Μέσο επικοινωνίας, πεδίο καλλιτεχνικής έκφρασης, τεκμήριο πολιτισμού. Η αφίσα κατάφερε διαχρονικά να συνδυάσει μοναδικά τις ιδιότητες αυτές κερδίζοντας μια ξεχωριστή θέση στον χώρο της δημιουργίας. Αν δεχθούμε δε την περίφημη φράση του Μάρσαλ Μακ Λούαν ότι «το μέσο είναι το μήνυμα» τότε αναμφίβολα στην αφίσα χρωστάμε ένα σημαντικό κομμάτι του σύγχρονου πολιτισμού και επικοινωνίας.
Με αφορμή την τελετή απονομής των βραβείων για τον 5ο διαγωνισμό αφίσας που διοργανώνει το Μουσείο Τυπογραφίας “Γιάννη και Ελένης Γαρεδάκη” και θα πραγματοποιηθεί σήμερα Σάββατο, στις 6 το απόγευμα στον χώρο του Μουσείου στο Βιοτεχνικό Πάρκο, οι “διαδρομές” μίλησαν με ανθρώπους που αγαπούν και υπηρετούν με πάθος από διαφορετικά πόστα τον μοναδικό πολιτισμό της αφίσας. Εναν πολιτισμό που ακόμα και σήμερα, μέσα στην παντοδυναμία του ψηφιακού κόσμου, διατηρεί ακέραιη τη γοητεία του, γεφυρώνοντας διαφορετικές εποχές.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΡΒΑΝΙΤΗΣ:
Η διαχρονική αξία της αφίσας
«Η αφίσα είναι η καρέτα-καρέτα της γραφιστικής. Χρειάζεται προστασία. Και μόνο για τον λόγο ότι μας εισήγαγε στον κόσμο των γραφικών τεχνών, της χρωστάμε τον σεβασμό μας. Διαθέτει δύναμη και λειτουργικότητα, αρκεί να τηρεί τους όρους που καθιστούν την παρουσία της αναγκαία και σε πολλές περιπτώσεις επιβεβλημένη» επιση- μαίνει ο διακεκριμένος γραφίστας και μέλος της AG I- Alliance Graphique Internationale, Δημήτρης Αρβανίτης, τονίζοντας ότι η αφίσα υπήρξε πάντοτε στην ιστορία της έργο κουλτούρας και πολιτισμού ακόμα και στις προϊοντικές της υπηρεσίες.
Κάνοντας μια ιστορική αναδρομή στη δημιουργία και εξέλιξη της αφίσας, ο ίδιος αναφέρει: «Γύρω στα 1870, οι τεχνικές εξελίξεις στον χώρο της λιθογραφίας κάνουν εφικτή τη μαζική παραγωγή, ενώ ταυτόχρονα σηματοδοτούν την εκκίνηση μιας νέας εκφραστικής φόρμας οπτικής επικοινωνίας. H πρώτη μορφή που παράγεται από τον συνδυασμό της λιθογραφίας με την τυπογραφία, είναι η αφίσα. Η αφίσα είναι η βάση αυτού που για τα επόμενα 100 και πλέον χρόνια θα ονομαστεί publicity, graphic design, advertising. Tο νέο μέσο επικοινωνιακής έκφρασης γίνεται αποδεκτό από καλλιτέχνες και σχεδιαστές και αρχίζει τη διαδρομή του μέχρι και σήμερα, αντλώντας το ύφος του από όλα τα ρεύματα της ιστορίας της τέχνης. Από την Aρτ Νουβό μέχρι τον Κυβισμό, και από την Aρτ Ντεκό μέχρι τον Αφηρημένο Εξπρεσιονισμό. Επηρεάζεται από τη φόρμα και τις αρχές των κινημάτων του Mπαουχάους, του Nτεστίλ, της Ρώσικης πρωτοπορίας, της Ποπ Αρτ, της Εννοιολογικής τέχνης, αφού πολλοί από τους σχεδιαστές υπήρξαν οι ίδιοι μέλη αυτών των κινημάτων. Πρώτες αξιόλογες εμφανίσεις είναι αυτές των ζωγράφων Toulouse-Lautrec, Jules Cheret και Alfons Mucha».
Στα χρόνια που ακολουθούν δημιουργούνται, αφίσες που αναγγέλλουν, προπαγανδίζουν, ενημερώνουν αλλά και διακοσμούν. «Σχεδιάζονται με προσοχή και επιτηδειότητα, βάζοντας ταυτόχρονα τις βάσεις ενός κώδικα που θα ακολουθηθεί πιστά από τους σχεδιαστές μέχρι σήμερα. Η ενασχόληση καλλιτεχνών και ιδιαίτερα ζωγράφων και εικονογράφων με τη σχεδίαση αφισών, από τα τέλη του προπερασμένου αιώνα, θα αποτελέσει το κυρίαρχο ρεύμα στην ιστορία της αφίσας μέχρις ότου παραδοθεί στους γραφίστες και θα ενσωματώσει νέα στοιχεία· φωτογραφίας, κολλάζ, και εκφραστικής τυπογραφίας. Η ζωγραφική εικονογραφία θα αρχίσει να υποχωρεί με την είσοδο των νέων τεχνικών και της επεξεργασίας των υλικών και η βασική εικόνα στη σύλληψη των ιδεών για την συγκρότηση της σύνθεσης θα θυμίζει όλο και λιγότερο τον αφρό των πρώτων ημερών» αναφέρει μεταξύ άλλων ο κ. Αρβανίτης και προσθέτει: «Η τελευταία γενιά εικαστικών δημιουργών είναι αυτή που στον χώρο του graphic design είναι γνωστή στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες πολιτείες σαν γενιά του ’50 και του ’60. Με την είσοδο του design στην ψηφιακή εποχή, οι σχεδιαστές ανακτούν τη διαχείριση των εργαλείων και την χειραγώγηση των εκφραστικών τους μέσων. Ολο και λιγότερο αισθάνονται την ανάγκη να χρησιμοποιήσουν ζωγραφικές λύσεις για την ολοκλήρωση του σχεδιασμού αφισών και συγκροτούν νέες υβριδικές εικόνες που προέρχονται από τη μίξη ποικίλων και ετερόκλητων στοιχείων».
Η αφίσα από τη γέννησή της αυτονομείται από κάθε είδος καλλιτεχνικής έκφρασης και χαράζει την δική της ιστορική διαδρομή ακολουθώντας τους δικούς της νόμους και κανόνες και από τα πρώτα της βήματα βάζει υποθήκες για την εξέλιξη της, που πάντα βρίσκουν ανταπόκριση και φανατικούς θιασώτες για να τις αποδειχτούν, αναφέρει ο διακεκριμένος γραφίστας και προσθέτει: «Μέχρι το τέλος του Δεύτερου παγκόσμιου πολέμου η αφίσα μονοπώλησε τη δημόσια ενημέρωση σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής. Παρέδωσε τη σκυτάλη στο νέο δυναμικό μέσο, την τηλεόραση, χωρίς όμως να καταθέσει τα όπλα. Υπηρέτησε με πίστη όλες τις μορφές της τέχνης, αλλά κυρίως το θέατρο και τον κινηματογράφο. Προπαγάνδισε μουσικές συναυλίες και κοντσέρτα, έδωσε στίγμα για εικαστικά γεγονότα και πολιτιστικές εκδηλώσεις, συνέδραμε στα προγράμματα του εθνικού τουρισμού χωρών, εμψύχωσε πολεμιστές και αμάχους στη διάρκεια των δύο μεγάλων πολέμων και στάθηκε δίπλα σε όλα τα κινήματα. Αποτέλεσε το πρώτο εργαλείο κάθε ακτιβιστή και άσκησε σκληρή κριτική σε κάθε κρατικιστικό στερεότυπο.
Αφίσες σαν αυτή με το πορτρέτο του Tσε, τις ψυχεδελικές συνθέσεις του Peter Max, τα συνθήματα του Γαλλικού Mάη, τα εξώφυλλα των Sex Pisols, στόλισαν φοιτητικά δωμάτια σε όλο τον κόσμο και αποτέλεσαν την ταυτότητα των νέων αντικομφορμιστών. Απόδειξη της σοβαρότητας και της δυναμικής της σαν επικοινωνιακό μέσο, είναι η δημιουργία εθνικών σχολών σε ολόκληρο σχεδόν τον κόσμο, ανεξάρτητα από τις κοινωνικές και πολιτικοοικονομικές συνθήκες της κάθε χώρας. Ωστόσο, χώρες με παράδοση στην τυπογραφία και τις γραφικές τέχνες, ξεχωρίζουν και αποτελούν σημεία αναφοράς. Αντιμετωπίζουν την αφίσα με τη σοβαρότητα που της πρέπει και δημιουργούν μουσεία, εκθέσεις, Μπιενάλε και διαγωνισμούς, διατηρώντας σε πρώτο πλάνο αυτό το μέσο που έτσι κι αλλιώς αποτελεί την ένδοξη προϊστορία του graphic design».
«Θεωρώ ευτυχές γεγονός τη διοργάνωση ενός διεθνούς διαγωνισμού Αφίσας εδώ και πέντε χρόνια από το Μουσείο Τυπογραφίας “Γιάννη και Ελένης Γαρεδάκη” στα Χανιά. Πρόκειται για έναν διαγωνισμό υψηλού επιπέδου που τιμά ιστορικά την αφίσα ως μέσο επικοινωνίας αλλά και τους δημιουργούς της. Και μάλιστα όταν διοργανώνεται από ένα Μουσείο που εκπέμπει ζωντάνια και προάγει την ιστορία της Τυπογραφίας» επεσήμανε ο κ. Αρβανίτης.
ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΛΑΜΠΡΑΚΗΣ:
«Η συλλογή σπάνιων αφισών έχει κάτι το ηρωικό!»
Κόλλησε το «μικρόβιο» της συλλογής από μικρός. Κι έφτασε αισίως να κατέχει στη συλλογή του πάνω από 15.000 αφίσες! Ο λόγος για τον ηθοποιό και συλλέκτη αφισών Λευτέρη Λαμπράκη ο οποίος πρόσφατα επιμελήθηκε την έκθεση αφίσας που λειτούργησε στο πλαίσιο του Κινηματογραφικού Φεστιβάλ Χανίων.
«Ξεκίνησα τη δεκαετία του ’80, πολύ μικρός, με κινηματογραφικές αφίσες και αφίσες από τον Μουσικό Αύγουστο που διοργάνωνε ο Μάνος Χατζιδάκις. Στη συνέχεια η αρχική συλλογή εμπλουτίστηκε μ’ ένα μέρος του αρχείου του σκηνογράφου Γιάννη Κύρου το οποίο κληρονόμησε και περιλάμβανε αφίσες από θεατρικές παραστάσεις, ενώ παράλληλα άρχισε να συγκεντρώνει αφίσες από ταξίδια που πραγματοποιούσε στο εξωτερικό και την Ελλάδα. «Είναι πάρα πολύ τρυφερό και συνάμα συγκινητικό να είσαι για παράδειγμα στο Μόντρεαλ στον Καναδά και να βρίσκεις σε ένα παλαιοβιβλιοπωλείο μια αφίσα του Ζορμπά που να δείχνει τον Σταυρό Ακρωτηρίου. Αυτή την αφίσα την αγοράζεις!», σημειώνει ο Λευτέρης.
Η μία αφίσα έφερε την άλλη και η συλλογή απέκτησε σταδιακά διάφορες θεματικές και ενότητες. Πολιτικές, κινηματογραφικές, αφίσες του ΕΟΤ, του θεάτρου κ.ά.: «Η βάση μου είναι ο κινηματογράφος και το θέατρο αλλά από εκεί και πέρα υπάρχουν και αφίσες από εικαστικές εκθέσεις, πολιτικές εκδηλώσεις κ.ά. Με ενδιαφέρει βέβαια ιδιαίτερα να έχουν ζωγραφικά θέματα». «Παλαιότερα με ενοχλούσε να με λένε συλλέκτη», εξομολογείται ο Χανιώτης ηθοποιός, όμως μια κουβέντα του Μάνου Ελευθερίου του αποκάλυψε όλη τη γοητεία και τη σημασία των συλλογών: «Ηταν κι αυτός συλλέκτης και θυμάμαι μια βραδιά, δύο μήνες πριν φύγει από τη ζωή, σε ένα τραπέζι που είχαμε βρεθεί καυχιόνταν για ένα εύρημά του γύρω από την Κοτοπούλη. Οταν, λοιπόν, μια συνάδελφος ηθοποιός τον ρώτησε γιατί τα μαζεύει όλα αυτά, εκείνος της απάντησε: “Αγάπη μου διασώζουμε την ιστορία μας μέσα από τις συλλογές μας”. Μου άρεσε αυτό και το κράτησα». Στην ψηφιακή εποχή οι χάρτινες αφίσες μοιάζουν να έρχονται από άλλη εποχή. «Εχει αλλάξει η κατάσταση αλλά εγώ θέλω να τα βλέπω πιο ρομαντικά τα πράγματα και μού λείπει η επικοινωνία και η έκφραση μέσω του χαρτιού και της αφίσας», αναφέρει ο Λευτέρης.
Αλλωστε οι αφίσες, ειδικά παλαιότερα, αποτελούσαν ένα προνομιακό πεδίο έκφρασης για σημαντικούς εικαστικούς καλλιτέχνες. Μεταξύ αυτών οι Βακιρτζής, Βασιλείου, Τσαρούχης, Κατζουράκης κ.ά. «Οι αφίσες αυτές είναι σαν να μαζεύεις εφήμερα έργα τέχνης κι εσύ τα διασώζεις. Κάποιες αφίσες εκείνης της εποχής ήταν πολύ σημαντικές και για εμένα έχει κάτι ηρωικό να τις μαζεύεις. Σκέψου μόνο ότι μέχρι τη δεκαετία και του ’50 οι αφίσες κινηματογραφικών ταινιών που ήταν λιθόγραφες άντε να έβγαιναν σε 300 κομμάτια. Ηταν σχεδόν αριθμημένες!», τονίζει ο Λευτέρης.
Από τη συλλογή του Λευτέρη ξεχωρίζουν, μεταξύ άλλων, η πρώτη αφίσα του ΕΟΤ που είναι της Nelly του 1929, κάποια λιθόγραφα πορτρέτα – αφίσες του Ελευθερίου Βενιζέλου από τα τέλη της δεκαετίας του ’10 κ.ά. Ο ίδιος όμως αγαπάει ιδιαίτερα τις αφίσες του Βακιρτζή, όπως εκείνη για την κινηματογραφική ταινία “Στέλλα”, αλλά και οι αφίσες από τη συλλογή του Γιάννη Κύρου. Λίγο πριν ολοκληρώσουμε τη συζήτηση ρωτάω τον Λευτέρη αν είναι ακριβό “σπορ” η συλλογή αφισών. «Πολύ», σημειώνει και προσθέτει: «Αλλοι έχουν αγοράσει σπίτια, εγώ αγοράζω αφίσες και μένω στο νοίκι. Ομως για εμένα είναι πολύ όμορφο και μου δίνει μεγάλη ικανοποίηση να μοιράζομαι αυτή την αγάπη μου για τις αφίσες. Είναι σαν να κάνουμε ένα ταξίδι όλοι μαζί πίσω στον χρόνο».
ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΙΤΣΩΝΗΣ:
«Η “βασίλισσα” της γραφιστικής δημιουργίας»
Καλλιτεχνικά, αισθητικά… τι θέση έχει σήμερα στον “κόσμο” της γραφιστικής η αφίσα, ρώταμε τον γραφίστα Βασίλη Πιτσώνη;
«Για μένα η αφίσα είναι η “βασίλισσα” της γραφιστικής δημιουργίας!» λέει και εξηγεί: «Θεωρώ ότι είναι το γραφιστικό μέσο που φέρνει περισσότερο από κάθε άλλο τον δημιουργό σε άμεση σύνδεση με τον θεατή, ενώ ταυτόχρονα προκαλεί τις τεχνικές του γνώσεις, την αφαιρετική του ικανότητα, αλλά και το αισθητικό του κριτήριο να συνυπάρξουν αρμονικά μέσα σε ένα πολύ στενό πλαίσιο. Αυτά τα χαρακτηριστικά ήταν και ο λόγος που επιλέξαμε πριν 2 χρόνια να φτιάξουμε την φιλανθρωπική έκθεση «100 Posters for Crete», όπου 100 γραφίστες από την Ελλάδα, την Κύπρο και πολλές άλλες χώρες του κόσμου σχεδίασαν από μία αφίσα για την Κρήτη. Δεν ήταν τυχαία η απήχηση του εγχειρήματος αυτού. Η αφίσα έχει ξεχωριστή δύναμη και είναι συνυφασμένη με κάθε πολιτιστική, πολιτική και ευρύτερα κοινωνική διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης. Θεωρώ ότι αν ένας γραφίστας μπορεί να συνθέσει μία άρτια αφίσα, τότε μπορεί να είναι ένας ικανός και αποτελεσματικός δημιουργός και στις υπόλοιπες πτυχές της γραφιστικής».
Οσο για τα “μυστικά”, τις νόρμες ή τους κανόνες που ο γραφίστας οφείλει να ακολουθήσει, ο Βασίλης μας εξηγεί πως: «Ουσιαστικά ένας είναι ο βασικός κανόνας που πρέπει να διέπει μία αφίσα και αυτός δεν είναι άλλος από τη μεταφορά του μηνύματος στον αποδέκτη της. Οταν μία αφίσα καταφέρνει άμεσα να κερδίσει το ενδιαφέρον του θεατή και να τον κάνει να την κατανοήσει, τότε είναι επιτυχημένη. Υπάρχει βέβαια το εικαστικό κομμάτι που περικλείει το μήνυμα, το οποίο είναι καθαρά υποκειμενικό και καθορίζεται από πολλούς παράγοντες, κυρίως από τις τάσεις της κάθε εποχής, αλλά και τις προσωπικές αναζητήσεις του δημιουργού».
Υπάρχει κάποια αφίσα που έχεις “ζηλέψει” ; «Σχεδόν σε καθημερινή βάση “ζηλεύω” δημιουργίες συναδέλφων. Αυτή η καλοπροαίρετη ζήλια είναι που δίνει τροφή για νέες δημιουργίες, ως πηγή έμπνευσης και όχι αντιγραφής φυσικά».
Όσο για το αν έχει θέση η αφίσα στην ψηφιακή εποχή, ο Βασίλης είναι κατηγορηματικός. «Φυσικά και ίσως πιο άμεση και δυνατή από ποτέ! Πριν την άνθιση της ψηφιακής εποχής, η θέση της αφίσας ήταν σχεδόν αποκλειστικά στον δρόμο. Τώρα πλέον μπορεί κανείς να δει μία αφίσα και να αφουγκραστεί το μήνυμά της στην παλάμη του χεριού του, ειδικά μέσω των κοινωνικών δικτύων. Ολο αυτό έχει δώσει στην αφίσα επιπλέον δύναμη, καθώς τα μάτια που μπορούν να τη δουν είναι σαφώς πολλαπλάσια, ενώ ταυτόχρονα η διάδοσή του μηνύματός της έχει γίνει πάρα πολύ απλή και άμεση.
ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΖΗΜΑΣ
«Η πολιτική είναι παντού»
Συλλέκτης αλλά και δημιουργός πολιτικής αφίσας ο τελειόφοιτος του τμήματος αρχιτεκτονικής του Πολυτεχνείου Κρήτης Γιώργος Τζήμας. Εχει στην κατοχή του ένα μεγάλο αριθμό αφισών με πολιτικό περιεχόμενο από φοιτητικές κινητοποιήσεις, φεστιβάλ, εργατικά αιτήματα, εκλογικές αναμετρήσεις κάθε είδους. Παράλληλα όμως ο ίδιος είναι δημιουργός και φτιάχνει αφίσες. «Ενα πολιτικό μήνυμα μπορεί να περάσει ακόμα από μια αφίσα είτε αυτή είναι του δρόμου, είτε από μια αφίσα που θα κυκλοφορήσει μέσω διαδικτύου. Η πολιτική εξάλλου είναι παντού! Η σύγκρουση των ιδεολογιών περνάει και μέσα από την αφίσα».
Συχνά κατηγορούν τις πολιτικές δυνάμεις αυτές για αφισορύπανση και για υπερβολική χρήση της αφίσας στο δημόσιο χώρο; Δεν είναι έτσι τα πράγματα;
«Η αφισορύπανση υπερπροβάλλεται από όλους εκείνους που έχουν γεμίσει με φυλλάδια με τα πρόσωπα τους τις πόλεις, που έχουν τα μέσα και το χρήμα να είναι κάθε μέρα στις τηλεοπτικές οθόνες και που οργανώνουν συγκεντρώσεις που κοστίζουν χιλιάδες ευρώ με πλαστικές σημαίες και πανό! Η ουσία είναι ότι δεν επιθυμούν να υπάρχουν οι πολιτικές αφίσες γιατί τους ενοχλούν τα νοήματά τους και ανησυχούν για το πόσο μπορούν να επηρεάσουν τον εργαζόμενο λαό» απαντάει ο Γιώργος.
Σε πολύ κόσμο έχουν μείνει στη μνήμη οι αφίσες του ΠΑΣΟΚ της πρώτης περιόδου. Το ζευγάρι που έπλενε μαζί τα πιάτα θέλοντας να περάσουν το μήνυμα της ισότητας, ή τους εργαζόμενους που μιλούσαν για ακόμα καλύτερες ημέρες…
«Είχαν ένα ισχυρό πολιτικό μήνυμα καθώς πόθους που το ίδιο το ΠΑΣΟΚ δημιουργούσε στην ελληνική κοινωνία τους αποτύπωνε και σε εικόνα. Η ευημερία στον μικροαστό (εισόδημα, αυτοκίνητο κ.λπ.) απεικονιζόταν με καλοστημένες φωτογραφίες ολοκληρώνοντας το ψεύτικο επί της ουσίας δημιούργημα. Παράλληλα περνούσαν και την ιδέα στον λαό ότι εκεί θα πρέπει να κατευθυνθείς, εκεί είναι η “ουσία” της ζωής» λέει ο Γιώργος.
Ο ίδιος φτιάχνει ακόμα πάρα πολλές πολιτικές αφίσες και η έμπνευση μπορεί να προέρχεται από οπουδήποτε.
«Το μήνυμα έχει να κάνει με την εποχή, π.χ. όταν κυβερνούσε ο ΣΥΡΙΖΑ το κίνημα ήταν στα κάτω του δεν κινούνταν τίποτα, ένας δημιουργός αφίσας μπορούσε να προβάλλει μια δυνατή εικόνα από προηγούμενες κινητοποιήσεις, με 2-3 απλά συνθήματα που περνούσε το μήνυμα ότι αυτό που ζούμε δεν είναι κανονικότητα. Οταν αντίθετα υπάρχει “πολιτικός αναβρασμός” μπορείς να βάλεις περισσότερα πράγματα, να παίξεις με το λόγο, να αναβαθμίσεις τα πολιτικά σου αιτήματα. Καλλιτεχνικά επηρεάζεσαι από τα ρεύματα της εποχής. Π.χ. Οι αφίσες του Γαλλικού Μάη χαρακτηρίζονταν από την απλότητα τους. Τώρα με την υπερπληροφορία και τις πολλές εικόνες από το διαδίκτυο που είναι πιο οικείες στη νεολαία, μπορούμε να παίξουμε με αυτά στον σχεδιασμό μιας αφίσας» λέει Γ. Τζήμας.
