«Τώρα μπορεί πια ο καθένας να μιλά και κυρίως να γράφει για την αγωνία της εποχής, το αδιέξοδο, την απανθρωπία του αιώνα, τη χρεοκοπία των ιδεολογιών…»
Μανώλης Αναγνωστάκης
Τώρα μπορεί πια, ο καθένας, στη θέα ενός κόσμου που μας αφήνει εκτεθειμένους στον παραλογισμό, να αντιληφθεί πόσο ριζικά και αμετάκλητα μεταβάλλεται η ζωή του κάθε στιγμή.
Τώρα, μπορεί πια ο καθένας να διαπιστώσει το τέλος των βεβαιοτήτων και ότι αυτά που έζησε, που ένιωσε, που ονειρεύτηκε, έχουν όλα υποταχθεί σε μια υπάκουη στο φόβο ζωή.
Στη δυσφορία της ήδη κουρασμένης κοινωνίας από την οικονομική και ιδίως την πανδημική κρίση, με τις ασυντρόφευτες νοσηλείες, τους ασυντρόφευτους θανάτους και τη γενικευμένη οντολογική ανασφάλεια, προστέθηκε και η εμπόλεμη συνθήκη της Ουκρανίας, με την οδύνη μιας τέτοιας εμπειρίας.
Μία απρόσμενη εμπειρία, στην οποία κάτι καινούργιο, κάτι τρομακτικά διαφορετικό επισυμβαίνει, που μαζί με την καταλυτική απορρύθμιση της ζωής εν όψει, είναι σαν να προεικονίζεται στους γραμμένους στο φρενοκομείο στίχους του Βιζυηνού: «και μετεβλήθη εντός μου ο ρυθμός του κόσμου».
Ο πόλεμος αυτός, με την απειλητική και ισοπεδωτική του δύναμη, μεταφέρει επιπλέον πολύ στοχευμένα ένα μήνυμα: ότι είναι το γεγονός που πιθανόν θα κρίνει τη μετέπειτα εξέλιξη όλου του υπόλοιπου 21ου αιώνα.
Ισοδυναμεί με τους τίτλους αρχής μιας νέας ζωής, ενός κόσμου που μετασχηματίζεται, στον οποίο θα συνεχίσουμε να ζούμε στη καθημερινοποίηση μιας ήρεμης απελπισίας, γεμάτης απειλητικά προμηνύματα.
Είναι ίσως ο πόλεμος αυτός οι τίτλοι αρχής για το πιθανό ξαναγράψιμο του τέλους της ιστορίας, όπως το προέβλεψε ο Αμερικανός διανοητής Φράνσις Φουκουγιάμα, με την απολυτότητα της κυριαρχίας της φιλελεύθερης δημοκρατίας, ως το ακροτελεύτιο σημείο της ιδεολογικής εξέλιξης της ανθρωπότητας και την τελική μορφή της ανθρώπινης διακυβέρνησης, αφού ο πόλεμος αυτός μεταφέρει το πιο κραυγαλέο διακύβευμα που την αφορά.
Είναι κυρίως οι τίτλοι αρχής που συσσωρεύουν τη θλίψη του πιθανού τέλους του πολιτισμού μας, με τη φαντασμαγορική αποκαθήλωση του, στο ματωμένο χάρτη της Ουκρανίας. Ένα χάρτη κατάστικτο με τη βαρβαρότητα εν γένει και τη φρίκη ιδίως των ασυνόδευτων παιδιών, εκτεθειμένων σε αλλεπάλληλες απειλές ενός αποτρόπαιου αφανισμού. Είναι ο αδιανόητος πολιτισμός, σε έναν κόσμο που καταρρέει, απογυμνωμένος, από κάθε έννοια ανθρωπισμού.
Είναι εντέλει, ο πόλεμος αυτός, η έκδηλη αποτύπωση της ατέρμονης διαμάχης μεταξύ των φιλοδυτικών και των σλαβόφιλων. Η πιο βαθιά και πολυσήμαντη απεικόνισή της.
Ο πόλεμος ωστόσο, μέσα από την ίδια του την περιπλοκότητα, νοηματοδοτεί την οδύνη με το να προβάλει προτάγματα ελευθερίας, ανεξαρτησίας, αυτοδιάθεσης, δημοκρατίας, ακόμη και σε ιστορικές συγκυρίες ισορροπίας τρόμου, με έναν αντίπαλο που τους χωρίζουν τα μεγέθη που μετράνε.
Αυτό είναι άλλωστε το μήνυμα που μεταφέρει η δραματική προειδοποίηση του ουκρανικού λαού ότι, παρότι ένα είδος συγκλονιστικής ορφάνιας πλανάται πλέον στον αέρα της εμπόλεμης χώρας του, παρότι η οδύνη να χάνεις ένα πολύ προσφιλές πρόσωπο, να εγκαταλείπεις μια πατρίδα, ο κόσμος σου ξαφνικά να μεταμορφώνεται σε έναν ανέστιο και επικίνδυνο τόπο, είναι μια εμπειρία που σε φέρνει αντιμέτωπο με το ακραίο, εντούτοις η διεκδίκηση του θεμελιώδους δικαιώματος του ανήκειν σε μια πατρίδα, αποτελεί ανακάλυψη νοήματος υψίστης σημασίας.
Ο πόλεμος αυτός, επιπλέον, μοιάζει σαν ένα περίπλοκο μονοπάτι συνειρμών, σαν να ξυπνά φαντάσματα, να μαρτυρά ίχνη μιας εφιαλτικής πανανθρώπινης εμπειρίας. Είναι οι συνειρμοί, που μας γυρίζουν σε ένα άλλοτε και αλλού, σε μια αντήχηση του Β΄ παγκοσμίου πολέμου και στη διαρκή μνήμη του ολοκαυτώματος. Στα εγκλήματα που γέννησαν οι ολοκληρωτισμοί του 20ου αιώνα.
Χειμώνας του 1943, στο εβραϊκό γκέτο της Θεσσαλονίκης, σε μία, στην κυριολεξία, συνθήκη κόλασης, όταν ελάχιστες ημέρες πριν το μαζικό εκτοπισμό, αρκετές μητέρες ″παραδίδουν″ τα νεογέννητα παιδιά τους στο βρεφοκομείο ″Άγιος Στυλιανός″, για να τα σώσουν. Κάποιες άλλες, είχαν στείλει νωρίτερα τα παιδιά τους στην Ιταλοκρατούμενη Αθήνα. Ο πόνος του αποχωρισμού αβάσταχτος. Κάποιες από αυτές, με τη φαντασίωση της ελπίδας διάσωσης, επιστρέφουν και τα παίρνουν για πάντα μαζί τους. Είναι το τίμημα της τραγικής διάψευσης των προσδοκιών του μητρικού συμβόλου.
Τι απέγιναν άραγε τα επιζήσαντα του ολοκαυτώματος, με αυτόν τον τρόπο, παιδιά και πόσα από αυτά κατάφεραν στη μετέπειτα ζωή τους να αποσαφηνίσουν αλήθειες και ψέματα από τα ″κατασκευασμένα″ αρχεία του βρεφοκομείου ″Άγιος Στυλιανός″, ούτως ώστε να ανασυνθέσουν την ταυτότητά τους;
Οι σιωπές του μυστικού της υιοθεσίας τους άφησαν έξω από τη γνώση και τη δυνατότητα ανασύστασης των ανθρώπινων ιστοριών της ζοφερής εκείνης περιόδου. Τη δυνατότητα επιπλέον να φωτίσουν τους πολύπλοκους, αντικρουόμενους κάποιες φορές ρόλους, που διαδραμάτισαν διάφοροι άνθρωποι, προκειμένου κάποιοι να σώσουν ζωές και άλλοι να ωφεληθούν – ως ευάλωτοι της πιο χυδαίας έκφανσης της οφελοκρατίας – κατά τη διάρκεια της κατοχής.
Να φωτίσουν ειδικώς τις άθλιες μεθόδους που υιοθέτησαν τα ανώτατα στρώματα αλλά και οι κατώτερες τάξεις στη Θεσσαλονίκη, στη σκιά θανάτου του εβραϊκού πληθυσμού, εποφθαλμιώντας τις περιουσίες του. Ο Μαρκ Μαζάουερ στη ″Σκοτεινή Ήπειρο″ και στην ″Πόλη των Φαντασμάτων″ θίγει το θέμα αυτό, της ανυπαρξίας μαζικών προσπαθειών διάσωσης και της γενικότερης στάσης του τοπικού πληθυσμού με μεγαλύτερη σαφήνεια.
Κάποτε ωστόσο οι πόλεμοι τελειώνουν, όπως θα τελειώσει και ο πόλεμος στην Ουκρανία. Θα τελειώσει και η εποχή που τραυμάτισε τη σχέση μας με τη θνητότητα και τα συνυφασμένα με τον πολιτισμό μας ταφικά έθιμα, με τους ασυνόδευτους νεκρούς και το πένθος που δεν ολοκληρώθηκε.
Τότε η ελεγεία των απωλειών και του πένθους μετατρέπεται σε κατάφαση της συνέχειας και του μέλλοντος. Κυριαρχεί η κίνηση της ζωής προς τα εμπρός.
Η ζωή που αρχίζει όταν τελειώνουν οι πόλεμοι είναι μία αληθινή ζωή. Μια ζωή απαλλαγμένη από τον εγωκεντρικό μικρόκοσμο μας και τη φαντασίωση της συμπαγούς παντοδυναμίας μας. Μια ζωή ανοικτή σε διορθωτικές εμπειρίες, με τη γενναιοδωρία του χρόνου.
Όσο αλλόκοτο και αν ακούγεται, ένας πόλεμος θα μπορούσε να λειτουργήσει ως μαθητεία ζωής, όπως ο χρόνος που είναι το σχολείο στο οποίο μαθαίνουμε. Ένα αμφίσημο ″δώρο″ του πολέμου για ένα ιδιότυπο μάθημα ζωής και ταυτόχρονα για μια αναπάντεχη ελπίδα για το μέλλον, που άλλωστε ενδημεί ασίγαστα μέσα στη φύση των πραγμάτων. Μία ελπίδα ακατανίκητη, που πάντα υπήρχε και πάντα θα υπάρχει, έχει γίνει ακόμη και ″συντρεχημένη″, ζει ανάμεσα από τις στιγμές που μας διαφεύγουν, σαν μια ομολογία πίστης στο μέλλον, όπως υπονοεί ίσως και ο Άμλετ όταν λέει: ″Υπάρχουν περισσότερα πράγματα μεταξύ ουρανού και γης, Οράτιε, από ό,τι μπορεί ποτέ να φανταστεί η φιλοσοφία μας″.
