» Kia Vahland (μτφρ. Άντζη Σαλταμπάση, εκδόσεις Νήσος)
Μόλις είδα πως κυκλοφόρησε το βιβλίο αυτό, με θέμα τον Λεονάρντο ντα Βίντσι, ένιωσα την ακατανίκητη επιθυμία να το διαβάσω, αναπροσαρμόζοντας τον όποιο αναγνωστικό προγραμματισμό. Δεν θεωρώ πως ήταν τόσο η αδιαμφισβήτητη γοητεία που συνεχίζει να ασκεί, τόσους αιώνες μετά, ο Λεονάρντο όσο η ημιμάθειά μου σχετικά με τον βίο και το έργο του, ημιμάθεια ‒συνήθως χειρότερη της αμάθειας‒ που αποτελεί μάλλον χαρακτηριστικό γνώρισμα της εποχής της υπερπληροφόρησης, το πασάλειμμα γνώσης στην αρένα που όλοι έχουν γνώμη για τα πάντα, έτοιμοι ανά πάσα στιγμή να βροντοφωνάξουν: το ξέρω! Ήξερα αρκετά από τα έργα του, τα περισσότερα εκ των οποίων είναι άλλωστε αναπόσπαστο μέρος και της ποπ κουλτούρας, κάποια σκόρπια βιογραφικά στοιχεία, κάποιες φήμες σχετικά με τη σεξουαλικότητά του ή για το ενδεχόμενο η Τζιοκόντα να ήταν άντρας ή και αυτοπροσωπογραφία του ίδιου του καλλιτέχνη, κάποια από όλα αυτά τα είχα διαβάσει και σε διάφορα μυθιστορήματα, αν και τον Κώδικα ντα Βίντσι δεν έτυχε να τον διαβάσω στην εποχή της δόξας του· ο ορισμός της ημιμάθειας, δηλαδή.
Το βιβλίο της ιστορικού και κριτικού τέχνης Κία Βάλαντ έμοιαζε ως η κατάλληλη ευκαιρία τόσο για να συστηματοποιήσω τις άτακτες και αποσπασματικές γνώσεις μου σχετικά με μια προσωπικότητα της διαμέτρου του, όσο, κυρίως, για να αναζητήσω απάντηση στο πού οφείλεται η φήμη και η γοητεία του, στο γιατί ο Λεονάρντο, με το ποσοτικά περιορισμένο έργο, υπήρξε τόσο καταλυτικός στην εξέλιξη της τέχνης αλλά και της διανόησης του δυτικού κόσμου. Η ανάγνωση του βιβλίου κάλυψε και τα δύο αυτά σκέλη. Επιπλέον, η μυθοπλαστική ανάπλαση της ζωής του, βασισμένη στους πίνακες και τα κείμενά του, αλλά και σε ιστορικές πηγές γι’ αυτόν, αποδείχτηκε εξόχως γοητευτική και διόλου αποστειρωμένα δοκιμιακή, πετυχαίνοντας να μεταφέρει το γενικότερο κλίμα της εποχής. Η αναπαράσταση του κόσμου μέσα στον οποίο ο Λεονάρντο έζησε και δημιούργησε λειτουργεί συμπληρωματικά και επεξηγηματικά, προσφέροντας το απαραίτητο πλαίσιο, εκτός του οποίου θα ήταν μάλλον αδύνατο να κατανοηθεί τόσο η προσωπικότητα όσο και η επίδρασή του.
Για παράδειγμα, η θέση της γυναίκας την εποχή εκείνη, δικαιολογεί το γιατί θεωρήθηκε επαναστατικός ο τρόπος με τον οποίο ο Λεονάρντο την αποτύπωσε στους πίνακές του, επαναστατικός όχι μόνο καλλιτεχνικά αλλά και κοινωνικά. Αλλά και άλλα χαρακτηριστικά της εποχής, όπως η σταδιακή εισαγωγή του έρωτα, η στάση απέναντι στους ομοφυλόφιλους, η ανάγκη του καλλιτέχνη να έχει την προστασία κάποιου ισχυρού, ο ρόλος της εκκλησίας στη διαμόρφωση της τέχνης, η πολιτική αστάθεια, είναι στοιχεία που οφείλει κανείς να λάβει υπόψη του στη συγκεκριμένη βιογραφία. Και η Βάλαντ το κάνει αυτό έξοχα. Χωρίζει το βιβλίο της σε κεφάλαια, καλύπτοντας το σύνολο της ζωής του Λεονάρντο, διαχειρίζεται με άνεση το υλικό της και μετέρχεται πλήθος πηγών, γεγονός που της επιτρέπει να γεφυρώνει αβίαστα τα όποια κενά της ζωής του και να υποθέτει πειστικά τις σκέψεις και τα συναισθήματά του. Η παράθεση των πηγών επιτρέπει στον αναγνώστη την περαιτέρω αναζήτηση στοιχείων σχετικά με τον Λεονάρντο, βιβλιογραφία αρκετά πλούσια, αντάξια του διαμετρήματός του.
Η ζωγραφική δεν θα μπορούσε, προφανώς, να απουσιάζει. Η Βάλαντ, με τρόπο απλό και κατανοητό, παραθέτει επιπρόσθετες πληροφορίες για τα έργα, προχωρά σε συγκρίσεις με άλλους καλλιτέχνες της εποχής, αποκωδικοποιεί τους πίνακες και εξηγεί γιατί το έργο του υπήρξε τόσο καθοριστικό. Η συγγραφέας επανασυστήνει τον αναγνώστη με έργα γνώριμα, επιτρέποντάς του να τα κοιτάξει ξανά με νέα ματιά και να τα επανεκτιμήσει, τοποθετώντας τα εντός του χωροχρονικού πλαισίου μέσα στο οποίο δημιουργήθηκαν, μακριά από όποια δεδομένη και παγιωμένη αντίληψη περί τέχνης ως απλό έκθεμα. Πολλά είναι επίσης τα έργα που αποδίδονται στον Λεονάρντο, χωρίς η αυθεντικότητά τους να επιβεβαιώνεται από ιστορικές πηγές, και αρκεί η ελάχιστη ένδειξη υποψίας σύνδεσης με το όνομά του για να εκτινάξει τις τιμές στα ύψη. Η σχέση αγοράς και τέχνης είναι κάτι που επίσης απασχολεί τη συγγραφέα στο περιθώριο της μελέτης αυτής, σχέση διαχρονική, ολοένα, όμως, και πιο άνιση στο πέρασμα των χρόνων.
Πνεύμα ανήσυχο, ο Λεονάρντο υπήρξε ο ορισμός του Homo Universalis, δεν περιορίστηκε μόνο στη ζωγραφική, σπάνια ανταποκρινόταν στις προθεσμίες παράδοσης, τελειομανής καθώς ήταν, αλλά και εξαιτίας του δεσμού που ανέπτυσσε με τα έργα του, πολλά από τα οποία μετακόμιζε μαζί του από μέρος σε μέρος. Η Τζιοκόντα, ο πλέον διάσημος πίνακάς του, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα, αφού τον ακολούθησε μέχρι τη Γαλλία όπου ο Λεονάρντο έζησε τα τελευταία τρία χρόνια της ζωής του, για να βρεθεί εν τέλει έκθεμα στο μουσείο του Λούβρου. Το εύρος των ενδιαφερόντων του υπήρξε εντυπωσιακό, από την ανατομία ως τη μηχανική, και αν και οι περισσότερες από τις ιδέες του δεν υλοποιήθηκαν, καθώς προηγήθηκαν της τεχνικής εξέλιξης, άφησαν τον σπόρο τους για τις επερχόμενες γενιές. Η φιλομάθεια που τόσο έντονα τον διέκρινε, η επιθυμία του να κατανοήσει τους μηχανισμούς λειτουργίας της φύσης και ο τρόπος με τον οποίο εμπνεύστηκε από αυτούς, είναι, θεωρώ, το πλέον γοητευτικό στοιχείο στον Λεονάρντο, η άρνησή του να περιοριστεί σ’ έναν τομέα ενδιαφέροντος, η επίμονη περιέργεια και η δημιουργική ανησυχία του, ο τρόπος του να κοιτάζει τον κόσμο γύρω του.
Το βιβλίο της Βάλαντ, με το πάθος της συγγραφέως για τον Λεονάρντο να ‘ναι ευδιάκριτο αλλά σε καμία περίπτωση αποπροσανατολιστικό, μεταφέρει τον αναγνώστη σε μια εποχή μακρινή και μαγική όπως η Αναγέννηση, ιδιαίτερα ρευστή, μέσα από την οποία ξεπήδησε εν πολλοίς ο δυτικός πολιτισμός, και του φανερώνει έναν από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της, ίσως τον καθοριστικότερο και σίγουρα τον γοητευτικότερο όλων, τον Λεονάρντο ντα Βίντσι.
