• «Προσπαθώ να τα συνταιριάξω με τον εαυτό μου. Είναι ο μήνας που αναπληρώνω τον χαμένο, σε αλλότρια πράγματα, χρόνο μου…».
ΟΛΟΙ οι μήνες του χρόνου, εκτός από τις ιδιαίτερες αγροτοκοινωνικές δραστηριότητές τους, εμπεριέχουν και μεγάλο πλούτο λαογραφικών, θρησκευτικών και ιστορικών στοιχείων… Να ’ναι καλά ο σπουδαίος Σελινιώτης δάσκαλος και λαογράφος των Χανίων, ο γλαφυρός και σαγηνευτικός αφηγητής, ο πάντα ακμαιότατος και βραβευμένος από την Ακαδημία Αθηνών για το έργο του, ο Σταμάτης Αποστολάκης, που μας υπενθυμίζει συχνά-πυκνά από τις σελίδες των «Χ.Ν.» του κάθε μήνα τα εορτοστάσια και όχι μόνο.
«ΒΡΟΧΑΡΗΣ», λοιπόν, για τις πολλές βροχές του, αλλά και «Σποριάς» ή «Σπορίτης» ο Νοέμβρης, αφού είναι ο μήνας της σποράς των δημητριακών και των οσπρίων (Μεσοσπορίτης). Λέγεται και «Κρασομήνας», επειδή ανοίγουν τα καινούργια κρασιά∙ μα, και «τρυγομήνας», γιατί είναι ο μήνας του λιομαζώματος.
ΟΜΩΣ, ο κάθε μήνας μάς φορτίζει και συναισθηματικά με το βάρος των παλίνδρομων εικόνων του και των ανεξίτηλων γεγονότων που μας επεφύλαξε. Έτσι, για μένα ο Νοέμβρης είναι ένας «βίαιος» μήνας, αφού οι πιο βαθιές αναμνήσεις μου ανάγονται σε βιαιοθάνατους δικών μου αγαπημένων, αλλά και σε δηλώσεις γενέθλιων τόπων: θυμάμαι σαν χθες, μωρό ακόμη, τον δεύτερο ολοκληρωτικό εμπρησμό του Δημοτικού σχολείου μας (1947), τη συνοπτική, αναίτια δίκη και καταδίκη του παππού, τον διασυρμό του και τον μαρτυρικό του θάνατο από τους «άλλους», τους αντάρτες. Θυμάμαι την εν ψυχρώ εκτέλεση της γιαγιάς, μαζί με τη μικρή της 16χρονη κόρη, το κάψιμο του μικρού φτωχικού πατρικού σπιτιού μας, τους απηνείς διωγμούς μας απ’ τους «άλλους». Και όλα αυτά σ’ έναν παράλογο εμφύλιο γεμάτο ιδεοληψίες: τον αγριότερο πόλεμο που μπορεί να επινοήσει ο ανθρώπινος νους.
Ο ΝΟΕΜΒΡΗΣ μου είναι, λοιπόν, ο πιο οδυνηρός μου μήνας. Είναι εκείνος των ατέλειωτων βροχών και του κρύου, της ματωμένης λάσπης παντού, των μουγκρητών των ζώων που καιγόντουσαν δεμένα στους σταύλους πάνω στα γιουρούσια, είναι η μυρουδιά της καμένης σάρκας τους, ο πυκνός καπνός που σκέπαζε το χωριό για μέρες. Είναι η απέραντη φτώχια και πείνα, είναι η φυγή κι ο αποχωρισμός μου από τη μάνα. Πάνω απ’ όλα είναι το κουράγιο της να μας δώσει, εμένα και τον αδελφό μου, στις παιδοπόλεις της Φρειδερίκης.
Ο ΝΟΕΜΒΡΗΣ μου έχει βαθιές τις ρίζες του στα χώματα κάποιου μακεδονίτικου προσφυγικού χωριού, ενός καπνότοπου λησμονημένου από κυβέρνηση και Θεούς. Είναι ζυμωμένος με αέναους αγώνες επιβίωσης στα άγονα καπνοχώραφα, είναι ο πολύς ιδρώτας και το σκληρό σκάψιμο της γης, είναι οι απώλειες αγαπημένων προσώπων, είναι οι μετακινήσεις ζωής (1) και θανάτου. Είναι και η αναπάντεχη αλληλεγγύη και καλοσύνη των απλών ανθρώπων μιας κατάμαυρης σε χρώμα εποχής: της μετεμφυλιακής Ελλάδας που επούλωνε τα πληγωμένα κομμάτια της.
…ΤΟΣΟΙ Νοέμβρηδες πέρασαν. Λίγοι με χαρές, οι πιο πολλοί με λύπες. Με αγώνες για το 1-1-4 και τη δωρεάν Παιδεία. Με αγωνία για τη δημοκρατία. Με ξύλο για «ψωμί, παιδεία, ελευθερία». Με τα Πολυτεχνεία μας και τις δολοφονίες. Οι πολιτικές ανακατατάξεις και οι ανατροπές κυβερνήσεων απαιτούσαν θράσος, επιμονή, επιχείρημα. Ο εξευρωπαϊσμός της χώρας ήθελε γνώση, διάβασμα, ταξίδια. Έπειτα ήλθαν άλλοι Νοέμβρηδες πολύχρωμοι ή άχρωμοι, χουντικοί, τώρα με κρίσεις και μνημόνια, με «αγανακτισμένους» στις πλατείες και «μπαχαλάκηδες», με «Χρυσή Αυγή» και «δεύτερη φορά» αριστερή κυβέρνηση, με σκληρότερα μέτρα, με ανεργία και μετανάστευση, με προσφυγικό και πνιγμούς στο Αιγαίο αθώων. Κι όμως, ο κάθε Νοέμβρης κρύβει μέσα του, στη μοίρα του, και μια ανάταση. Έστω υποτυπώδη. Επιβιώνουμε.
ΘΕΣ ο καιρός με τις ομίχλες και την υγρασία του, πες η μελαγχολία, λίγο οι νοεμβριάτικες γιορτές με τους πολλούς αγίους να γυροφέρνουν το ψύχος του χειμώνα ή τον Αρχάγγελο να συνοδεύει τις ψυχές των «κεκοιμημένων» στους ουρανούς (2)…, όλα αυτά, έστω κι αν μεγαλώνουμε, μας υπενθυμίζουν το αμετάκλητο του χρόνου και το εφήμερο της ύπαρξής μας. Κι όταν μεγαλώνει κανείς, αναστοχάζεται τα περασμένα, θεωρώντας πως η περίοδος που διανύει είναι «ο Νοέμβρης της ζωής» του. Όπως τόσο ωραία τα λέει ο Θεσσαλονικιός λογοτέχνης και δημοσιογράφος, ο Γ. Σκαμπαρδώνης, με αφορμή την τελευταία συλλογή διηγημάτων («Νοέμβριος») (3):
«Ο Νοέμβριος δεν είναι μόνο ένας μήνας. Είναι μια αίσθηση-κύμανση της ψυχής, συχνότητα και τόνος. Τα πράγματα θαμπώνουν, σκοτεινιάζουν, πριν αναγεννηθούν. Είναι φορτισμένος μήνας πολιτικά – ως Νοέμβρης αλλά και ως Νοέμβριος. Ο καιρός επιδεινώνεται αλλά και σταθεροποιείται – μπαίνει ο κανονικός χειμώνας. Που σημαίνει εσωστρέφεια, παλτό, άμυνα, στοχασμός, μνήμη, ειρωνεία, φωτιά κι εκπνοή. Περισυλλογή και προσδοκία. Είναι μια μοιραία μετάβαση. Ενας μετεωρισμός. Κλείσιμο λογαριασμών και αναδρομική νοηματοδότηση».
ΑΥΤΟΣ ο μήνας των χρυσανθέμων και της ορατής φθοράς της φύσης, μας καλεί να επανεκτιμήσουμε την αξία της μετάβασης και της προσαρμογής μας στο (κάθε) επόμενο στάδιο της ζωής. Τώρα, «βλέπεις με διπλό μάτι τη ζωή», λέει ο Γ. Σκαμπαρδώνης. Εκτιμάς αφάνταστα τα απαρατήρητα πράγματα γύρω σου, ιεραρχείς σωστότερα το χρόνο σου, σηματοδοτείς αυστηρότερα τις δραστηριότητές σου, προσθαφαιρείς «γνωριμίες», φιλοσοφείς το ύστερα (4). Έτσι, όπως η φθινοπωρινή βροχή παρασέρνει στην απώλεια ό,τι «ατακτοποίητο» βρεθεί στο δρόμο της, το ίδιο κι εμείς «ξεκαθαρίζουμε» με το παρελθόν ό,τι αρνητικό μας άφησε η ζωή. Έρχεται ο χειμώνας…
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
– (1) Ίσως γι’ αυτό αγαπώ πολύ το νοσταλγικό τραγούδι των Μ. Ελευθερίου – Μ. Θεοδωράκη, που μιλά για ταξίδια μνήμης (1968) και λήθης σε μια χουντοκρατούμενη Ελλάδα. Όπως φυσικά το τραγουδάει τρυφερά και αισθαντικά ο Μ. Μητσιάς:
«Το τρένο φεύγει στις οχτώ/ ταξίδι για την Κατερίνη
Νοέμβρης μήνας δε θα μείνει/ να μη θυμάσαι στις οχτώ
να μη θυμάσαι στις οχτώ/ το τρένο για την Κατερίνη
Νοέμβρης μήνας δε θα μείνει…»
– (2) ο Αρχάγγελος Μιχαήλ (8/11) θεωρείται από το λαό ότι είναι ο κατ’ εξοχήν ψυχοπομπός άγγελος.
– (3) Γ. Σκαμπαρδώνης (1953-), σε συνέντευξή του στη δημοσιογράφο Γιώτα Μυρτσιώτη («Κ», 25 Ιαν. 2015), με αφορμή την τελευταία συλλογή διηγημάτων του «Νοέμβριος», εκδ. Πατάκη, 2015.
– (4) Λέει σε ποίημά της (σε απόδοσή μας) η Σιμόν Βέιλ (1927-), Γαλλίδα ενεργός πολιτικός, επιζήσασα του Άουσβιτς, Ακαδημαϊκός από το 2008, μεταξύ άλλων: «Από σένα θα μείνει/ ό,τι έδωσες
αντί να το κρατήσεις/ σε σκουριασμένα σεντούκια».
