Ο μύθος του Φαέθοντα και η αλλαγή του κλίματος

Μια πολύ καλή φίλη, φιλόλογος, σε μια συζήτηση για τις πυρκαγιές, αφού μας διηγήθηκε τον μύθο του Φαέθοντα, με προέτρεψε να γράψω την άποψή μου, ως γεωλόγος, για τον μύθο αυτόν.

«Σύμφωνα με την παράδοση του μύθου, ο Φαέθων ήταν γιος του Ήλιου. Είχε όμως άγνοια για τον πατέρα του μέχρι και την εφηβεία του. Όταν έμαθε τίνος γιος ήταν, αιτήθηκε σημάδι της καταγωγής του. Ζήτησε λοιπόν από τον πατέρα του να του επιτρέψει να οδηγήσει το άρμα του. Ύστερα από πολλούς δισταγμούς, ο Ήλιος συγκατατέθηκε και του το έδωσε, κάνοντας χίλιες συστάσεις. Ο Φαέθων ξεκίνησε και πήρε τον δρόμο τον χαραγμένο επάνω στον ουράνιο θόλο. Έπειτα από λίγο όμως τρομοκρατήθηκε από το ύψος στο οποίο βρισκόταν και άρχισε μία να κατεβαίνει πολύ χαμηλά και μία να ανεβαίνει πολύ ψηλά. Τότε, για να αποφευχθεί μια καθολική πυρπόληση, ο Δίας τον κεραυνοβόλησε και τον γκρέμισε μέσα στον ποταμό Ηριδανό» [1]. Σύμφωνα με μια άλλη παραλλαγή του μύθου «ένα πρωί ανέβηκε στο άρμα του πατέρα του. Πήγε τόσο ψηλά που έπεσε στο κενό. Βλέπει κανείς το πρωινό αστέρι που βγαίνει και χάνεται πάλι. Στην ίδια ιστορία προσθέσανε ότι ο Ζευς έριξε μιαν αστραπή στον τολμηρό οδηγό του άρματος… Άναψε τότε μια μεγάλη φωτιά που μόνο με κατακλυσμό μπορούσε να σβηστεί….Κατά μια άλλη εκδοχή ο Φαέθων οδήγησε το άρμα του πολύ κοντά στη γη, καταστρέφοντας το κάθε τι και προκαλώντας την φωτιά, για αυτό και ο Ζεύς έπρεπε να τον χτυπήσει» [2]. Ο Πλάτωνας στον Τίμαιο αναφέρει σχετικά:

“…στους ανθρώπους τυχαίνουν και θα εξακολουθήσουν πάντοτε να τυχαίνουν πολλές και διάφορες καταστροφές οι μεγαλύτερες γίνονται από νερό και από φωτιά, μικρότερες όμως προκαλούνται και από χιλιάδες άλλους παράγοντες. Έτσι αυτό που κι εσείς λέτε στα μέρη σας, ότι ο Φαέθων, ο γιος του Ήλιου, έζεψε κάποτε το άρμα του πατέρα του αλλά, μην μπορώντας να το οδηγήσει στην πατρική διαδρομή, πυρπόλησε τα πάντα στη Γη και ο ίδιος κεραυνοβολήθηκε, αυτό λοιπόν λέγεται με τη μορφή του μύθου, η αληθινή του όμως σημασία είναι ότι τα σώματα που περιφέρονται στον ουρανό γύρω από τη Γη παρεκκλίνουν από την τροχιά τους με την πάροδο πολλών χρόνων και καταστρέφουν με φωτιά τα πάντα πάνω στη Γη. Η καταστροφή είναι μεγαλύτερη γι’ αυτούς που κατοικούν στα βουνά, σε τόπους ψηλούς και ξερούς, συγκριτικά με αυτούς που κατοικούν κοντά σε ποταμούς και θάλασσες…”[3].

Στην αρχαιοελληνική γραμματεία ο μύθος εμφανίζεται διαχρονικά με διάφορες παραλλαγές. Μερικοί περιγράφουν τον μύθο εκτενώς (Πλάτ. Τιμ., Νόνν. Διον. 38.222-434 και Φιλόστρατος Εικόνες 1.11). Ο Διόδ. Σικ. (5.23) τον αναφέρει έχοντας ως πρωταγωνιστές στο έργο του τις αδελφές του, ενώ άλλοι κάνουν μια σύντομη αναφορά (Ησ. Θεογ., Παυσ. 1.4.1, Πολύβιος 2.16, Πλούτ. Ηθ. 557D, Απολλ. Ρόδ. Αργ.3). Ο μύθος του Φαέθοντα συνεχίζει να αναφέρεται και από τους Λατίνους συγγραφείς. Ο Κάτουλλος κάνει μια μικρή αναφορά στο έργο του, όπως και ο Λουκρήτιος (DRN 5). Ο Υγίνος (Fab. 152) περιγράφει πολύ περιληπτικά τον μύθο του Φαέθοντα, υπό τον τίτλο PHAETHON. Ο Οβίδιος αναφέρεται συνεχώς στις Μεταμορφώσεις του στον Φαέθοντα. Στο πρώτο βιβλίο του (Met. 1.748-779), αναφέρεται στη διαπίστωση και αμφισβήτηση της πατρότητας του Ήλιου. Στο δεύτερο βιβλίο (Met. 2.1-400), κάνει εκτενή και λεπτομερέστατη αναφορά στον μύθο. Συνεχίζει τις αναφορές του στον Φαέθοντα, αφιερώνοντάς του αρκετούς στίχους και στα Tristia. Στις δύο από τις τρεις συνολικά αναφορές του, ο Οβίδιος καινοτομεί συνδυάζοντας τους μύθους του Ικάρου και του Φαέθοντα. Στο τρίτο βιβλίο του ίδιου έργου (Tr. 3.4.21-32), μας πληροφορεί ότι όποιος πέσει στο έδαφος θα ξανασηκωθεί, αφού και πριν επάνω του πατούσε. Τέλος, στο τέταρτο βιβλίο (Tr. 4.3.65-66) μνημονεύει και πάλι τον Φαέθοντα [1].

Κατά τον Μεσαίωνα, ο μύθος αρχίζει να εξετάζεται υπό το πρίσμα της ηθικής και έτσι η πράξη του Φαέθοντα ερμηνεύεται ως εκδήλωση ακραίας ανυπακοής σε σχέση με το θείο. Η ιστορία του Φαέθοντα έγινε πιο επιβλητική στη μετάβαση από τον Μεσαίωνα (και) στην Αναγέννηση, ξεκινώντας από τις αναφορές του Οβίδιου που συνέχισαν να τις μνημονεύουν και άλλα πρόσωπα της ιταλικής γραμματείας, όπως ο Βοκάκιος, ο Πετράρχης, ο Πιέδρο Πέμπο κ.α. Ο μύθος του Φαέθοντα είχε επιρροές στην ποίηση όπως στην Γκάσπαρα, που συγκαταλέγεται στις κορυφαίες ποιήτριες της ιταλικής Αναγέννησης αλλά εκτός από την ιταλική είχε μεγάλη επίδραση όχι μόνο στη γερμανική αλλά στην ευρύτερη ευρωπαϊκή φιλοσοφία και τέχνη: τη λογοτεχνία, την ποίηση και τη ζωγραφική.

Ας δούμε λοιπόν και από μιαν άλλη «οπτική γωνιά» αυτά που αναφέρονται στις διάφορες παραλλαγές του μύθου. Από την οπτική της Γεωλογίας και πιο συγκεκριμένα της γεωμυθολογίας. Αν και ο όρος «γεωμυθολογία» κατατέθηκε ως ορισμός στην επιστημονική βιβλιογραφία από την Dorothy Vitaliano το 1968 [5], για να υποδηλώσει «κάθε περίπτωση που η προέλευση των μύθων και των θρύλων μπορεί να αποδειχθεί ότι περιέχει αναφορές σε γεωλογικά φαινόμενα και πτυχές, με μια ευρεία έννοια, συμπεριλαμβανομένων των αστρονομικών (κομήτες, εκλείψεις, προσκρούσεις μετεωριτών κ.λπ.)» και αποτελεί ένα ευρύτατο πεδίο ερευνών που διευρύνεται και «αγκαλιάζει» πολλές διαφορετικές επιστήμες, δεν είναι ως περιεκτικότητα του ορισμού τόσο πρόσφατη. Ο Ευήμερος ένας Έλληνας φιλόσοφος (περ. 300 π.Χ.), υποστήριζε ότι οι μύθοι σχετικοί με τις θεότητες και τις δραστηριότητές τους ήταν ποιητικές αφηγήσεις πραγματικών ανθρώπων και γεγονότων. Η προσέγγισή του, που ονομάζεται «ευημερισμός», υιοθετήθηκε και από άλλους κλασικούς μελετητές που στόχο είχαν να εξορθολογήσουν τους μύθους, απογυμνώνοντάς τους από τα αδύνατα αλλά και τα υπερφυσικά τους σημεία, ώστε να αποκαλυφθεί ο πυρήνας των πραγματικών γεγονότων [6].

Οπως μπορεί κανείς να διακρίνει ο Φαέθοντας παρουσιάζεται είτε ως μια τραγική μορφή ήδη από την κλασική περίοδο, όπως στην ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη, είτε ο μύθος του αρχίζει να εξετάζεται από τον μεσαίωνα υπό το πρίσμα της ηθικής και έτσι η πράξη του Φαέθοντα ερμηνεύεται ως εκδήλωση ακραίας ανυπακοής, σε σχέση με το θείο, μια πράξη ασέβειας που θα πρέπει να τιμωρηθεί με τρόπο παραδειγματικό, αφού δεν λειτούργησε με ταπεινότητα και σύνεση. Όλα αυτά βέβαια είναι «προεκτάσεις» του μύθου από τον Οβίδιο, που με τη σειρά του είχε δεχτεί τις μεγαλύτερες επιδράσεις από τον Ευριπίδη [1].

Ο μύθος συνδυάζεται με άλλους μύθους, όπως αυτού του Ικάρου και αλλά ακόμα και με τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα. Το αντίθετο της καταστροφής του κόσμου από το νερό, είναι η παγκόσμια φωτιά και αυτή είναι μια από τις αλληγορίες στο έπος του Φαέθωνα. «Μια μεγάλη φωτιά που μόνο με κατακλυσμό μπορούσε να σβηστῆ» όμως δεν είναι προέκταση αλλά καταγραφή και μαρτυρία φυσικών φαινομένων που συνθέτουν κλιματικές συνθήκες εντελώς διαφορετικές, για ευρύτερες περιοχές, για δυσδιάκριτα μεν αλλά χρονικά διαστήματα σχετικά ευρύτερης διάρκειας, ικανά να αποτυπωθούν και να παραδοθούν από γενιά σε γενιά, στη διαχρονική μνήμη των πληθυσμών που τα βίωσαν. Από μόνοι τους οι κατακλυσμοί δείχνουν αλλαγή στο κλίμα, όταν δε εναλλάσσονται χρονικά και από μεγάλες φωτιές τότε μάλλον την τεκμηριώνουν, αφού αυτές «προκαλούνται» από τον Φαέθοντα που «οδήγησε το άρμα του πολύ κοντά στη γη, καταστρέφοντας το κάθετι και προκαλώντας τη φωτιά».

Αν και δεν υπάρχουν στοιχεία ότι ο μύθος του Φαέθοντα προοριζόταν ποτέ να χρησιμεύσει ως επιστημονική πραγματεία, ορισμένοι συγγραφείς χρησιμοποίησαν την ιστορία, για να εξηγήσουν ορισμένα αστρονομικά γεγονότα. Η αναφορά «..και τον γκρέμισε μέσα στον ποταμό Ηριδανό» αποτέλεσε έναυσμα για αναζήτηση σε καταπτώσεις και προσκρούσεις ουρανίων σωμάτων. Δεν είναι ούτε λίγοι οι επιστήμονες, ούτε λίγες οι επιστημονικές εργασίες που ασχολούνται με τη χρονική οριοθέτηση προσκρούσεων μετεωριτών ανά την υφήλιο. Ενώ ο von Engelhardt [7] θεωρεί ότι ο μύθος του Φαέθοντα μπορεί να σχετίζεται με την πτώση ενός μεγάλου μετεωρίτη στο Δέλτα του Πάδου (Ιταλία), ο Spedicato [8] θεωρεί ότι ο κατακλυσμός του Δευκαλίωνα οφείλεται στην πτώση και πρόσκρουση του κομήτη «Φαέθοντα», που όταν ήρθε σε επαφή με την ατμόσφαιρα πάνω από την ανατολική Μεσόγειο δημιούργησε κύματα θερμότητας που έκαψαν κτήρια ακόμα και στην Κρήτη.

Πρότεινε χρονικό διάστημα πριν το έτος 1447 π.Χ. στο οποίο ο ίδιος τοποθετεί τα γεγονότα της Εξόδου των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο.

Τα παραδείγματα είναι πολλά…
Οπως σωστά επισήμανε η Vitaliano πριν μισό αιώνα «..έγινε μια προσπάθεια συσχέτισης του μύθου του Φαέθοντα με τις κλιματικές αλλαγές ήδη την εποχή του Σόλωνα» (…there was an attempt to relate the Phaethon myth to climatic changes as early as Solons time)..
Πέραν δε από τις όποιες επεκτάσεις και ερμηνείες του μύθου είναι σαφείς οι αναφορές για το άρμα του Ήλιου που άρχισε μία να κατεβαίνει πολύ χαμηλά και μία να ανεβαίνει πολύ ψηλά. Στον Τίμαιο ο Πλάτωνας, σε αντίθεση με τον Ευριπίδη και πολύ αργότερα τον Οβίδιο, δεν «προεκτείνει» τον μύθο αλλά προσπαθεί να τον κατανοήσει δίνοντας μια δική του ερμηνεία γράφοντας ότι «η αληθινή του όμως σημασία είναι ότι τα σώματα που περιφέρονται στον ουρανό γύρω από τη Γη παρεκκλίνουν από την τροχιά τους με την πάροδο πολλών χρόνων και καταστρέφουν με φωτιά τα πάντα πάνω στη Γη.

Ηδη από τον Ιπποκράτη (De natura pueri 24. 1 και 25. 1–2.) υπήρχε προβληματισμός σχετικά με τη μεταξύ «της συνοχής του εδάφους και της εσωτερικής θερμότητας και ψυχρότητας της γης, με αναφορά για τις χειμερινές βροχές…» να αποδίδεται στον Οινοπίδη τον Χίο» [9]. Ο μεγάλος αυτός γεωμέτρης και αστρονόμος που μεγαλούργησε γύρω στα 450 π.Χ. προσδιόρισε για πρώτη φορά τη γωνία που είναι γνωστή ως λόξωση της εκλειπτικής, δηλαδή της γωνίας ανάμεσα στον ουράνιο ισημερινό και στην εκλειπτική (τη φαινομενική ετήσια τροχιά του Ήλιου στον γήινο ουρανό). Όλα αυτά έδωσαν τη δυνατότητα αιώνες αργότερα να διατυπωθεί από τον σέρβο αστροφυσικό, Milutin Milankovitch μια από τις σημαντικότερες θεωρίες που αφορούν τις γήινες κινήσεις και τις μακροπρόθεσμες κλιματικές αλλαγές εξ αιτίας τους: την Αστρονομική Θεωρία της Κλιματικής Αλλαγής, σύμφωνα με την οποία οι αλλαγές στην “κλίση” της Γης μπορούν να αλλάξουν το έντονο των εποχών- περισσότερη “κλίση” σημαίνει βαρύτερες εποχές – θερμότερα καλοκαίρια και πιο ψυχροί χειμώνες. Μικρότερη “κλίση” σημαίνει πιο δροσερά καλοκαίρια και ηπιότεροι χειμώνες. Αλλά και η αλλαγή στην εκκεντρότητα της τροχιάς της Γης καθώς και η αλλαγή στην κλίση της εκλειπτικής συνεισφέρουν στο φαινόμενο της μεταβολής του κλίματος [10]. Ο Μιλάνκοβιτς συνέγραψε την τελική σύνθεση της θεωρίας του στη μονογραφία του στα Γερμανικά (Kanon der Erdbestrahlung und seine Anwendung auf das Eiszeitenproblem) «Κανόνας της ακτινοβολίας της γης και η χρήση του στο πρόβλημα της εποχής των παγετώνων». Στο έργο του περιέγραψε τη μεταβολή της ηλιακής ακτινοβολίας και την επίδρασή της στον σχηματισμό των εποχών των παγετώνων, σε μια περίοδο από το Μέσο Πλειστόκαινο έως σήμερα (περίπου ένα εκατομμύριο χρόνια) [11].

Αντί επιλόγου

Οι δικοί μας πολιτικοί χρειάστηκαν μερικές δεκαετίες να κατανοήσουν ένα φυσικό φαινόμενο, την κλιματική αλλαγή, που τεκμηριώθηκε επιστημονικά και έγινε επισήμως αποδεκτό από την επιστημονική κοινότητα 200 χρόνια πριν, το 1821. Το φυσικό αυτό φαινόμενο πιθανώς να επιταχύνεται από ανθρωπογενείς παρεμβάσεις. Αντί να αντιμετωπίσουν με επιστημονική υπευθυνότητα την επίκαιρη εξέλιξη του φυσικού φαινομένου, έλαβαν για την αντιμετώπισή του οικονομικού τύπου αποφάσεις (δημιουργία χρηματιστήριου ρύπων), ακολουθώντας φιλελεύθερες πολιτικές. Επιπρόσθετα, μετονόμασαν το φυσικό φαινόμενο σε κλιματική κρίση, «φορτώνοντάς του» κάθε μορφή διαστροφικής πολιτικής και δράσης, δημιουργώντας μεταξύ άλλων και σύγχυση σε μια μεγάλη μερίδα πολιτών.
Είναι ώρα να (ξανα)διαβάσουν με προσοχή, τον πάντα επίκαιρο μύθο του Φαέθοντα.

Παραπομπές

[1] Μπάρζα Χριστίνα (2021): Μύθοι της ελληνικής και ρωμαϊκής λογοτεχνίας και η αξιοποίησή τους στο έργο της Γκάσπαρα Στάμπα, Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ), Σχολή Φιλοσοφική, Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας.
[2] Καρλ Κερένυι (1982): Η μυθολογία των Ελλήνων, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Δεύτερη Έκδοση, Αθήνα.
[3] Πλάτων – Τιμαίος: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Τρίτη Έκδοση, Αθήνα 2013.
[4] https://www.kunstkopie.de/a/ricci-sebastiano/dersturzdesphaethon.html
[5] Vitaliano D. (1968): Geomythology. The impact of geological events on history and legend with special reference to Atlantis. Journal of the Folklore Institute, 1: 5-30.
[6] Encyclopedia of Geology, Geomythology, A Mayor, Princeton, 2005
[7] von Engelhardt W. ( 1979): Phaethons Sturz – ein Naturereignis? (Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissenschaften, Math.-naturw. Klasse, Jahrgang 1979, 2. Abhandlung), Berlin, Springer.
[8]https://www.researchgate.net/publication/226514213_Homer_and_Orosius_A_Key_to_Explain_Deucalion’s_Flood_Exodus_and_Other_Tales
[9] https://www.mpiwg-berlin.mpg.de/Preprints/P327.PDF
[10] http://www.physics4u.gr/articles/2004/milankovitch.html
[11] https://de.wikipedia.org/wiki/Milankovi%C4%87-Zyklen