Ω! Οι ωραίες λέξεις!*

“… Ωρες πολλές εμαθήτευσα στις παλιές σου ρωγμές τα ριζώματα ψάχνοντας (…)” [Ευαγγελία Πετρουγάκη] (1).

ΥΠΑΡΧΟΥΝ βιβλία που γράφονται με κόπο, πολλή μελέτη και πολυσέλιδη βιβλιογραφία· υπάρχουν κι άλλα εξίσου σπουδαία, γραμμένα πιο απλά, για όλους: τα διακρίνει η τρυφερότητα και η αγάπη για το αντικείμενό τους.

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «Τα Ελληνικά της Κρήτης» της Ηρακλειώτισσας φιλολόγου, ποιήτριας και συγγραφέως Ευαγγελίας Πετρουγάκη (+2021), μέλους του Διοικητικού Συμβουλίου του Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας, καθώς και εισηγήτριας/συντονίστριας σε πολλές επιστημονικές συναντήσεις, είναι καρπός πολλών πραγμάτων. Η θεματική του μας δίνει την ευκαιρία να ταξιδέψουμε από το παρόν στο παρελθόν με όχημα «παλαιϊκές» κρητικές λέξεις. Το ταξίδι με τις λέξεις αποτελεί ένα αόρατο νήμα που μας συνδέει με τις ομορφιές άλλων, παρελθοντικών κόσμων.

ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ συναπαντούμε «ακούσματα» του ανατολικού ιδιώματος της Κρήτης, χωρίς αυτό να σημαίνει πως αυτά είναι άγνωστα στο υπόλοιπο νησί- έστω και με άλλους ήχους. Λέξεις όπως “μπραγός και καλοπόταγος”, “γκάρδιος και μαντικός”, “κρυγιόματα…”, “κλιτά και παραπονεμένα”, “κρουσταλλοβραχιονάτη” κ.ά. Κάθε κρητική λέξη έχει την ανθρωπογεωγραφία της: είναι φορέας εθίμου και ήθους, βιώματα, εδώ, της παιδικής ηλικίας της συγγραφέως.

ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟ δεν απασχολεί μόνο το έτυμον των λέξεων, αλλά και οι εκφράσεις γύρω από αυτές. Έτσι, βυθιζόμαστε στα (κρητικά) “χρήματα και πράγματα”, τα “μεγεροψέματα”, τη μέτρηση του χρόνου χωρίς χρονόμετρα, τη χλωρίδα της Κρήτης (αγγέλαμος, αβρωνιά, αγκαραθιά, άγγουστος, αψιθιά, ασφεντιλιά κ.ά.). Σημαντική θέση κατέχουν οι “προστακτικές” των Κρητικών (“γιάε, έλα πα, βλεπίσου, περιμαζώξου, βλέπε, σέβου, τάξε” κ.ά.), ο Επιμενίδειος “άλιμος” (μίγμα τροφής αθανασίας), λέξεις για το μέλι και τον καιρό.
ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ, δηλαδή, για ένα “χορταστικό” και ενδιαφέρον βιβλίο, ειδικά για το μη γνώστη της κρητικής διαλέκτου, όπως ο γράφων. Στον μικρό πρόλογό της η Ευαγγελία τονίζει ότι “γλώσσα και μνήμη” σχετίζονται, αφού “οι μνήμες γίνονται λέξεις”. Και αυτή η μετουσίωση είναι ένας τρόπος να ζούμε και να είμαστε σε τόπο και χρόνο. Έπειτα, μας παρασέρνει στα βαθιά, με μια πολυσέλιδη “γραφή” (διάλεξη) με θέμα την κρητική διάλεκτο και τους αρχαϊσμούς της: όπως οι ομηρικοί αλισάχνη (αλς+άχνη=”αφρός της θάλασσας”, πέζα κ.ά. Διασκελίζουμε μεταγενέστερες περιόδους (κλασική, ελληνιστική, βυζαντινή), με πλούσια αποσπάσματα από μαντινάδες, την Κρητική Λογοτεχνία, τη λαϊκή παράδοση.

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ είναι, όπως προαναφέραμε, το ιδανικότερο μέσο για ευφάνταστα ταξίδια. Μας οδηγούν στη “μάνα” τους και σε τόπους και τρόπους ζωής (modus vivendi), παλαιούς, ύστερους, τωρινούς. Η Ευαγγελία διανθίζει τις λέξεις της με παραθεματικό υλικό παρμένο από τον “παππού” Όμηρο, τους αρχαίους λυρικούς και ιστορικούς, τους τραγωδούς και κωμωδιογράφους, την Παλατινή Ανθολογία. Διατρέχει βυζαντινούς λογοτέχνες, Κορνάρο, Χορτάτζη κ.ά., για να έλθει στους Καζαντζάκη, Δετοράκη, Χαραλαμπάκη, Αλεξίου, Ιδομενέως, Φραγκούλη, Ξανθινάκη, χωρίς να λησμονεί Νικόλαο και Λίνο Πολίτη, τους ελληνιστές Mirambel, de Romilly, Guarduci, Pashley και πολλούς άλλους εραστές της ελληνικής γλώσσας. Στο βιβλίο αφήνουν το “επισκεπτήριό” τους σχεδόν όλοι οι Κρήτες συγγραφείς, παλιοί και νέοι.

ΕΙΝΑΙ εντυπωσιακή η χρήση αποσπασμάτων. Ας πούμε η λέξη αρετή σε παλιό ριζίτικο (Αριστείδου Κριάρη, “Πλήρης συλλογή Κρητικών δημωδών ασμάτων ηρωϊκών, ιστορικών, πολεμικών…” [κ.α.], εκδ. Β, εν Αθήναις, 1920-21, σελ. 409) “ζωντανεύει” παραστατικά ως εξής:

“Γροικάται ίντα παράγγερνε γ-εις φρόνιμος του γιου του
-Γιέ μου, κι αν πας στο καπηλειό και βρεις τσι χαροκόπους
ντήρα, διαντήρα το σκαμνί, την τάβλα που καθίζεις.
Με τον καλλιά σου κάθιζε και νηστικός σηκώνου.
Το φρόνιμο να σέβεσαι, τον κουζουλό χαιρέτα
να σε τιμούν οι άρχοντες”

Η ΠΟΛΥΜΑΘΕΙΑ της συγγραφέως είναι πολυδιάστατη. Για τη λέξη “αχορταγιά” (απληστία) του ανθρώπου, έχουμε ένα θαυμάσιο απόσπασμα από την “Ερωφίλη” του Γ. Χορτάτζη (Γ’, χορ. 373-393), πραγματικό ψυχογράφημα του άπληστου κόσμου μας:

“Του πλούτου αχορταγιά, τση δόξας πείνα,
Του χρουσαφιού ακριβειά καταραμένη
πόσα για σας κορμιά νεκρά απομείνα,
πόσοι άδικοι πολέμοι σηκωμένοι,
πόσες συχνές μαλιές συναφορμά σας
γροικούνται ολημερνίς στην οικουμένη

ΟΣΟ για τα βοτανολογικά, στεκόμαστε σε ένα περιεκτικό κομμάτι από τα Πτωχοπροδρομικά:

“…σέλινον, πρασομάρουλον και κάρδαμον και ιντύβιν
σπανάκιν, χρυσολάχανον, γογγύλιν, ματζιτζάνιν,
φρύγιον, κράμβην και γουλίν κι από το κουνουπίδιν…”,

στο οποίο αναφέρονται όλα τα λαχανικά που χόρταιναν, τότε και πάντα, τον φτωχό και πεινασμένο λαό…

Αλλά, να και η κουβέντα ενός ανωνύμου σοφού που συμπεραίνει:

“α-πούχει στάρι και κρασί και λάδι στο πιθάρι
έχει του κόσμου τα καλά και του Θεού τη χάρη”

Η ΠΡΩΤΟΤΥΠΙΑ του βιβλίου της Ευαγγελίας Πετρουγάκη συνίσταται στο ότι δεν προσθέτει στη βιβλιογραφία άλλο ένα τυπικό “λεξικό” του κρητικού ιδιώματος, αλλά ένα “ανασκαπτικό εργαλείο” με χρυσές “εξορύξεις” αρχαίων λέξεων και φράσεων που επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Τα δε λογοτεχνικά, δικά της κείμενα, που παρεμβάλλει από μνήμες της παιδικής της ηλικίας, είναι έξοχα δοσμένα με πολλές χαρακτηριστικές φωτογραφίες. Όλα αυτά δεν δείχνουν άραγε την αγάπη -και τη βαθιά νοσταλγία- που τρέφει η συγγραφέας για τον κρητικό λαϊκό πολιτισμό; Γράφει (σελ. 57, στο βιβλίο της):

“… Ακούσματα και εικόνες βαθιά χαραγμένες στην παιδική ψυχή. Όπως εκείνη, του πατέρα μου, στη μέση του αλωνιού, δίπλα στον μεγάλο σωρό του σταριού πάνω στον οποίο είχε χαράξει έναν κύκλο γύρω στη βάση του και, στο κέντρο, έναν μεγάλο σταυρό. Θυμάμαι με πόση ευλάβεια έκανε το σταυρό του κοιτάζοντας προς την Ανατολή, κι εμείς σιωπηλοί, με την αίσθηση της ιερότητας της στιγμής, να τον παρακολουθούμε να παίρνει μια χούφτα καρπό από τον σωρό, να τον προσκυνά φέρνοντάς τον στο μέτωπο, κι ύστερα να τον αφήνει να πέφτει πάλι κάτω, στη γη, ως αρχαία σπονδή ευχαριστίας προς την “ζειδωρον άρουραν” για την προσφορά των πολύτιμων δώρων της. Μια σκηνή νοεράς προσευχής, μάθημα ήθους μιας άλλης εποχής…”

… ΛΕΞΕΙΣ, φράσεις, αναμνήσεις, τρόποι ζωής άλλων εποχών. Βιβλίο που διαβάζεται ευχάριστα και σαν μυθιστόρημα! Στην Κρήτη, ευτυχώς πολλά από όσα περιγράφονται επιβιώνουν ακόμη. Ίσως πιο αραιά, όμως με τις ίδιες πάντα λέξεις (2), τα ίδια ήθη και έθιμα, τις ίδιες πανάρχαιες δοξασίες, το ίδιο “σέβας” στη ζωοτρόφο φύση.
ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ κάποτε συμβίωναν με τη γλώσσα που οι ίδιοι έπλαθαν για να εκφράσουν τα πάντα γύρω τους. Ήταν πλούσιοι σε συναισθήματα, περιγραφικότητα, επικοινωνία. Σήμερα; (30-7-21)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

-(1)Ευαγγελία Πετρουγάκη, “Πέτρα στην Πέτρα” (ποίημα), Συμπόσιο Ποίησης, “Ανθολογία Κρητικής Ποίησης (1950-2007), σε επιμέλεια Σ.Λ. Σκαρτσή, εκδ. Ταξιδευτής, Αθήνα,2007, σελ.396

-(2) Ευαγγελίας Πετρουγάκη, “Μόχθος Ηλίου” , ό.π. σελ. 395:

“…κι από τα πόδια τους
τρέχει ποτάμι ο καιρός
με των υδάτων τον αρχαίο τρόπο
να πει, να πει, να ξαναπεί
“εν, εν το παν”
”ίνα ώσιν εν τα πάντα” (…)

————–

* Δανειζόμαστε, λίγο παραφρασμένο, τον τίτλο του θεατρικού έργου “Ώ! Οι Ωραίες Μέρες” του Σάμιουελ Μπέκετ (Βραβείο Nobel, 1969)