Ο ήρωας ποιητής Φώτος Πασχαλινός (1913-1943) και η χαμένη ποιητική συλλογή του

Άνεμος πνέει κατά τα δάση // κ’ έχω τη σκέψη μου κρεμάσει// σ’ ένα ψιλό ψιλό κλαδί•
Κάτι σαλεύει στην καρδιά μου//κ’ έρχεται η θλίψη σαν παιδί//να μου χαϊδέψει τα μαλλιά μου.
Αχ, τις φτερούγες μου αν ζυγιάσω,//σε τι ταξίδι θα περάσω// μέσα απ’ των άστρων τη βροχή;
Σάμπως να πέρασε βελόνι,//τόσο απαλά μεσ’ στην ψυχή,// ρίγους πνοή με περιζώνει.
Νόστος φιλεί το μέτωπό μου//κ’ έχω δεμένο τ΄ όνειρό μου//με μια ψιλή ψιλή κλωστή…..
(από το ποίημα: ΒΡΑΔΙΝΟ του Φώτου Πασχαλινού)

Ιούνιος του 2021, ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ και επίμονος στοχασμός στο μυαλό και στο χέρι της γράφουσας οι επιλογικοί στίχοι από το ποίημα ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΣΤΑΘΜΟΣ του Γιώργου Σεφέρη: «Να μιλήσω για ήρωες να μιλήσω για ήρωες: ο Μιχάλης που έφυγε μ’ ανοιχτές πληγές απ’ το νοσοκομείο ίσως μιλούσε για ήρωες όταν, τη νύχτα εκείνη που έσερνε το ποδάρι του μες στη συσκοτισμένη πολιτεία, ούρλιαζε ψηλαφώντας τον πόνο μας• “Στα σκοτεινά πηγαίνουμε, στα σκοτεινά προχωρούμε…” Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά. Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ’ αρέσουν» 3

Ο Σεφερικός λόγος ανακαλεί στη μνήμη μου τον ποιητή Φώτο Πασχαλινό. Έρχεται με τη σεμνή παρουσία του σφραγισμένη από τις κακουχίες της κατοχής και της αντίστασης, κρατά στα χέρια του όσα ποιήματα μπόρεσε να δημοσιεύσει στον σύντομο βίο του, δηλαδή μέχρι τα τριάντα του χρόνια και προλαβαίνει να φωνάξει τον ανεκπλήρωτο πόθο του για τη ζωή σε δυο μόνο ανέκδοτους στίχους του «Με τα ντουφέκια θα’ μασταν τον Αύγουστο στ’ αλώνια, κ΄ ίσως να παντρευόμαστε και κάποια κοπελιά». Ύστερα αντάμα με τον καρδιακό φίλο του τον εικοσιτετράχρονο Γιώργο Συριόπουλο συλλαμβάνονται από τους Γερμανούς στην Αμαλιάδα και στις 4 Δεκεμβρίου του 1943 εκτελούνται με συνοπτικές διαδικασίες στην Πάτρα. Οι δυο νέοι συμμετείχαν στην αντίσταση συνεργαζόμενοι με τον Νίκο Μπελογιάννη που ήταν εξάδελφος του Συριόπουλου. Εκτός από την ένταξή τους στο ΕΑΜ, οι δυο εκτελεσθέντες συνδέονταν περισσότερο αφού ο Θοδωρής Ζώρας -που είχε ως φιλολογικό ψευδώνυμο το όνομα Φώτος Πασχαλινός- ήταν αρραβωνιασμένος με την αδερφή του Γιώργου Συριόπουλου, τη δεκαοχτάχρονη Νικούλα.

Γνήσιος ποιητής, διαισθητικός και αυτοκαιόμενος: «άχ, τις φτερούγες μου αν ζυγιάσω,// σε τι ταξίδι θα περάσω// μέσα απ’ των άστρων τη βροχή;». Ζώντας σήμερα σε μιαν εποχή ιδιαίτερα δύσκολη κι έχοντας απόλυτη ανάγκη ενός ηρωικού ιδεώδους που θα ενώνει τους ανθρώπους μακριά από ομφαλοσκοπήσεις αποξένωσης, οι ποιητές αυτοί που έζησαν με το ελάχιστο, αλλά παρέδωσαν και την ύστατη πνοή τους στην ανθρωπότητα, ακόμα μάς τροφοδοτούν με τη ζωογόνα θυσία τους γιατί πώς να το κάνουμε; Δικαίωσαν την ανθρώπινη ύπαρξη, ακολουθώντας μια ζωή αρχών και αγωνιστικής συνέπειας. Αυτοί λοιπόν που πολύ άδικα χαρακτηρίστηκαν ως ελάσσονες ποιητές υπήρξαν μείζονες άνθρωποι που δεν χάρισαν ούτε ένα χιλιοστό του ηθικού τους ύψους στον βωμό της ματαιοδοξίας.

Ο ποιητής συχνά ενώνει τους στίχους του με τις χαρές του καθημερινού μόχθου της επαρχίας, με σεβασμό στην απλότητα, με πίστη στο αύριο, αλλά αντιπροσωπευτικό παιδί της ποιητικής του γενιάς πάντα αφήνει έναν μικρό προσωπικό χώρο για να στεγάσει ένα τοπίο φθινοπώρου στη ψυχή και συνάμα μια ιερή μοναχικότητα. Ακολουθεί το ποίημά του “ΝΥΧΤΕΡΙΝΟ”.

«Βάρυνε ο ύπνος πιο πολύ. Κι απ’ τη σκληρή δουλειά// σήμερα θα ξαπλώθηκαν κατάκοποι οι αργάτες.// Λένε πώς φέτος έχουμε πολύ καλή σοδειά// κ’ οι κορασιές, οι ανύπαντρες, είναι χαρές γεμάτες.
Κάποιοι μιλούν, εδώ κοντά, για τρύγο, για βοσκή.// Και φρέσκο σπιτικό ψωμί μιαν ευωδιά αφίνει.// Ενώ ψηλά στον ουρανό φανταμασγορική// κρεμάστηκε έκθαμβα κ’ εκστατικά η Σελήνη.
Μη μου μιλάς! Αλλ’ αν μπορείς δόσου, ψυχή μου, στης Σιγής// της απολύτου, τ’ όνειρο μακριά για να μας φέρει,// γιατί σιμά μας έφταξε νωπότατης βροχής// το μύρο , που μας μήνυσε πως πάει το καλοκαίρι».

Η ποίηση του Πασχαλινού διακρίνεται για τον τρυφερό λυρισμό της και συχνά μας θυμίζει σύγχρονους ομότεχνούς του ,όπως ο Άγρας, ο Παπανικολάου, ο Λαπαθιώτης ειδικά στον τρόπο που κοιτάζει την παραμικρή λεπτομέρεια ζωής, ένα ανθισμένο δέντρο, ένα δειλινό με τα χρώματα ενός αναπότρεπτου αποχαιρετισμού, τη χαρούμενη ενατένιση του παιδικού βλέμματος, όμως διαφέρει αισθητά γιατί ο Πασχαλινός σαν γνήσιο παιδί της ελληνικής επαρχίας κομίζει συγχρόνως με τον αυθεντικό δυναμισμό και την ιδεολογική διαύγεια που τον κράτησε όρθιο όταν εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στα Ψηλά Αλώνια των Πατρών.

Ο Πασχαλινός γεννήθηκε το 1913 στον Πύργο της Ηλείας όπου τελείωσε το Γυμνάσιο και αργότερα γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Αθήνας. Δημοσίευε σε τοπικές εφημερίδες και συνεργάστηκε με έγκριτα φιλολογικά περιοδικά όπως “Νέα Εστία”, “Πνευματική Ζωή”, “Ηλειακά Φύλλα” κ.α. Το 1938 εξέδωσε την ποιητική συλλογή “Επαρχιακά”. Μετά τον πρόωρο θάνατό του στους λογοτεχνικούς κύκλους κυκλοφορούσε η φήμη ότι υπήρχε και μια άλλη ανέκδοτη συλλογή του Πασχαλινού που είχε χαθεί. Η σχετική φημολογία είχε πάρει μυθικές διαστάσεις που όμως δικαιώθηκε πολλά χρόνια αργότερα. Πράγματι ο ποιητής και η μοίρα είχαν φροντίσει για ένα μεταθανάτιο ποιητικό υστερόγραφό του, δηλαδή μια ανέκδοτη συλλογή του που ήρθε στο φως πρόσφατα.

Παραθέτω σχετικές πληροφορίες από άρθρο του Χριστόφορου Κάσδαγλη4: «Η αρραβωνιαστικιά του ποιητή Νικούλα Συριοπούλου σπούδασε κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Οδοντιατρική, ενώ τα αδέρφια της βρέθηκαν για δυο χρόνια στη Μακρόνησο. Η ίδια δεν φαίνεται να ενεπλάκη ευθέως με την πολιτική, ωστόσο στη δεκαετία του ’50 παρουσιάστηκε μαζί με τη μάνα της Γεωργία Συριοπούλου κι εκείνη, ως μάρτυρας υπεράσπισης στις δίκες του Νίκου Μπελογιάννη. Περίπου εκείνη την εποχή παντρεύτηκε και εγκαταστάθηκε στην πλατεία Βάθης, στο διαμέρισμα που κληροδότησε μετά τον θάνατό της, το 2007 στην ανιψιά της Γεωργία Συριοπούλου, κόρη του Κώστα, δίδυμου αδελφού του Γιώργου που εκτελέστηκε μαζί με τον Πασχαλινό. Το φθινόπωρο του 2018 η Γεωργία Συριοπούλου σε μια εκκαθάριση του παλιού οικογενειακού διαμερίσματος βρήκε εκτός από μερικά αντίτυπα της ποιητικής συλλογής “Επαρχιακά” και μια δεύτερη ποιητική συλλογή δεμένη με μεγάλη επιμέλεια… μια κατασκευή χειροποίητη, τόσο ως προς τη γραφή όσο και ως προς το δέσιμο. Κρατούσε στα χέρια της τη χαμένη ποιητική συλλογή του Θοδωρή Ζώρα ή Φώτου Πασχαλινού “Σιωπηλά τραγούδια” και την ένδειξη Αθήνα 194…! Ο τόμος συνοδευόταν από σημείωμα όπου ο Ζώρας έδινε αναλυτικές οδηγίες για τον τρόπο εκτύπωσης του βιβλίου, ακόμα και την περιγραφή των ξυλογραφιών που θα το διακοσμούσαν. Η Νικούλα Συριοπούλου είχε -σιωπηλά κι εκείνη- φυλάξει με αγάπη την χαμένη συλλογή του αρραβωνιαστικού της 64 ολόκληρα χρόνια. Τώρα ήταν η σειρά της ανιψιάς: … «αποφάσισα να εκδώσω τα ΣΙΩΠΗΛΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ κανονικά, σαν να μην έχει συμβεί τίποτα. Σαν να μην υπήρξε εκείνη η νύχτα του ’43 και ο Πασχαλινός έζησε, τα πήγε σε έναν εκδότη, βρήκε ένα ζωγράφο να του κάνει τις ξυλογραφίες που περιγράφει με τόση ακρίβεια, έδωσε στον τυπογράφο τις σημειώσεις του. Σαν να τυπώθηκαν το 194…».

ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ, ΠΡΑΞΕΙΣ ΕΞΑΙΡΕΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ, ΠΡΑΞΕΙΣ ΑΛΗΘΙΝΩΝ ΙΔΕΟΛΟΓΩΝ, ΠΡΑΞΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ κι έτσι τα “ΣΙΩΠΗΛΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ” κραύγασαν μέσα στο φως την ύπαρξή τους έστω και μετά από τόσα χρόνια. Γιατί καμιά μεγάλη αλήθεια δεν μπορεί να είναι για πάντα κρυμμένη και μάλιστα αφού κάθε μορφή τέχνης εμπεριέχει κι έναν σπόρο αθανασίας. Ίσως μάλιστα η σκέψη αυτής της συλλογής πρόλαβε να του στείλει μια γρήγορη λάμψη παρηγοριάς πριν την εκτέλεσή του, αφού άφηνε πνευματικό έργο.

Επανέρχεται στη μνήμη μου η υπενθύμιση του Σεφέρη: «Να μιλήσω για ήρωες, να μιλήσω για ήρωες…». Αξιώθηκα ένα μικρό δώρημα γραφής για τον Φώτο Πασχαλινό, δηλαδή τον Θοδωρή Ιωάννου Ζώρα, τώρα σε μιαν εποχή που και οι ήρωες αν δεν λοιδορούνται, γρήγορα λησμονιούνται… ένα μικρό ανάθημα τιμής για τον νεαρό ποιητή που με επιμέλεια φρόντισε την μόνη περιουσία του που λογάριαζε, μια αυτοσχέδια ποιητική συλλογή. Πού βρίσκονται πια τέτοιοι άνθρωποι; Πνευματικοί άνθρωποι με ευθύνη κοινωνικού χρέους; Και ατελείωτη η σειρά των γονατισμένων ανθρώπων….

Οι αναλύσεις περί ευθύνης του πνευματικού ανθρώπου, αλλά και της ατομικής ευθύνης του καθενός ίσως φέρνουν αμηχανία γιατί όλοι γνωρίζουμε ότι στην ουσία δεν λέγονται τα πράγματα με το όνομά τους, όλοι μας ανεξαιρέτως θα μπορούσαμε να κάνουμε περισσότερα, να είμαστε τολμηρότεροι. Όμως συνήθως πασχίζουμε να διασώσουμε τα τιμαλφή που δυστυχώς δεν είναι ιδέες για ένα καλύτερο κόσμο ή μια αυτοσχέδια ποιητική έκδοση… κι έτσι «άτονα τα χείλη για ομιλία…».

Κι επειδή η Ποίηση πάντα βρίσκει τον σωστό δρόμο για την καρδιά μας αλλά και απαντήσεις σε ανομολόγητες απορίες ας ολοκληρώσουμε τη βιογραφική αναφορά για τον Φώτο Πασχαλινό με το ποίημά του ΦΘΙΝΟΠΩΡΙΝΟ:

Η βροχή δεν είναι για παιδιά
Κι ούτε και το χιόνι για παιχνίδι
Τώρα που θωρείς σα δαχτυλίδι
μια πικρία να σφίγγει την καρδιά…
-//-
Τάχα πόσο βάσταξες και σύ,
Θύμηση παλιά του Φθινοπώρου;
(Χάσαμε την αίσθηση του Χώρου
Μέσα σε μιαν ώρα και μισή…)
-//-
‘Ατονα τα χείλη για ομιλία…
Πόσος κόπος μέσα στη βροχή
νάβρει λίγο φως τούτη η ψυχή
που σπαράζει από την αγωνία!

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Φωτογραφία: Θοδωρής Ζώρας (ή Φώτος Πασχαλινός), Γιώργος Συριόπουλος, Κώστας Συριόπουλος
2. η αυτοσχέδια ποιητική έκδοση “ΣΙΩΠΗΛΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ”
3. Το ποίημα ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΣΤΑΘΜΟΣ ανήκει στη συλλογή ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΚΑΤΑΣΤΡΩΜΑΤΟΣ Β’ του Γ. Σεφέρη.
4. Η χαμένη ποιητική συλλογή του εκτελεσθέντος Φώτου Πασχαλινού/Χριστόφορος Κάσδαγλης/posted on 4/11/2019 στο διαδίκτυο
5. Σχετικά με την εκτέλεση του ποιητή άλλες πηγές αναφέρουν τουφεκισμό και άλλες απαγχονισμό.

Η στήλη “Πράξεις Ποιητών” κάθε πρώτη Δευτέρα του μήνα θα παρουσιάζει το έργο και τη ζωή δημιουργών, λιγότερο γνωστών στην ευρύτερη κοινή γνώμη.