Μία περίοδος ανεξέλεγκτης παραφροσύνης, χωρίς ανάλογο ιστορικό προηγούμενο, μία περίοδος παράλογης εχθρότητας, μοναδικής στην ιστορία, όπου το μίσος του Εβραίου, λειτουργώντας ως μεγάλος ερμηνευτικός μύθος, οδήγησε τους Εβραίους, στο κέντρο της θύελλας των γεγονότων. Το εβραϊκό ζήτημα και ο αντισημιτισμός, στην σκιά των πολιτικών εξελίξεων του 20ου αιώνα, μικρής σχετικά σημασίας με όρους παγκόσμιας πολιτικής, τοποθετήθηκαν στο επίκεντρο, των παγκόσμιων γεγονότων, πρώτα με την άνοδο του ναζιστικού κινήματος και την εγκαθίδρυση της οργανωτικής δομής του Γ΄ Ράιχ, έπειτα με έναν παγκόσμιο πόλεμο, πρωτοφανούς αγριότητας και τέλος με το πρωτοφανές έγκλημα της γενοκτονίας στο μέσον του Δυτικού πολιτισμού. Ο σημερινός Εβραίος, σύμφωνα με τον Σαρτρ, δεν είναι ο Εβραίος πριν από τον πόλεμο. η εβραϊκή συνείδηση εξελίχθηκε μετά το τέλος του πολέμου, ο Ιουδαϊσμός ξαναανακαλύφθηκε, εμπλούτισε τις επόμενες γενιές.
Απελευθέρωση: αυτή η λέξη φέρνει όνειρα και όπως θυμάται «Σε αυτές τις μοναδικές μέρες» ο φιλόσοφος Γιανκελεβίτς «τα πάντα ήταν δυνατά. Είχαμε λοιπόν υποσχεθεί στον εαυτό μας, πως όλα θα γίνονταν καινούργια και αληθινά, πως όλα θα ξανάρχιζαν από το μηδέν… Πως αυτό το χαρούμενο πρωινό της Απελευθέρωσης θα ήταν η δεύτερή μας γέννηση».