Ο ναός της Παναγίας της Αγιάς

Την εποχή εκείνη φρόντιζαν να χτίζουν τους ναούς τους κοντά σε ερείπια άλλων που είχαν καταστραφεί για να χρησιμοποιούν τα υλικά τους.
Έτσι ο ναός της Παναγίας χτίστηκε επάνω σε παλαιότερο (και αυτό είναι εμφανές στο βόρειο τμήμα του τοίχου). Ο αρχαίος ναός κατά πάσα πιθανότητα ήταν αφιερωμένο στον Απόλλωνα.
Ήταν τρίκλητος καμαροσκεπής με 99 παράθυρα στον εσωτερικό χώρο, όπως τον ναό του Αγ. Δημητρίου Θεσ/νίκης.
Από τους αρχαιότερους ναούς της Κρήτης και ένα από τα καλύτερα μνημεία της Α’ Βυζαντινής περιόδου ολόκληρης της Ελλάδος. Σήμερα, σώζονται κίονες από κόκκινο μάρμαρο και γρανίτη.
Κατά τη Β’ Βυζαντινή περίοδο, παραλιακές επισκοπές στην Κρήτη μεταφέρθηκαν στα ενδότερα για ασφάλεια, ο ναός της Παναγίας στην Αγιά έγινε Μητρόπολη (Επισκοπή) Κυδωνίας (961 – 1204 μ.Χ.) μετά τους επιτυχείς πολέμους του Νικηφόρου Φωκά. Ο Κυδωνίας λεγόταν “Αγίας Επισκοπής” και είχε έδρα την Αγιά. Καταργήθηκε η Επισκοπή το 1204 μ.Χ. και μεταφέρθηκε στα Χανιά.
Θρύλοι και Παραδόσεις
1) Προσκυνητές διανυκτερεύουν όλη νύχτα την παραμονή του πανηγυριού.
2) Υπήρχε από τις αποθήκες του επισκοπείου το λεγόμενο “κουτούτο”.
(το) κουτούτο = σωλήνας πήλινος μεταφοράς νερού, από το ιταλ. Condotto = αγωγός, σωλήνας. Με απλά λόγια “κεραμίδια” ενωμένα, που χρησιμοποιούνταν ως “σωλήνες” της εποχής για υδρορροή, και με αυτόν τον τρόπο λοιπόν έφερναν το κρασί στους προσκυνητάδες.
3) Όσοι έχουν πίστη “ακούν” την καμπάνα να χτυπά, αν βάλουν τ’ αυτί τους στη γη το βράδυ της παραμονής.
Στο ναό υπήρχαν πολλά και πολύτιμα τασίματα. Λίγο πριν φθάσουν οι Τούρκοι, τα μάζεψαν οι πιστοί, για να μην τα βρουν και τα πάρουν τα έλιωσαν τα χρυσά αντικείμενα και δημιούργησαν μια χρυσή καμπάνα, μα και να χτυπά καλύτερα με αυτή την κατασκευή. Πράγματι, ο ήχος της ακουγόταν στα γύρω χωριά μέχρι και τον Πλατανιά, λέγανε. Όμως με τις μάχες, η καμπάνα έπεσε στον ποταμό και βρίσκεται στον πάτο ή θάφτηκε στα χώματα και τα χαλάσματα και δεν βρέθηκε ποτέ.
4) Ο ναός καταστράφηκε τέσσερις (4) φορές από τους Τούρκους σε βομβαρδισμούς και δύο (2) φορές από τους Γερμανούς.
5) Μια ξαφνική φλόγα άναψε σε μια πέτρα στον ναό -λένε πως κατέβηκε από τον ουρανό- χωρίς να επεκταθεί. Εικάζεται ότι η πέτρα αυτή είναι από την Αγία Τράπεζα του ιερού του ναού. (Ένα μικρό εικονοστάσι έχουν τοποθετήσει οι κάτοικοι σήμερα επάνω σε αυτή την πέτρα με καντήλι ν’ ανάβει).
6) Υπάρχουν μάρτυρες που είδαν ένα κοριτσάκι να περιφέρεται μέσα στο ναό μόνο του. Θεωρείται πως το παιδί είναι η Παναγία μας.
7) Μία (από τις παλιές) εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου, που βρέθηκε σε καλή σχετικά κατάσταση, λέγεται ότι είναι από  το ναό πριν καταστραφεί. Θεωρείται θαυματουργή.
Οι κάτοικοι της Αγιάς την έχουν προστάτη τους. Γίνονται εδώ βαφτίσεις των παιδιών τους. Τελούν παρακλήσεις στην Παναγία κάθε Τετάρτη όλο τον χρόνο και φυσικά τις 15 μέρες της γιορτής Της. Επίσης, γίνονται Θείες λειτουργίες όχι μόνο τον 15Αύγουστο που γιορτάζει αλλά σε όλες τις Θεομητορικές εορτές. Στο πανηγύρι έρχονται Αγιώτες που μένουν στην Αθήνα, μετανάστες που ζουν στο εξωτερικό -χωριανοί- κοντοχωριανοί και άνθρωποι από την πόλη. Κοινωνούν όλοι!!
Σημειώσεις:
1. Το Επισκοπείο βρισκόταν σε μια περιοχή, όπου σήμερα ακόμη λέγεται η γειτονιά “Επισκοπή Αγιάς”. Βρισκόταν πλησίον των σημερινών αποθηκών των ΣΥΝ.ΚΑ.
2. Ο ναός της Παναγίας Αγιάς ευρίσκεται στο κέντρο του κάμπου της Αγιάς μέσα στις πορτοκαλιές και ανάμεσα στις καλαμιές (200 μ. από τον δρόμο).
3. Η Αρχαιολογική Υπηρεσία κάνει ανασκαφές, έχει βρει ευρήματα, τελευταία άγνωστο τάφο, ίσως μοναχών, πιστών, κτητόρων κ.λπ., άλλης εποχής.