DANIEL YERGIN
Penguin Press, New York, 2020, σελ. 491
Eνα εξαιρετικά ενδιαφέρον και επίκαιρο βιβλίο με θέμα την ενέργεια, τη κλιματική αλλαγή και τις συγκρούσεις μεταξύ των Εθνών [Ο τίτλος του πρωτοτύπου είναι: The New Map, Energy, Climate, and the Clash of Nations] τη σύγχρονη εποχή εξεδόθη πρόσφατα με συγγραφέα τον Daniel Yergin. Ο Daniel Yergin είναι κορυφαίος ειδήμων σε θέματα ενέργειας, οικονομίας και διεθνούς πολιτικής και έχει τιμηθεί παλαιότερα με το βραβείο Pulitzer. Είναι αντιπρόεδρος της διεθνούς εταιρείας με εξειδίκευση στην έρευνα και τη πληροφόρηση IH MARKIT ενώ έχει διατελέσει επί σειρά ετών ανώτατο κυβερνητικό στέλεχος στην Ουάσιγκτον. Το πόνημα του στοχεύει να ανιχνεύσει το νέο παγκόσμιο χάρτη που δημιουργείται με την αλληλεπίδραση της ενέργειας, της κλιματικής αλλαγής και της γεωπολιτικής σε μία περίοδο τεκτονικών αλλαγών στη παγκόσμια οικονομία και τη καθημερινότητα μας. Κατά κάποιο τρόπο το βιβλίο αυτό παρουσιάζει την ιστορία του κόσμου από τη πλευρά των υδρογονανθράκων – του πετρελαίου και του φυσικού αερίου – αναδεικνύοντας το ρόλο τους στη διαμόρφωση των σχέσεων μεταξύ των χωρών αλλά στη διεθνή πολιτική. Παρουσιάζει δε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη χώρα μας όπου τη τελευταία δεκαετία οι επιτυχείς προσπάθειες εντοπισμού αξιοποιήσιμων υποθαλάσσιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην ευρύτερη περιοχή της ΝΑ Μεσογείου έχουν διαμορφώσει νέες γεωπολιτικές ισορροπίες και διακρατικές εντάσεις με πολύπλευρες επιπτώσεις.
1. Οι υδρογονάνθρακες στις ΗΠΑ
Οι αρχές του 21ου αιώνα χαρακτηρίζονται από μία αντισυμβατική ενεργειακή επανάσταση – του σχιστολιθικού πετρελαίου και αερίου – η οποία έδωσε την ευκαιρία στις ΗΠΑ να αναδειχθούν σαν μία κορυφαία παγκοσμίως ενεργειακή δύναμη. Η λήψη φυσικού αερίου και πετρελαίου από σχιστολιθικά πετρώματα δεν ήταν μέχρι πρόσφατα τεχνολογικά εφικτή με αποδεκτό κόστος. Μέχρις ότου η επιμονή, η συνεχής προσπάθεια και η εφευρετικότητα του George Mitchell ενός Έλληνα γεωλόγου και πολύ επιτυχημένου επιχειρηματία στις ΗΠΑ οδήγησαν στην επινόηση μιας καινοτόμου τεχνολογικά μεθόδου η οποία άλλαξε το παγκόσμιο ενεργειακό χάρτη και τη θέση των ΗΠΑ σε αυτόν. Ο πατέρας του George Mitchell – ο Σάββας Παρασκευόπουλος – έφθασε στις ΗΠΑ στις αρχές του 20ου αιώνα σε ηλικία περίπου 20 ετών. Καταγόμενος από τη Πελοπόννησο και χωρίς μόρφωση προτίμησε να δοκιμάσει τη τύχη του στις ΗΠΑ (όπου για πρακτικούς λόγους άλλαξε το όνομα του) παρά να παραμείνει βοσκός στη πατρίδα του. Ο γιος του Γεώργιος σπούδασε γεωλογία στο πανεπιστήμιο του Τέξας επιστήμη που τότε ήταν απαραίτητη για τον αναπτυσσόμενο τομέα της εξόρυξης υδρογονανθράκων. Η επαναστατική τεχνολογία που επινόησε βασίζεται στην υδραυλική ρωγμάτωση (fracking) σχιστολιθικών πετρωμάτων με τη διοχέτευση υπό πίεση νερού αναμεμιγμένου με άλλα συστατικά. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται η θραύση του σχιστολιθικού πετρώματος και η εξαγωγή του εγκλωβισμένου φυσικού αερίου (ή πετρελαίου). Ενώ όπως αναφέρει ο συγγραφέας ο κόσμος πριν την επανάσταση του σχιστολιθικού αερίου και πετρελαίου διαχωριζόταν σε χώρες παραγωγούς πετρελαίου (ΟΠΕΚ) και σε χώρες καταναλωτές σήμερα στη παγκόσμια σκηνή δεσπόζουν οι 3 μεγάλοι παραγωγοί υδρογονανθράκων, οι ΗΠΑ, η Ρωσία και η Σαουδική Αραβία.
2. Η Ρωσία
Η Ρωσία, όπως αναφέρει ο Daniel Yerzin, έχει άφθονους ενεργειακούς πόρους. Σήμερα είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος παραγωγός φυσικού αερίου (μετά τις ΗΠΑ) ενώ το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο συμβάλλουν κατά περίπου 30% στη δημιουργία του ΑΕΠ της χώρας. Οι άφθονοι ενεργειακοί πόροι της Ρωσίας επιτρέπουν τη καλλιέργεια εμπορικών σχέσεων και δεσμών με την Ευρώπη και τη Κίνα οι οποίες αποτελούν ιδανικές αγορές για τη διάθεση των άφθονων υδρογονανθράκων της. Τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν στο πρόσφατο παρελθόν με την Ουκρανία, μέσω των εδαφών της οποίας διοχετεύεται Ρωσικό αέριο στην Ευρώπη, οδήγησαν στη δημιουργία ενός εναλλακτικού υποθαλάσσιου αγωγού μεταφοράς αερίου στη Βαλτική θάλασσα – του Nord Stream 1. Η εξάρτηση των Ευρωπαϊκών χωρών από τους υδρογονάνθρακες της Ρωσίας έχει αυξήσει τους προβληματισμούς όσον αφορά την “Ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης” καθώς και τη πιθανότητα χρήσης των υδρογονανθράκων σαν γεωπολιτικό όπλο σε ενδεχόμενη μελλοντική κρίση/σύγκρουση μεταξύ Ευρώπης-Ρωσίας. Η δημιουργία δεύτερου υποθαλάσσιου αγωγού στη Βαλτική θάλασσα – του Nord Stream 2 – έχει αποτελέσει αντικείμενο έντονων συζητήσεων, αντιπαραθέσεων και εμπορικών κυρώσεων. Η μεγάλη εξάρτηση της Ρωσικής οικονομίας από τα έσοδα που αποφέρουν οι εξαγωγές υδρογονανθράκων την οδήγησαν στην αναζήτηση και άλλων εμπορικών εταίρων εκτός της Ευρώπης. Φυσικό επακόλουθο η στροφή προς ανατολάς όπου βρίσκεται η ακόρεστη για ενεργειακούς πόρους αγορά της Κίνας. Σήμερα ένας αγωγός πετρελαίου άνω των 3.000 χλμ. τροφοδοτεί τη Κίνα με Ρωσικό πετρέλαιο δημιουργώντας μία στρατηγική συμμαχία μεταξύ των δύο χωρών. Η δημιουργία διαύλων μεταφοράς Ρωσικών υδρογονανθράκων σε Ανατολή και Δύση και οι προκύπτουσες αντιπαραθέσεις μεταξύ των χωρών, αναφέρει ο συγγραφέας, υπογραμμίζουν τις σημερινές αλλαγές στο παγκόσμιο χάρτη της ενέργειας και της γεωπολιτικής.
3. Η Κίνα
Η εποχή μας, σύμφωνα με τον συγγραφέα, χαρακτηρίζεται από την ανάδυση της Κίνας σε μεγάλη δύναμη η οποία από πολλούς θεωρείται ότι είναι πιθανόν σύντομα να υπερκεράσει τις ΗΠΑ. Το γεγονός αυτό δημιουργεί το ενδεχόμενο μελλοντικής σύγκρουσης μεταξύ της κυρίαρχης δύναμης (ΗΠΑ) και της αναδυόμενης δύναμης (Κίνα). Ένα τέτοιο ενδεχόμενο παραπέμπει σε αυτό που κάποιοι Ακαδημαϊκοί χαρακτηρίζουν σαν τη “παγίδα του Θουκυδίδη” με αναφορά στο Πελοποννησιακό πόλεμο μεταξύ της Αθήνας (κυρίαρχη δύναμη) και της Σπάρτης (αναδυόμενη δύναμη) που κατέληξε στην αμοιβαία καταστροφή τους. Σήμερα η Κίνα δαπανά περίπου το 25% της παγκόσμιας ενεργειακής κατανάλωσης. Η πυρηνική ενέργεια και οι ανανεώσιμες αντιστοιχούν περίπου στο 15% του ενεργειακού της μίγματος ενώ το υπόλοιπο 85% αφορά ορυκτά καύσιμα με κυρίαρχο τον εγχώριο άνθρακα και σε μικρότερο βαθμό το εισαγόμενο πετρέλαιο και αέριο. Καθώς όμως η χώρα δεσμεύεται να μειώσει τις ανθρακούχες εκπομπές της στα πλαίσια του μετριασμού της κλιματικής αλλαγής αυξάνεται η εξάρτηση της από το εισαγόμενο πετρέλαιο και αέριο. Ταυτόχρονα αυξάνει τις προσπάθειες εξεύρεσης υποθαλάσσιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στη περιοχή της θάλασσας της Νότιας Κίνας στην οποία η κυριαρχία της αμφισβητείται έντομα. Οι ταχύτατα αυξανόμενες ενεργειακές ανάγκες της Κίνας καθώς και οι ανάγκες προώθησης των βιομηχανικών προϊόντων της, αναφέρει ο Daniel Yerzin, την έχουν αναγκάσει να προωθήσει μεγάλες επενδύσεις υποδομών σε στεριά και θάλασσα αναδημιουργώντας το “δρόμο του μεταξιού” (Belt and Road Initiative) συμπεριλαμβανομένων και πολύ μεγάλων αγωγών μεταφοράς πετρελαίου και αερίου από τη κεντρική Ασία (Ρωσία, Καζακστάν, κτλ) στα εδάφη της.
4. Η Μέση Ανατολή
Η κατάρρευση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας κατά τη διάρκεια του 1ου παγκοσμίου πολέμου σύμφωνα με το συγγραφέα έδωσε το δικαίωμα στους νικητές Άγγλους και Γάλλους να μοιράσουν τα εδάφη της στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική όπου δεν υπήρχαν “Έθνη” αλλά “περιοχές της πρώην αυτοκρατορίας” χαράσσοντας τα σύνορα των νέων χωρών με “γραμμές πάνω στην άμμο”. Ο τεχνητός αυτός διαχωρισμός δεν ήταν δυνατόν να διαρκέσει για πολύ και η αστάθεια και οι πολεμικές συγκρούσεις έγιναν εγγενές χαρακτηριστικό της περιοχής δεδομένης και της εξάρτησης της δύσης από το μαύρο χρυσό της. Η ανεξαρτησία του Ισραήλ το 1948, η άνοδος του Νάσερ στην Αίγυπτο το 1952, ο Αραβοϊσραηλινός πόλεμος του 1973, η ανατροπή του Σάχη της Περσίας το 1979, ο πόλεμος Ιράν-Ιράκ το 1980 είναι μερικές από τις καταστροφικές συγκρούσεις στη περιοχή που συνεχίζονται αμείωτες μέχρι σήμερα. ‘Όπως αναφέρει ο Daniel Yergin η ανακάλυψη των υποθαλάσσιων υδρογονανθράκων στην Ανατολική Μεσόγειο καθιέρωσε τη περιοχή σαν ένα σημαντικό παράγοντα της διεθνούς ενεργειακής βιομηχανίας. Το παραγόμενο μελλοντικά αέριο αναμένεται να τροφοδοτεί όχι μόνο την Ευρώπη αλλά και τις παγκόσμιες αγορές. Η πρόσφατη πανδημία COVID-19 αναφέρει ο συγγραφέας οδήγησε σε κατάρρευση τη παγκόσμια αγορά πετρελαίου. Τον Απρίλιο του 2020 για πρώτη φορά στην ιστορία η τιμή του πετρελαίου (λόγω έλλειψης αποθηκευτικών χώρων) ήταν αρνητική φθάνοντας τα (μείον) -37.63 δολάρια το βαρέλι. Δηλαδή κάποιος πληρωνόταν με το ποσό αυτό εφόσον έπαιρνε το πετρέλαιο από τις δεξαμενές αποθήκευσης του.
5. Η ηλεκτροκίνηση των μεταφορών
Η μετάβαση από τα οχήματα με μηχανές εσωτερικής καύσης σε ηλεκτροκίνητα οχήματα αναφέρει ο συγγραφέας αποτελεί σήμερα μία σημαντική αλλαγή που επηρεάζει την ενεργειακή βιομηχανία και έχει επιπτώσεις στη κλιματική αλλαγή. Ο συνδυασμός των τεχνολογιών των ηλεκτρικών οχημάτων, των κινούμενων οχημάτων χωρίς οδηγό και της προτίμησης των πολιτών να επιλέγουν τρόπους ιδιωτικής μετακίνησης οι οποίοι δεν απαιτούν τη κατοχή δικού τους οχήματος αναμένεται να μεταβάλει στο μέλλον το χάρτη της ενέργειας σε βαθμό που είναι δύσκολο να προβλεφθεί σήμερα υποστηρίζει ο Daniel Yergin.
6. Η ενεργειακή μετάβαση
Η μετάβαση σε ένα κόσμο χαμηλών εκπομπών άνθρακα αποτελεί μία μεγάλη πρόκληση για τις επόμενες δεκαετίες αναφέρει ο συγγραφέας. Η παγκόσμια συμφωνία για το κλίμα και ο αγώνας για το μετριασμό της κλιματικής αλλαγής κινητοποιεί μεγάλο αριθμό πολιτών, επηρεάζει τις δημόσιες πολιτικές και τη στρατηγική των επιχειρήσεων καθώς και τις προσωπικές επιλογές και τη ζωή των πολιτών. Ανανεώσιμες πηγές ενέργειας οι οποίες πριν από μερικά χρόνια θεωρούντο περιθωριακές, όπως η ηλιακή και η αιολική ενέργεια, βρίσκονται σήμερα στις πρώτες επιλογές για ηλεκτροπαραγωγή στη πορεία της ενεργειακής μετάβασης σε ένα κόσμο χαμηλών εκπομπών άνθρακα. Νέες ενεργειακές τεχνολογίες αναμένεται να διεισδύσουν σύντομα στη καθημερινή ζωή όπως το “πράσινο υδρογόνο” και η “δέσμευση και αποθήκευση ατμοσφαιρικού άνθρακα”. Εν τω μεταξύ αναπτυσσόμενες χώρες που υποφέρουν από “ενεργειακή φτώχεια” αντιμετωπίζουν διαφορετικά την ενεργειακή μετάβαση σε σχέση με τις ανεπτυγμένες. Ποιο όμως θα είναι το ενεργειακό μίγμα του μέλλοντος διερωτάται ο συγγραφέας ? Εκτιμά ότι η μέγιστη ζήτηση για πετρέλαιο θα παρουσιαστεί στα μέσα της δεκαετίας του ’30 ενώ για πολλούς λόγους το πετρέλαιο θα συνεχίσει για αρκετό χρονικό διάστημα να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη παγκόσμια σκηνή. Καταλήγοντας ο Daniel Yergin αναφέρει ότι ο πλανήτης επηρεάζεται σήμερα περισσότερο από τη κλιματική αλλαγή και λιγότερο από την ενεργειακή ασφάλεια όπως στο παρελθόν. Ίσως νέα απρόβλεπτα και αναπάντεχα γεγονότα όπως αυτά που βιώσαμε στο πρόσφατο παρελθόν, συμπεριλαμβανομένων της επανάστασης του σχιστολιθικού πετρελαίου, της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 2008, της Αραβικής άνοιξης, της επιστροφής στην ηλεκτροκίνηση στις μεταφορές και της πανδημίας Covid-19, να καθορίσουν σε σημαντικό βαθμό το ενεργειακό τοπίο και τις γεωπολιτικές εξελίξεις του μέλλοντος.
