Ήταν ένα κτήριο ξεχωριστού αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος, που δέσποζε στο κέντρο των Χανίων για πάνω από έναν αιώνα. Ο λόγος για τον περίφημο Ιταλικό Στρατώνα. Ένα αρχιτεκτονικό κόσμημα που την περασμένη Κυριακή το βράδυ, μέσα σε λίγες ώρες, έγινε κυριολεκτικά στάχτη.
Η πυρκαγιά που εκδηλώθηκε στον πρώτο όροφο του κτηρίου -το πιθανότερο από ανθρώπινο χέρι- κατέστρεψε ολοσχερώς την οροφή και τα πατώματα του ορόφου, αφήνοντας όρθιους μόνο τους εξωτερικούς τοίχους, ως υπενθύμιση και ίχνος της μεγαλοπρέπειας που χαρακτήριζε τον παλιό στρατώνα.
Οι “διαδρομές”, με τη βοήθεια του ιστορικού ερευνητή Μανώλη Μανούσακα, επιχειρούν σήμερα μια αναδρομή στην ιστορία του κτηρίου από τις ημέρες δόξας που έζησε μέχρι τη σταδιακή απαξίωσή του που τελικά οδήγησε και στην καταστροφή του…
Τα πρώτα χρόνια
Το κτήριο του Ιταλικού Στρατώνα, επί της σημερινής οδού Τζανακάκη, κατασκευάστηκε το 1884-85 και αποτέλεσε το πρώτο δημόσιο κτήριο εκτός των τειχών.
Οπως εξηγεί ο κ. Μανούσακας ο στρατώνας χτίστηκε από την Οθωμανική Διοίκηση για να καλύψει τις ανάγκες του τούρκικου στρατού, που εκείνα τα χρόνια βρισκόταν στην πρωτεύουσα του «Εγιαλετίου» της Κρήτης.
Είναι τα χρόνια που οι Οθωμανοί χτίζουν κάμποσα ακόμα στρατιωτικά κτήρια προκειμένου να “θωρακιστούν” καθώς αισθάνονται ανασφάλεια εξαιτίας των συνεχών επαναστάσεων από μέρους των Χριστιανών.
Στο πλαίσιο αυτό, δύο Ιταλοί, ο αρχιτέκτονας Νικόλαος Μαγκούζο μαζί με το συμπατριώτη του εργολάβο Σεβαστιανό Πριμιτέρα, αναλαμβάνουν να χτίσουν τον στρατώνα για λογαριασμό της Οθωμανικής Διοίκησης.
Ο Μαγκούζο και ο Πριμιτέρα βρίσκονταν εκείνη την περίοδο στα Χανιά για την ανοικοδόμηση καθολικών εκκλησιών αλλά θα αξιοποιηθούν και σε αρκετά ακόμα δημόσια και ιδιωτικά έργα.
«Ο αρχιτεκτονικός ρυθμός του κτηρίου είναι θα λέγαμε ο Οθωμανικός νεοκλασικισμός που είχε ως πρότυπα δημόσια κτήρια της Κωνσταντινούπολης. Παρατηρούμε οξυκόρυφα ανοίγματα που παραπέμπουν στο Ισλάμ αλλά ταυτόχρονα συμμετρικά και με τη χρήση πεσσών που παραπέμπουν στον νεοκλασικισμό και την παράδοση της ενετοκρατίας.
Μια παράδοση την οποία συνέχισαν με πολύ μεγάλη επιτυχία αυτοί οι δύο κατασκευαστές», σημειώνει ο κ. Μανούσακας.
Και το όνομα αυτού… Ιταλικός Στρατώνας
Ο νέος στρατώνας ονομάζεται «Μετζιδιέ», προς τιμήν του σουλτάνου Αμπτούλ Μετζίτ, που τότε κυβερνούσε την αυτοκρατορία και φιλοξενεί στρατιώτες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Ωστόσο, μέσα στα επόμενα λίγα χρόνια, τα ιστορικά γεγονότα που ακολουθούν και σφραγίζονται από την αποχώρηση του τούρκικου στρατού και την κήρυξη της Αυτονομίας της Κρήτης το 1897, θα μετατρέψουν το στρατόπεδο σε χώρο φιλοξενίας ιταλικών στρατευμάτων. Έκτοτε, μέχρι και σήμερα, το στρατόπεδο “βαφτίζεται” και μένει γνωστό ως Ιταλικός Στρατώνας.
Είναι η εποχή που στα Χανιά, ως πρωτεύουσα της Κρητικής Πολιτείας, βρίσκονται στρατιωτικά σώματα από Άγγλους, Γάλλους, Ρώσους, Ιταλούς και Αυστριακούς που παίζουν τον ρόλο των προστάτιδων δυνάμεων και διαθέτουν δικά τους στρατόπεδα.
«Στον Ιταλικό Στρατώνα θα λάβει χώρα και η συνάντηση των πληρεξούσιων της Συντακτικής Συνέλευσης του 1898», τονίζει ο κ. Μανούσακας φωτίζοντας μια ακόμα ξεχωριστή σελίδα στην πολύχρονη ιστορία του κτηρίου.
Από την Ένωση στο σήμερα
Μετά την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, στο κτήριο εγκαθίστανται ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις. Ο χώρος θα χρησιμοποιηθεί για στρατιωτικούς σκοπούς μέχρι και πριν λίγες δεκαετίες φιλοξενώντας, τα τελευταία χρόνια της στρατιωτικής χρήσης του, την Υπηρεσία της Στρατολογίας.
«Ο “Ιταλικός Στρατώνας” διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο και στο Κίνημα του ’38 όταν καταλήφθηκε από τους επαναστάτες, για λίγες όμως μόνο ώρες», αναφέρει ο κ. Μανούσακας, ενώ σημειώνει ότι μια αιματηρή και μαύρη σελίδα στην ιστορία του κτηρίου γράφτηκε την πρώτη ημέρα της απελευθέρωσης από τους Γερμανούς. Τότε που ελληνικές στρατιωτικές και παραστρατιωτικές δυνάμεις που το κατείχαν πυροβόλησαν εναντίον του πλήθους που είχε μαζευτεί απ’ έξω. Απολογισμός μια γυναίκα νεκρή και κάποιοι τραυματίες, θύματα του ελληνικού εμφυλίου.
Λίγο πριν τη γερμανική κατοχή θα σημειωθεί μια σημαντική παρέμβαση στο κτήριο που θα αλλοιώσει τον αρχιτεκτονικό του χαρακτήρα. Από το κεντρικό τμήμα του κτηρίου θα χαθεί το περίτεχνο αέτωμα με τον θυρεό και τα χαρακτηριστικά «αρμενικά» παράθυρα του τρίτου ορόφου. Στη δεκαετία του ’60 καταγράφεται μια ακόμα πιο σημαντική αλλοίωση. Το μεγάλο τμήμα από τη νότια πλευρά του κτηρίου (που βλέπει στην οδό Σφακιανάκη) κόβεται για να χτιστεί στη θέση του το σύγχρονο κτήριο που χρησιμοποιείται ως κατοικία του διοικητή της 5ης Μεραρχίας.
Λίγο αργότερα στο σπουδαίο και εμβληματικό αυτό κτήριο θα βάλει τη σφραγίδα της κακογουστιάς της η χούντα αφαιρώντας το περίτεχνο μαντεμένιο κάγκελο του εξώστη και τοποθετώντας στη θέση του δύο οριζόντιες σανίδες. Το 1980 το κτήριο θα χαρακτηριστεί διατηρητέο ιστορικό μνημείο. Δυστυχώς, όμως, τις τελευταίες δεκαετίες το στρατόπεδο Τζομπανάκη, όπως ήταν η επίσημη ονομασία του, βρέθηκε σε τροχιά εγκατάλειψης. Το κτήριο άρχισε να παρουσιάζει εκτεταμένες φθορές, ενώ το 2006 θα πληγωθεί η στατικότητά του από έναν ισχυρό σεισμό.
Παρά τις επανειλημμένες εκκλήσεις των τοπικών φορέων το Υπουργείο Άμυνας και το Πολεμικό Μουσείο Αθηνών που είχε την ευθύνη του χώρου δεν προχώρησε σε καμία ουσιαστική παρέμβαση και τα τελευταία χρόνια το κτήριο εγκαταλείφθηκε εντελώς.
Συνέπεια της πλήρους απαξίωσής του ήταν την Κυριακή 22 Ιουλίου 2018 να γίνει, κυριολεκτικά, στάχτη από μια καταστροφική πυρκαγιά που πιθανολογείται ότι προκλήθηκε από ανθρώπους που είχαν βρει καταφύγιο στον ερειπωμένο Ιταλικό Στρατώνα.
Την επόμενη αμέσως ημέρα ανακοινώθηκε από τον υπουργό Περιβάλλοντος και Ενέργειας Γιώργο Σταθάκη η δέσμευση 6 εκατ. ευρώ από το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων για την ανακατασκευή του ιστορικού κτηρίου. Απομένει να δούμε αν το έργο θα προχωρήσει προκειμένου ο Ιταλικός Στρατώνας να μην περάσει στην επικράτεια των αναμνήσεων.
Το Πολεμικό Μουσείο
Μια ξεχωριστή σελίδα στην ιστορία του Ιταλικού Στρατώνα ήταν η λειτουργία για κάποια χρόνια του Παραρτήματος Χανίων του Πολεμικού Μουσείου Αθηνών. Πρόκειται για μια ιστορία στην οποία πρωταγωνίστησε ο Γιάννης Μάντακας, ο οποίος -μαζί με άλλους Χανιώτες- κατέβαλε μεγάλες προσπάθειες τόσο για τη συλλογή του υλικού όσο και για να φιλοξενηθεί στο ισόγειο του κτηρίου το παράρτημα του Μουσείου.
Το Πολεμικό Μουσείο Χανίων άνοιξε για πρώτη φορά τις πύλες του στο κοινό το 1995 φιλοξενώντας σημαντικά εκθέματα και ντοκουμέντα από τη συμμετοχή αγωνιστών από την Κρήτη στον Μακεδονικό Αγώνα, τους Βαλκανικούς Πολέμους, τη Μικρασιατική Εκστρατεία, τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο και τη Μάχη της Κρήτης.
Ωστόσο, το Μουσείο θα κλείσει το 2002 για 7 ολόκληρα χρόνια, για να εγκαινιασθεί για δεύτερη φορά το 2009 από τον τότε υπουργό Εθνικής Άμυνας Βαγγέλη Μεϊμαράκη και τον πρώην πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Μητσοτάκη. Τα εγκαίνια θα σημαδευτούν από το δικαιολογημένο ξέσπασμα και την αποχώρηση του Γιάννη Μάντακα, ο οποίος αγνοήθηκε επιδεικτικά από τις Αρχές που εγκαινίασαν το Μουσείο.
Η δεύτερη περίοδος λειτουργίας του Μουσείου θα διαρκέσει έως τον Μάιο του 2011 που για λόγους ασφαλείας -αφού τα κτηριολογικά προβλήματα όχι μόνο δεν είχαν αντιμετωπιστεί, αλλά είχαν επιδεινωθεί- το Μουσείο θα κλείσει ξανά. Το 2016, κι αφού το κτήριο έχει αρχίσει να θυμίζει ερείπιο, αποφασίζεται να μεταφερθούν τα εκθέματα στο Πολεμικό Μουσείο της Αθήνας.
Με αυτό τον τρόπο το μεγαλύτερο μέρος της συλλογής θα σωθεί. Δεν ισχύει όμως το ίδιο για το αρχείο του Ιστορικού Λαογραφικού και Καλλιτεχνικού Συλλόγου “Κρητικές Μαδάρες”, όπως και τμήμα του πολύτιμου αρχείου του Γιάννη Μάντακα που βρίσκονταν μέσα στο κτήριο.
