Μπροστά στο Θεό, που είναι ο άπειρος χρόνος, όλοι έχουν τον ίδιο μηδαμινό ορίζοντα, έχουν την ίδια ηλικία, όπως λέγεται. Το ίδιο συμβαίνει και με τη μνήμη, την ανάμνηση αυτών που αποχωρούν από την επίγεια ζωή. Εμείς ευχόμαστε σε όσους φεύγουν πριν από μας αιωνία μνήμη, αλλά αυτή η ευχή πιάνει σε ελάχιστους ανθρώπους, σε πολύ σπάνιες εξαιρέσεις.
Ο Νίκος Καζαντζάκης, μια από αυτές τις εξαιρέσεις, έχει ήδη κατακτήσει στη σχέση του με το χρόνο την αιωνιότητα και την αθανασία. Αυτό φάνηκε ιδιαίτερα, συνειδητοποιήθηκε καλύτερα θα έλεγα, με την πάροδο του χρόνου, με την αλλαγή του αιώνα, με την έλευση του 21ου αιώνα. Το έργο του είχε ήδη αναλυθεί από άριστους αναλυτές όπως ο Πίτερ Μπιν.
Την αιωνιότητα και την αθανασία αυτή την κατέκτησε ο Καζαντζάκης κυρίως χάρις στα σπουδαία μυθιστορήματά του, όπως είναι αποδεκτό. Δεν παραγνωρίζουμε βέβαια το υπόλοιπο έργο του το φιλοσοφικό με τα δοκίμιά του, το ποιητικό με κορυφαίο την «Οδύσσεια», τα θαυμάσια ταξιδιωτικά του, το θεατρικό του έργο που και πάλι παίζεται στις μέρες μας και τις σπουδαίες και πολύτιμες επιστολές του.
Ποιος θα μπορούσε άλλωστε να αγνοήσει π.χ. την κραυγή της «Ασκητικής», την αυτοβιογραφία του με την «Αναφορά στον Γκρέκο» ή τα ταξιδιωτικά του;
Πρέπει επίσης να τονίσουμε ότι ως Διεθνής Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη (ΔΕΦΝΚ) έχουμε τμήματα, επιτροπές και μέλη σε πάνω από εκατόν είκοσι (120) χώρες, ενώ υπάρχουν πάνω από πεντακόσιες ογδόντα (580) εκδόσεις των έργων του Καζαντζάκη στο εξωτερικό, σε πάνω από σαράντα (40) ξένες γλώσσες. Και όλα αυτά ενώ γράφει κυρίως στη γλώσσα ενός ανάδελφου έθνους, όπως έχει λεχθεί.
Το σημαντικότερο όμως, που συμβαίνει στις μέρες μας, μοιάζει να είναι η δυνατότητα ανατοποθέτησης του έργου του Καζαντζάκη και της πνευματικής του κληρονομιάς. Είναι σα να ισχύει η Γενική Θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν (E=mc2) στην πρώτη ύλη του πνεύματος.
Η ενέργεια που παράγεται από αυτή τη ροή των προϊόντων της πρώτης ύλης του πνεύματος του Καζαντζάκη φαίνεται να δημιουργεί τις προϋποθέσεις ανατοποθέτησης του συγγραφέα μας μέσα στο χωροχρόνο σε ένα νέο βάθρο, στο βάθρο του φιλόσοφου και του ποιητή.
Ο ίδιος ο Καζαντζάκης άλλωστε, αντίθετα με τους κριτικούς τοποθετούσε τον εαυτό του σε αυτό το βάθρο, αφού θεωρούσε πάντοτε τον εαυτό του ποιητή. Αυτή τη νέα τοποθέτηση του Καζαντζάκη στην ιστορία του πνεύματος θα προσπαθήσω να αναδείξω με το σημερινό μου άρθρο.
Ο Καζαντζάκης σε μια επιστολή του προς τη Γαλάτεια γράφει ότι δεν είναι λόγιος ή διανοούμενος ή γραφιάς, όπως τον θεωρούσαν αλλά μια «απροσκύνητη ψυχή». Η απροσκύνητη ψυχή ταιριάζει ασφαλώς σε αυτούς που αναζητούν μέχρι τέλους, με όλες τους τις δυνάμεις την αλήθεια και φτάνουν στις πηγές της και αυτοί είναι στην ιστορία του πνεύματος κυρίως οι φιλόσοφοι και οι ποιητές.
Όπως ήδη λέχθηκε η τοποθέτηση του Καζαντζάκη στην ιστορία της λογοτεχνίας, έγινε κυρίως με βάση τα μυθιστορήματά του. Ας δούμε λοιπόν την ποίηση και τη φιλοσοφία που αναδύονται από τα μυθιστορήματά του με δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα.
Στο «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά», που με την κινηματογραφική του μεταφορά σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη και μουσική Μίκη Θεοδωράκη έφτασε παντού στον κόσμο με ένα απλοϊκό θα έλεγα τρόπο ενός εμπορικού φιλμ, κυρίως με το περίφημο συρτάκι του Άντονι Κουήν με τον Άλαν Μπαίητς, συμβαίνουν εν τω βάθει πνευματικά γεγονότα γεμάτα ποίηση και φιλοσοφία. Αυτά τα έχει αναδείξει με την ανάλυσή της η Αθηνά Βουγιούκα, ένα σπουδαίο στέλεχος της ΔΕΦΝΚ.
Η συνάντηση του συγγραφέα με τον Ζορμπά είναι στην ουσία η συνάντηση του Καζαντζάκη με τον άλλο του εαυτό. Ο συγγραφέας είναι ο Καζαντζάκης, όπως ακριβώς επιτρέψανε να φανεί στην κοινωνία οι κανόνες της, οι περιορισμοί και οι θεσμοί της και ο Αλέξης Ζορμπάς είναι ο άλλος Καζαντζάκης ο χαροκόπος, που πολλές φορές η ψυχή του επιθυμούσε να είναι, εμπλουτισμένος βέβαια με τα φιλοσοφικά στοιχεία που πρόσθεσε στον πραγματικό Γιώργη Ζορμπά ο συγγραφέας μας, δημιουργώντας τον λογοτεχνικό Αλέξη Ζορμπά. Είναι μια συνάντηση και ένας διάλογος γεμάτος ποίηση και φιλοσοφικές αναζητήσεις.
Εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο καθημερινά λένε και επιμένουν ότι και να ξαναρχότανε ο Χριστός στη γη και πάλι θα τον ξανασταυρώνανε οι ίδιες δυνάμεις του κρατικοεκκλησιαστικού κατεστημένου. Εκεί τελειώνουν οι συζητήσεις. Υπάρχει διαπιστωμένη ομοφωνία.
Έπρεπε όμως να γράψει ένας συγγραφέας του μεγέθους, του διαμετρήματος του Καζαντζάκη το «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται» και να εφεύρει με ένα ιδιοφυή τρόπο τον θίασο της αναπαράστασης των παθών του Χριστού, με τον ταπεινό Μανωλιό που «παίζει» τον Χριστό, για να φανεί ανάγλυφα στη Λυκόβρυση στο χωριό, όπου υπάρχουν οι δήθεν πανουκλιασμένοι οι πρόσφυγες και οι κατατρεγμένοι, αλλά και σε όλη την οικουμένη, πως δρουν οι δυνάμεις, που συνέχεια και καθημερινά ξανασταυρώνουν τον Χριστό.
Είναι ένα κείμενο γεμάτο ποίηση και φιλοσοφία. Άλλωστε ο Καζαντζάκης έχει γενικά μετουσιώσει, έχει μεταπλάσει σε λογοτεχνία την ίδια την πολυσύνθετη φιλοσοφία του, με στοιχεία από τον Όμηρο, τον Βούδα, τον Μπερξόν, τον Νίτσε και τον Χριστό, τους ίδιους τους αγώνες του, το ίδιο το ασταμάτητο αγωνιστικό του πνεύμα, τη δραστηριότητά του, που δεν πρόλαβε και δεν μπόρεσε να παρουσιάσει στον πολιτικό και τον κοινωνικό τομέα.
Αυτό το αιώνιο, ακαταμάχητο αγωνιστικό και αντιστασιακό πνεύμα του συγγραφέα, το Regard Cretois, η Κρητική ματιά, είναι το ίδιο το αιώνιο αντιστασιακό πνεύμα της Κρήτης, που την κράτησε όρθια μέσα στην ιστορία.
Μια απροσκύνητη λοιπόν ψυχή ο Νίκος Καζαντζάκης αγωνίζεται ασταμάτητα και πιστεύει περισσότερο στον αγώνα και το ταξίδι, όπως και ο ποιητής, παρά στο φτάσιμο στην Ιθάκη. Στην «Ασκητική» μας λέει ο Καζαντζάκης ότι η ανώτατη αρετή δεν είναι το να είσαι ελεύθερος, παρά το να μάχεσαι για την ελευθερία.
Μέσα από την γοητευτική , τη μαγευτική μυθοπλασία των μυθιστορημάτων του έφτασε ο νεότερος ελληνικός πολιτισμός στα πέρατα της γης. Στην ιστορία της λογοτεχνίας πολλοί και για πολύ χρόνο σε όλο τον κόσμο ασχολήθηκαν με τον μαγευτικό ρεαλισμό των μεγάλων συγγραφέων της Λατινικής Αμερικής. Ήρθε νομίζω ο καιρός να ασχοληθούμε κι εμείς περισσότερο και διεξοδικότερα με την μετάπλαση αλλά και τον μετασχηματισμό σε αθάνατη λογοτεχνία της εμποδισμένης πολιτικής και κοινωνικής δράσης και του ακαταμάχητου αγωνιστικού πνεύματος κάποιων σπουδαίων ευρωπαίων συγγραφέων, όπως ο Καζαντζάκης.
Ας μην ξεχνάμε ότι ο ίδιος ο Καζαντζάκης διακηρύσσει εμμέσως πλην σαφώς σε ένα γράμμα του προς την Γαλάτεια ότι είναι άνθρωπος της δράσης και της πράξης, λέγοντας ότι «η ανώτερη μορφή αγώνα είναι η πράξη». Θυμίζει τον Μπερνάρ Σω που έλεγε ότι όποιος μπορεί κάνει, όποιος δεν μπορεί διδάσκει. Όλα αυτά φανερώνουν ότι ο Καζαντζάκης έχει από πολύ νωρίς ξεπεράσει το επίπεδο του συγγραφέα και φαίνεται να μιλά από το βάθρο του ποιητή και του φιλοσόφου.
Η ιστορία της φιλοσοφίας μας δίνει το παράδειγμα ενός από τους μέγιστους φιλοσόφους τον Πλάτωνα με περίλαμπρα αποτελέσματα της μετάπλασης σε φιλοσοφία της εμποδισμένης δράσης του. Ο Πλάτωνας μόνο όταν δεν έγινε αποδεκτός από την πολιτική ζωή της Αθήνας και μόνο κάτω από την επίδραση του Σωκράτη καταστάλαξε στον τομέα της Φιλοσοφίας. Προφανώς όλη η έμπνευση της ψυχής του και όλη η δύναμη της εμποδισμένης ζωτικής και πολιτικής του δράσης μεταπλάστηκαν σε φιλοσοφία.
Μπορούμε να φανταστούμε πόση δύναμη ψυχής και πόσο ακαταμάχητο θάρρος, πόση αυτοκυριαρχία και πόσο πείσμα και πόση αντοχή στο χρόνο χρειάστηκαν ο αρχαίος φιλόσοφος και ο συγγραφέας μας των νεότερων χρόνων για να αλλάξουν την ίδια την έμφυτη ροπή τους προς τη δράση, προς την πράξη.
Δεν πρόκειται για απλή μετάπλαση, πρόκειται για μετασχηματισμό ζωής και ψυχής. Έτσι οι δύο μεγάλες αυτές μορφές του πνεύματος δίνουν με τη ζωή τους και με ένα ποιητικό και φιλοσοφικό τρόπο και τη λύση στον αιώνιο προβληματισμό του εάν μπορεί κάποιος άνθρωπος να δημιουργήσει σπουδαίο έργο, σε έναν τομέα για τον οποίο δεν ήταν εξ αρχής προορισμένος, δεν ήταν πλασμένος από τη φύση του.
Το γνήσιο ποιητικό, το θεατρικό έργο του Καζαντζάκη παρά και τις αντίθετες γνώμες, ότι δηλαδή ο Καζαντζάκης δεν είναι «θεατρικός» εμφανίζεται διαχρονικά στις θεατρικές σκηνές. Πέρα από τις μεγάλες παραστάσεις του Εθνικού Θεάτρου και του Λαϊκού Θεάτρου του Κατράκη και τις παραστάσεις των θεάτρων του εξωτερικού παρουσιάστηκε τα τελευταία χρόνια μια σπουδαία παράσταση της «Μέλισσας» στο Ηράκλειο με σκηνοθεσία Μουδατσάκη. Το θεατρικό έργο του Καζαντζάκη έχει παρουσιαστεί σε ένα βιβλίο της συγγραφέως Κυριακής Πετράκου, με τίτλο «Ο Καζαντζάκης και το Θέατρο», έκδοση 2005. Ο σκηνοθέτης και μελετητής του Θεάτρου Αλέξης Σολομός θεωρεί τον Καζαντζάκη από όλους τους θεατρικούς δημιουργούς, ως τον πιο αισχυλικό. Προσθέτει ότι το θεατρικό μας κοινό αγάπησε τη «Μέλισσα», τον «Ιουλιανό τον Παραβάτη», τον «Χριστόφορο Κολόμβο», τον «Καποδίστρια» και ως όπερες του Καλομοίρη, τον «Κων/νο Παλαιολόγο» και τον «Πρωτομάστορα».
Στα Χανιά ο Βασίλης Βασιλάκης, σκηνοθέτης και ηθοποιός, παρουσίασε το 2014 στο ωραίο θέατρο στο χωριό Μπρόνιερο στον Αποκόρωνα και στα Χανιά στο θέατρο Βλησίδη την «Ασκητική». Επίσης ο Μανώλης Σειραγάκης, που διδάσκει Θεατρολογία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, παρουσίασε σε διάφορες πόλεις της Κρήτης και στα Χανιά το 2014 στο θέατρο Βλησίδη την «Κωμωδία» (Μονόπρακτη τραγωδία). Σε όλες τις παραστάσεις αυτές στα Χανιά υπήρξε η συμπαράσταση της ΔΕΦΝΚ, της τοπικής επιτροπής Χανίων.
Από το βάθρο του ποιητή και του φιλοσόφου ο Νίκος Καζαντζάκης συνεχίζοντας το ασταμάτητο αγώνα του με το έργο του πλέον για ανθρωπισμό, πολιτισμό, αλληλεγγύη και κοινωνική δικαιοσύνη μοιάζει να απευθύνεται σε μας και να μας λέει ψάξτε ακόμα περισσότερο, εμβαθύνετε περαιτέρω στο έργο μου, από τον πηλό σας φτιάχνω Καρυάτιδες, ο νεότερος ελληνικός πολιτισμός θα ταξιδεύει συνεχώς μαζί μου στα πέρατα της γης. Φαίνεται δε να προσθέτει και να λέει στον καθένα μας, φίλε, συναγωνιστή μου, αδερφέ μου να μην ξεχνάς «να αγαπάς τον άνθρωπο γιατί είσαι εσύ».
Ως υστερόγραφο θέλω να προσθέσω ότι όπως είναι φυσικό το κίνημα της ΔΕΦΝΚ είναι πολύ ζωντανό στην Κρήτη, όπως φαίνεται εξάλλου από τις δραστηριότητές μας σε όλες τις πόλεις της Κρήτης. Για το 2017, εξήντα χρόνια (60) χρόνια από το θάνατο του Καζαντζάκη ετοιμάζουμε νέο Παγκόσμιο Συνέδριο στο Ηράκλειο. Το 2014 οργανώσαμε στα Χανιά ως ΔΕΦΝΚ μια επιτυχημένη εσπερίδα, όπως χαρακτηρίστηκε, για τον διαχρονικό Καζαντζάκη μαζί με το φιλολογικό σύλλογο «Ο Χρυσόστομος» με ομιλητές από όλη την Κρήτη (Βαρβάρα Τσάκα, Κική Καραθανάση, Έφη Μπουκουβάλα, Ελπινίκη Σουρή και Σήφη Μιχελογιάννη).
Στις 4 Μαρτίου 2015, έγινε η διοργάνωση μιας εσπερίδας με τίτλο: «Η συνάντηση δυο μεγάλων Κρητικών, Καζαντζάκη και Θεοτοκόπουλου» στον Άγιο Νικόλαο, όπου είχα την τιμή και την ευκαιρία να είμαι παρών. Συνδιοργανωτές της εσπερίδας ήταν η τοπική επιτροπή Λασιθίου της ΔΕΦΝΚ με επικεφαλής τον σεμνό αλλά ακούραστο και δυναμικό φιλόλογο Γιάννη Ευαγγελινάκη και ο Σύλλογος Φιλολόγων Λασιθίου «Σοφία Μαυροειδή – Παπαδάκη» με πρόεδρο την εξαιρετική Μαρία Κωστάκη. Το θέμα ανέλυσαν δύο εντυπωσιακοί ομιλητές ο Οδυσσέας Σγουρός και η Έφη Μπουκουβάλα – Κλώντζα.
Στην εκδήλωση ήταν παρών η ψυχή και το στήριγμα της ΔΕΦΝΚ ο πρόεδρός της Γιώργος Στασινάκης. Απόστολος των ιδεών και του έργου του Καζαντζάκη ο Γιώργος Στασινάκης ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο για την εκτέλεση της αποστολής του. Άλλωστε ο αγαπητός μας πρόεδρος έχει ονομασθεί πρεσβευτής του ελληνισμού από το ελληνικό κράτος.
Τελειώνοντας θέλω να προσθέσω ότι ελπίζουμε πως το κινηματογραφικό έργο που γυρίζει ο γνωστός σκηνοθέτης Γιάννης Σμαραγδής για τον Καζαντζάκη θα είναι αντάξιο του μεγάλου συγγραφέα, ποιητή και φιλόσοφου της Κρήτης.
