» Sigrid Nunez (μτφρ. Γιώργος Λαμπράκος, εκδόσεις Gutenberg)
«Μετά τον απροσδόκητο θάνατο του καλύτερου φίλου και μέντορά της μια συγγραφέας βρίσκεται να φροντίζει, προς μεγάλη της δυσαρέσκεια, τον αγαπημένο του σκύλο, έναν μολοσσό», έτσι ξεκινάει η περίληψη στο οπισθόφυλλο του βιβλίου, πρόταση που συνοψίζει αρκετά συμπυκνωμένα την υπόθεση και στην οποία κρύβεται ο βασικός λόγος για τον οποίο διάβασα το μυθιστόρημα της Σίγκριντ Νιούνεζ, Ο φίλος. Αν το μυαλό σας πήγε στη ζωοφιλία, πέσατε έξω. Αγαπώ τα ζώα, αλλά η παρουσία τους εντός ενός βιβλίου δεν θα ήταν από μόνη της ικανή συνθήκη. Αντίθετα, η παρουσία μιας συγγραφέως στον πρωταγωνιστικό ρόλο, ναι, θα ήταν και με το παραπάνω αρκετή για να επισπεύσω την ανάγνωση ενός βιβλίου, όπως δηλαδή και έγινε. Η βιβλιοφιλική λογοτεχνία, όσο αδόκιμος και αν είναι ο όρος, λες και μπορεί να υπάρξει βιβλιοεχθρική λογοτεχνία, είναι ιδιαιτέρως του γούστου μου. Η ποιητική, η διακειμενικότητα, η αγάπη για την ανάγνωση, η γραφή ως καταφύγιο και ως κρυψώνα του προσωπικού, αλλά και ο σχολιασμός της σύγχρονης λογοτεχνικής πραγματικότητας με το πλήθος των εργαστηρίων δημιουργικής γραφής είναι κάποια από τα αναμενόμενα συστατικά ενός μυθιστορήματος όπως «Ο φίλος». Εκείνο που δεν αναφέρεται στο οπισθόφυλλο είναι πως ο καλύτερος φίλος και μέντορας της συγγραφέως αυτοκτόνησε, και αυτό ίσως να μην είχε καμιά ιδιαίτερη αξία ως πληροφορία, αν δεν είχα μόλις ολοκληρώσει τη συγκλονιστική ανάγνωση της αυτοχειρίας του Εντουάρ Λεβε (μτφρ. Κατερίνα Χανδρινού, εκδόσεις Κείμενα). Τα αναγνωστικά νήματα, άλλωστε, κατά κανόνα υφαίνονται εν τη απουσία μας.
Γραμμένο εξ ολοκλήρου σε πρώτο πρόσωπο, «Ο φίλος» είναι ένα χαμηλόφωνο μυθιστόρημα που διαπραγματεύεται κεφαλαιώδη ζητήματα της ζωής όπως η φιλία, ο έρωτας, η δημιουργία, η καθημερινότητα και η απώλεια. Η αυτοκτονία του πρώην καθηγητή της σοκάρει την ανώνυμη αφηγήτρια. Σε εκείνον απευθύνεται το σύνολο της αφήγησης, πότε έμμεσα και πότε άμεσα, με το ευθύ δεύτερο πρόσωπο. Διαβάζει το τελευταίο μέηλ που αντάλλαξαν, που τότε δεν ήξερε, και δεν μπορούσε να ξέρει ή να φανταστεί πως θα ήταν το τελευταίο, του αναφέρει τα λάθη στη νεκρολογία του, του επισημαίνει ποιες από τις ταφικές επιθυμίες του έγιναν αποδεκτές και ποιες καταπατήθηκαν για να εξυπηρετήσουν τις επιθυμίες των ζώντων, επαναλαμβάνει, για να το ακούσει η ίδια, μήπως και το συνειδητοποιήσει, πως πια δεν είναι πουθενά, πως αυτό ήταν, τέλος. Η γυναίκα του θα της ζητήσει να κρατήσει τον Απόλλωνα, τον τεράστιο μολοσσό, εκείνη θα δεχτεί, παρότι ο κανονισμός της πολυκατοικίας που μένει το απαγορεύει ρητά. Γυναίκα και σκύλος θα συνθέσουν ένα ζεύγος θρήνου.
Η σχέση του αυτόχειρα και της αφηγήτριας στηριζόταν στη λογοτεχνία, στην καθημερινότητα και των δύο άλλωστε εκείνη κυριαρχούσε, τα βιβλία που διάβαζαν και εκείνα που θα έγραφαν, οι διαλέξεις που θα έδιναν, η καθημερινότητα των μαθημάτων δημιουργικής γραφής που έδιναν. Στη λογοτεχνία καταφεύγει η αφηγήτρια για να διαχειριστεί τον πόνο και τη θλίψη της, στη φράξια των αυτόχειρων αλλά και στους δασκάλους, εκείνους που οι νέοι, επίδοξοι συγγραφείς, θεωρούν υπερτιμημένους και παρωχημένους, κρίνοντας από τα πόσα βιβλία κατάφεραν να πουλήσουν εν ζωή. Τώρα που εκείνος πέθανε, δεν υπάρχει κάποιος για να μοιραστεί την απογοήτευσή της, τη ματαιότητα που όλο και περισσότερο νιώθει εξασκώντας το επάγγελμα της καθηγήτριας δημιουργικής γραφής, έτσι όπως έρχεται αντιμέτωπη με φιλόδοξους για χρήμα και φήμη μαθητές, που θεωρούν πως δεν υπάρχει κάτι άλλο για να γράψουν πέρα από τον ίδιο τους τον εαυτό. Και όλα αυτά τη στιγμή που οι δικές της προθεσμίες για να παραδώσει το βιβλίο της έχουν από καιρό παρέλθει.
Η Νιούνεζ, που σε πολλά ομοιάζει με την ανώνυμη αφηγήτρια, επενδύει στην αφηγηματική φωνή. Σε μια τέτοια αφήγηση η πειστικότητα της φωνής αποτελεί το πλέον σημαντικό παράγοντα για την επιτυχία ή μη των συγγραφικών προθέσεων. Η Νιούνεζ τα καταφέρνει περίφημα. Η αφηγηματική φωνή αποτελεί τη ραχοκοκαλιά του μυθιστορήματος.
Χαμηλόφωνη, χωρίς συναισθηματικές εξάρσεις αλλά σε καμία περίπτωση ψυχρή και αποστασιοποιημένη από τον συναισθηματικό της κόσμο, η αφήγηση διατηρεί μέχρι τέλους τη φαινομενική απλότητά της, αποτυπώνοντας με τρόπο εξαίσιο το πέρασμα του χρόνου, καθώς η αφηγήτρια διέρχεται όλων των σταδίων του πένθους. Στην αφήγηση αυτή, η συγγραφέας ενσωματώνει αρμονικά τη διακειμενικότητα, που δεν είναι μια αδικαιολόγητη επίδειξη γνώσεων αλλά κατέχει οργανικό ρόλο στην πλοκή και αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του τρόπου με τον οποίο η αφηγήτρια ανταπεξέρχεται στις απαιτήσεις της ζωής.
«Ο φίλος» θα ήταν ένα πολύ συμπαθητικό, γλυκό και καλογραμμένο μυθιστόρημα, και κάτι τέτοιο καθόλου λίγο δεν θα ήταν, αν μια συνειδητή και προμελετημένη επιλογή της Νιούνεζ δεν ερχόταν να το απογειώσει και να το κάνει να ξεχωρίσει ανάμεσα στα υπόλοιπα συμπαθητικά, γλυκά και καλογραμμένα μυθιστορήματα που φτάνουν από την απέναντι πλευρά του Ατλαντικού κυρίως. Αυτή η απόφαση έχει να κάνει με τον τρόπο με τον οποίο η συγγραφέας παίζει με την αυτομυθοπλασία ως λογοτεχνικό είδος. «Ώρες γραφείου. Ο φοιτητής αναφέρει ένα συγκεκριμένο γεγονός της ζωής του και λέει: Μα το ξέρετε ήδη αυτό.
Όχι, λέω, δεν το ξέρω. Δείχνει ενοχλημένος. Τι εννοείτε; Δεν διαβάσατε το διήγημά μου; Εξηγώ πως ποτέ δεν εκλαμβάνω αυτόματα ένα έργο μυθοπλασίας ως αυτοβιογραφικό. Όταν τον ρωτάω γιατί πιστεύει πως θα έπρεπε να γνωρίζω ότι γράφει για τον εαυτό του, δείχνει μπερδεμένος και λέει: Μα για ποιον άλλον να γράψω;». Το απόσπασμα αυτό είναι χαρακτηριστικό του παιχνιδιού. Ο τρόπος με τον οποίον η Νιούνεζ μέσω της ηρωίδας της μοιάζει να υποσκάπτει το “autofiction”, που ως είδος ολοένα και επικρατεί, συνεπικουρούμενο από την κυρίαρχη αισθητική των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και της αφήγησης μέσω αυτών του εαυτού ή για την ακρίβεια μιας εκδοχής του εαυτού, ενώ η ίδια η αφηγήτρια το χρησιμοποιεί κατά κόρον, αφού η αφήγησή της διαθέτει όλα τα χαρακτηριστικά της αυτομυθοπλασίας, με χαρακτηριστικότερο όλων την απουσία ονομάτων.
Αν διαβάσει κανείς ξανά το απόσπασμα, θα διαπιστώσει πως εντέχνως γίνεται χρήση του επιθέτου αυτοβιογραφικός. Είναι αυτή η λεπτή φλοίδα που διαχωρίζει την αυτομυθοπλασία από την αυτοβιογραφία, που την καθιστά μια κατασκευαστική διεργασία κατά πολύ πιο απαιτητική και σύνθετη. Η Νιούνεζ το πάει ακόμα πιο πέρα, καθώς κατά κάποιο τρόπο εγκιβωτίζει την αυτομυθοπλασία σε ένα αμιγώς(;) μυθοπλαστικό πλαίσιο, και αυτό ας το ονομάσουμε εύρημα, αν και ίσως περισσότερο θα ταίριαζε να το πούμε παιχνίδι, παρουσιάζει τεράστιο αναγνωστικό, και όχι μόνο, ενδιαφέρον.
«Ο φίλος», που τρύπησε το ταβάνι των προσωπικών μου προσδοκιών, είναι από εκείνα τα ελάχιστα βιβλία που μπορούν να ικανοποιήσουν το σύνολο του αναγνωστικού κοινού. Για το βιβλίο αυτό η Νιούνεζ έλαβε το Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας ΗΠΑ το 2018, ενώ είναι το πρώτο βιβλίο της συγγραφέως που μεταφράζεται στα ελληνικά.
