Ο οικονομικός “χειμώνας” της Ευρώπης

Σε περιόδους κρίσης, και κυρίως πολλαπλών κρίσεων τα κίνητρα για να κοιτάξει κάθε χώρα τον εαυτό της ενισχύονται και οι αδύναμοι εθνικοί ηγέτες θα μπουν στον πειρασμό να βρουν αποδιοπομπαίους τράγους στο εξωτερικό για να φορτώσουν την ανικανότητα της διακυβέρνησής τους.

Αβεβαιότητα, πληθωρισμός και στασιμοπληθωρισμός είναι η συνταγή για κοινωνική και πολιτική αστάθεια. Η αβεβαιότητα είναι παγκόσμια αλλά επικεντρώνεται ιδιαίτερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς αυτόν και τον επόμενο χειμώνα θα δοκιμαστεί η ενότητα της, αντιμετωπίζοντας μια σειρά προκλήσεων από το παγκόσμιο περιβάλλον, μεταξύ των οποίων είναι:

Ο πληθωρισμός ζήτησης: Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα έστω και καθυστερημένα προχωρά σε αυξήσεις των επιτοκίων, ώστε να μειωθούν οι πιστώσεις, για να μειωθεί το χρήμα που κυκλοφορεί, ώστε να μειωθεί ή ζήτηση, ώστε να μειωθούν οι τιμές, για να μειωθεί ο πληθωρισμός, ώστε να αποφευχθεί η οργή των πολιτών, ώστε να μην δημιουργηθεί κοινωνική αναταραχή, που θα καταλήξει σε πολιτική αστάθεια! Οι Κυβερνήσεις όμως αυξάνουν τις πιστώσεις παρόλο που δανείζονται με υψηλά επιτόκια για να καλύψουν τις έκτακτες ανάγκες για επιδοτήσεις στο ρεύμα κλπ., ώστε να αντέξουν τον επερχόμενο χειμώνα οι πολίτες.

Νομισματικός πληθωρισμός: είναι ένα είδος πληθωρισμός ζήτησης. Καθώς οι περισσότερες χώρες ξοδεύουν περισσότερα πόσα από όσα κερδίζουν, και τα χρέη τους έχουν ήδη φθάσει στα ύψη, για να καλυφθούν νέες δαπάνες που προκύπτουν από τις αλλεπάλληλες κρίσεις η Ε.Ε. «τυπώνει χρήματα» μέσω της ποσοτικής χαλάρωσης και αυτό αντανακλάται στις τιμές της αγοράς επειδή τα επιπλέον χρήματα που κυκλοφορούν, αυξάνουν την ζήτηση και όταν δεν υπάρχει διαθέσιμη προσφερόμενη ποσότητα οι τιμές αυξάνονται. Όταν τα «εκτυπωμένα χρήματα» δεν οδηγούνται σε υγιείς παραγωγικές επενδύσεις, δημιουργούν νομισματικό πληθωρισμό, ο οποίος είναι αποτέλεσμα της υπερβολικής εκτύπωσης νομίσματος στα προηγούμενα χρόνια. Αυτή η υπερπροσφορά του νομίσματος, είχε ως αποτέλεσμα την υποτίμηση της αξίας του χρήματος, το ευρώ έχει υποτιμηθεί 13% από την αρχή του έτους σε σχέση με το δολάριο, η οποία υποτίμηση δε γίνεται εύκολα αντιληπτή. Ουσιαστικά γίνεται αντιληπτή η άνοδος των τιμών των αγαθών και των υπηρεσιών όπως ακριβώς συμβαίνει σήμερα.

Πληθωρισμός κόστους παραγωγής: Η αύξηση του κόστους παραγωγής εξ αιτίας των τιμών της ενέργειας ωθεί στα ύψη τις τιμές παραγωγής των προϊόντων και των υπηρεσιών. Ο ανεπαρκής και εσπευσμένος σχεδιασμός της μετάβασης στην πράσινη ενέργεια, την οποία όλοι, τόσο πολύ θέλουμε, οδήγησε στην αύξηση των ζητούμενων ποσοτήτων φυσικού αερίου, οι οποίες δεν μπορούσαν να προσφερθούν, καθόσον το φυσικό αέριο θεωρούταν μέχρι πρόσφατα μη βιώσιμη πηγή ενέργειας και αποθαρρυνόταν οι επενδύσεις για νέες εξορύξεις. Αυτό εκτόξευσε την τιμή του φυσικού αερίου από το 2021, καθώς η μη σταθερή παραγωγή των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (η αιολική και η ηλικιακή παράγουν περίπου 30% της εγκατεστημένης ισχύς τους) έπρεπε να καλυφθεί από τις εισαγωγές φυσικού αερίου ή πετρελαίου. Η ΕΚΤ δεν μπορεί να επηρεάσει αυτή την μορφή πληθωρισμού. Αντιμετωπίζεται μόνο με αύξηση της παραγωγής που απαιτεί πολλά χρόνια.

Καρτέλ του ΟΠΕΚ: Το καρτέλ των χωρών του ΟΠΕΚ συν την Ρωσία μειώνουν την παραγωγή προκειμένου να κρατήσουν τις τιμές υψηλά για να συνεχίζουν να αποκομίζουν τεράστια κέρδη. Έτσι συμβάλλουν στην περαιτέρω άνοδο των τιμών της ενέργειας.

Ύφεση: Η οικονομική ανάπτυξη επιτυγχάνεται όταν υπάρχουν χαμηλές τιμές ενέργειας, χαμηλά τραπεζικά επιτόκια, και χαμηλό ποσοστό ανεργίας, τα οποία αυξάνουν την ποσότητα του χρήματος που κυκλοφορεί και κατ’ επέκταση την ζήτηση με αποτέλεσμα να γίνονται επενδύσεις, τότε η παράγωγή αυξάνεται και καλύπτεται η ζήτηση. Το ΔΝΤ αναθεώρησε ακόμα πιο κάτω τις προβλέψεις για την παγκόσμια ανάπτυξη. Για την Ευρώπη αναθεώρησε την ανάπτυξη για το 2023 από 2,5% σε 0,5%.

Τιμές των ομολόγων- Χρηματιστήρια: Τα αυξημένα δάνεια που θα χρειαστούν οι κυβερνήσεις για να βοηθήσουν νοικοκυριά και επιχειρήσεις να αντιμετωπίσουν τα κόστη ενέργειας, θα αυξηθούν ακόμα περισσότερα καθώς θα πρέπει να αναπληρωθούν τα μειωμένα φορολογικά έσοδα που θα φέρει η ύφεση. Αυτό ωθεί σε πτώση της τιμές των ομολόγων και σε αύξηση των αποδόσεων τους, δηλαδή των επιτοκίων. Το κόστος δανεισμού αυξάνεται και το κόστος εξυπηρέτησης των δανείων ακόμα περισσότερο. Τα ασφαλιστικά ταμεία τα οποία τείνουν να επενδύουν σε μακροπρόθεσμα ομόλογα, αντλούν κεφάλαια από την αγορά με βραχυπρόθεσμο δανεισμό με εγγύηση τις τιμές των ομολόγων των οποίων όμως, τώρα οι τιμές πέφτουν. Τώρα τα ασφαλιστικά ταμεία πρέπει να πωλήσουν τα ομόλογα που έχουν αγοράσει με δανεισμό, διότι η μείωση των τιμών των ομολόγων, μειώνουν την αξία των εγγυήσεων, και έτσι πλέον δεν πωλούν τα ομόλογα που είχαν αγοράσει με δανεικά, οπότε η αυξημένη προσφορά ομολόγων προς πώληση μειώνονυν τις τιμές τους. Η Αγγλία υπόκειται αυτές τις συνέπιες τις τελευταίες μέρες. Οι χρηματιστηριακοί δείκτες σε όλες τις χώρες έχουν καταγράψει σημαντικές απώλειες από την αρχή του έτους (πάνω από 20%). Οι επενδυτές πωλούν μετοχές και ομόλογα για να αντισταθμίσουν τον ρίσκο τους. Μόνο στις ΗΠΑ έχει χαθεί πάνω 10 τρις πλούτος.

Η Κίνα: Πολλά από τα δάνεια που χρηματοδοτούν τα τεράστια έργα υποδομών των «Δρόμων του Μεταξιού» (12 φορές μεγαλύτερα από τον σχέδιο Μάρσαλ) αντιμετωπίζουν προβλήματα αποπληρωμής. Η συνολική αξία των δανείων από κινεζικά ιδρύματα που έπρεπε να επαναδιαπραγματευθούν το 2020 και το 2021 ανήλθε στα $52 δις, που είναι υπερτριπλάσια από τα $16 δις των δύο προηγούμενων ετών.
Αλλά η επιδείνωση της κατάστασης στις αναδυόμενες αγορές αυτή τη στιγμή σημαίνει ότι η Κίνα δεν αντιμετωπίζει μόνο τα δικά της εσωτερικά πιστωτικά προβλήματα, αλλά και την πρώτη διεθνή κρίση χρέους. Τα επισφαλή δάνεια αποτελούν αυξανόμενο πρόβλημα στην Κίνα, ιδιαίτερα τα τελευταία δύο χρόνια. Υπάρχει το συνεχές ζήτημα των τεράστιων κατασκευαστών ακινήτων όπως η Evergrande που δεν μπορούν να πληρώσουν τα χρέη τους. Οι αριθμοί της ανεργίας των νέων στην Κίνα έδειξαν ότι τον Ιούνιο σχεδόν ένας στους πέντε ανθρώπους στην ηλικιακή ομάδα 16-24 ετών ήταν άνεργος. Έτσι, η Κίνα έχει να αντιμετωπίσει αυτόν τον συνδυασμό προβλημάτων εσωτερικού χρέους και υπερπόντιας κρίσης χρέους που θα επηρεάσει αρνητικά την ανάπτυξη της. Επιπλέον η μείωση των δανείων που χορηγούσε στις αναδυόμενες χώρες θα μειώσει την ανάπτυξη στις χώρες αυτές. Η Κίνα σήμερα επηρεάζει την παγκόσμια οικονομία και τυχόν ύφεση θα επηρεάσει πολλές χώρες.

Ημιαγωγοί (chips): Η έλλειψη ημιαγωγών θεωρείται πιθανώς το μεγαλύτερο ζήτημα οικονομικής ασφάλειας, φέρνοντας στο επίκεντρο πόσο εξαρτώμενη είναι η παγκόσμια οικονομία από μια χούφτα κατασκευαστών μικροτσίπ στην Ανατολική Ασία. Τα τσιπ θεωρούνται όλο και περισσότερο από τις κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο ως προτεραιότητα εθνικής ασφάλειας. Δεν είναι μόνο ο βασικός ρόλος που διαδραματίζουν στα καταναλωτικά προϊόντα που τα καθιστά σημαντικά, αλλά και οι χρήσεις τους σε στρατιωτικά όπλα και στον κυβερνοπόλεμο. Οι ημιαγωγοί έχουν μεγάλη σημασία για την οικονομία των ΗΠΑ, και όλες τις οικονομίες, και θα ήταν λογικό να σκεφτούμε τα τσιπ υπολογιστών ως το νέο «πετρέλαιο», ένα προϊόν που έχει γίνει αναγκαιότητα και μεγάλης στρατηγικής σημασίας για τις κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο, το οποίο και αυτό αρχίζει και σπανίζει και αυξάνονται οι τιμές του.

Η επιτάχυνση των τεχνολογιών με την πανδημία: Η Covid συνέβαλε επίσης στη δημιουργία του σημερινού απρόβλεπτου κόσμου έμμεσα, επιταχύνοντας τις αλλαγές. Η πανδημία έχει δείξει πώς οι βιομηχανίες μπορούν να ανατραπούν ξαφνικά από τις τεχνολογικές αλλαγές. Οι αγορές από απόσταση, η εργασία από το σπίτι και η έκρηξη του Zoom ήταν να γίνουν στο μακρινό μέλλον. Την εποχή του κορονοϊού διαδόθηκαν με απίστευτη ταχύτητα.
Οι μεγάλες τεχνολογικές αλλαγές δεν είναι κάτι καινούργιο. Όμως, αντί να χρειαστούν αιώνες ή δεκαετίες για να εξαπλωθούν σε όλο τον κόσμο, όπως το τυπογραφείο και ο τηλέγραφος, οι νέες τεχνολογίες γίνονται ρουτίνα μέσα σε λίγα χρόνια. Μόλις πριν από 15 χρόνια, τα σύγχρονα smartphone δεν υπήρχαν. Σήμερα περισσότεροι από τους μισούς ανθρώπους στον πλανήτη κατέχουν από ένα. Οποιοδήποτε αφεντικό πιστεύει ότι η βιομηχανία του έχει ανοσία σε έναν τέτοιο άγριο δυναμισμό είναι απίθανο να διαρκέσει πολύ. Μελέτη της εταιρείας συμβούλων διαχείρισης Mckinsey διαπίστωσε ότι ο μέσος όρος διάρκειας ζωής των εταιρειών που περιλαμβάνονται στο SP500 μειώθηκε από 61 χρόνια το 1958 σε λιγότερο από 18 χρόνια σήμερα. Η 4η βιομηχανική- τεχνολογική επανάσταση θα αφανίσει πολλές επιχειρήσεις που δεν θα καταφέρουν να προσαρμοσθούν, ενώ θα αναδείξει νέους τομείς και νέες επιχειρήσεις.

Τεράστιες μελλοντικές ανάγκες για κρατικές δαπάνες: Υπάρχει όμως ανάγκη χρημάτων για νέες μελλοντικές δαπάνες από τα κράτη, που θα συνεχίσουν να τροφοδοτούν τον πληθωρισμό. Τα μεγάλα δημοσιονομικά ελλείμματα των κρατών που δημιουργήθηκαν την εποχή των φθηνών επιτοκίων για την αντιμετώπιση της πανδημίας, τείνουν να γίνουν μόνιμα ελλείμματα ή και να αυξηθούν περισσότερο. Η αύξηση των ελλειμμάτων θα απαιτήσει περισσότερα χρήματα και πιστώσεις. Οι ανάγκες για περισσότερα χρήματα θα προέλθουν εξαιτίας των επιπλέον δαπανών των κρατών για τους τόκους των παρόντων δανείων, για την επισιτιστική ασφάλεια, για την ενεργειακή ασφάλεια και για να επιδοτηθούν τα νοικοκυριά να ανταπεξέλθουν στις υψηλές τιμές του ηλεκτρικού ρεύματος. Επί πλέον δαπάνες επιδοτήσεων θα απαιτηθούν για την κλιματική αλλαγή και τη μετάβαση σε καθαρότερη ενέργεια και άλλες τέτοιες κινήσεις που είναι πολύ καλές για το οικοσύστημα μας. Μακροπρόθεσμα όμως οι κινήσεις αυτές είναι πολύ ακριβές και έχουν λιγότερη αποτελεσματικότητα καθώς δεν παράγουν φθηνότερη ενέργεια, δεν παράγουν σταθερή ροή ενέργειας, και δεσμεύουν περισσότερα κεφάλαια, οπότε θα απαιτήσουν περισσότερη «εκτύπωση χρήματος» και δημιουργία πιστώσεων που θα συμβάλουν κι αυτές στην αύξηση του νομισματικού πληθωρισμού. Επί πλέον δαπάνες θα απαιτηθούν για την αντιμετώπιση της επικείμενης ύφεσης, της ανεργίας, την προσαρμογή στις τεχνολογικές αλλαγές και διαφόρων άλλων κρατικών δαπανών για έκτακτα γεγονότα.

Αυταρχικοί ηγέτες κατά δημοκρατικών κυβερνήσεων: Ο πληθωρισμός εξανεμίζει τις αποταμιεύσεις και φτωχαίνει περισσότερο τον κόσμο. Στη συνέχεια «σκοτώνει» την δημοκρατία και υπονομεύει τις χώρες εκ των έσω. Όταν οι λαϊκές μάζες αντιληφθούν ότι μπορεί να ψηφίζουν κάποιον που να τυπώνει χρήμα ή να δανείζεται και να λύνει κάθε πρόβλημα, τότε η κατάσταση είναι πολύ επικίνδυνη διότι υπονομεύεται ο πολιτισμός και η ευημερία, που τόσο δύσκολα έχει επιτευχθεί. Μετά από τόσα χρόνια ευημερίας όλοι θέλουν αυτό που έχουν οι άλλοι και αυτοί δεν έχουν. Πολλοί άνθρωποι αισθάνονται δυστυχισμένοι και έχουν πολύ θυμό. Οι άνθρωποι αρχίζουν να θέλουν τα πάντα χωρίς κόπο και χωρίς προσπάθεια.
Oπως είπε ο Πλάτωνας, τότε εμφανίζονται οι δημαγωγοί για να διεκδικήσουν την εξουσία και να «σβήσουν» τις δημοκρατίες. Τον Χίτλερ τον έφερε στην εξουσία ο πληθωρισμός της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης όταν καταστράφηκαν οι αποταμιεύσεις της μεσαίας τάξης στη Γερμανία και έγιναν αισθητές οι συνέπειες της Μεγάλης Ύφεσης στις ΗΠΑ το 1929. Ως μέγας δημαγωγός έλαβε 40% των ψήφων και έγινε ένας δικτάτορας που ετοίμασε μεθοδικά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο. Η Γερμανία τότε ήταν ένα προηγμένο και πολιτισμένο έθνος. Οπότε όταν ένα κράτος αφήνει την οικονομία του να χειροτερεύει τόσο πολύ, με τεράστια εμπορικά ελλείματα, δανεισμό και πληθωρισμό, αυτό που θα πάρει θα είναι μία κατάσταση τύπου Βαϊμάρης. Τότε τα αυταρχικά καθεστώτα για να παραμείνουν στην εξουσία, θα επιτεθούν στις γειτονικές δημοκρατικές χώρες. Επιπλέον, σήμερα που τα δεδομένα (data) είναι ο σύγχρονος «χρυσός», εάν βρίσκονται στα χέρια αυταρχικών ηγετών μπορούν να δημιουργήσουν πολύ κακό στην ανθρωπότητα.

Στασιμοπληθωρισμός: Ένα βασικό δόγμα των οικονομικών είναι ότι η περισσότερη αβεβαιότητα οδηγεί σε λιγότερη δέσμευση από καταναλωτές και επιχειρήσεις πράγμα το οποίο το βλέπουμε πλέον καθημερινά.
Ενώ ο πληθωρισμός εμφανίζεται όταν υπάρχει έντονη οικονομική ανάπτυξη, στην περίπτωση του στασιμοπληθωρισμού έχουμε υψηλό πληθωρισμό χωρίς πραγματική ανάπτυξη. Στην ασυνήθιστη κατάσταση εμφάνισης στασιμοπληθωρισμού, ο πληθωρισμός είναι υψηλός, η οικονομία δυσκολεύεται και η ανεργία αυξάνεται. Στην περίπτωση αυτή το κλασικό μέτρο αύξησης των επιτοκίων για την αντιμετώπιση του πληθωρισμού, δημιουργεί δυσκολότερες συνθήκες στην οικονομία και υψηλότερη ανεργία. Μόλις φανούν τα πρώτα σημάδια αύξησης της ανεργίας σε μια χώρα θα επιβεβαιωθεί ο στασιμοπληθωρισμός. Μακροχρόνια θα επιφέρει αδυναμία αποπληρωμής του τεράστιου παγκόσμιου χρέους των 303 τρις που αποτελεί «πυρηνική βόμβα» καθώς έχει φθάσει πάνω από 3 φορές από το παγκόσμιο ΑΕΠ, με αποτέλεσμα να εμφανιστούν αλλεπάλληλες χρεοκοπίες νοικοκυριών, επιχειρήσεων, τραπεζών και κρατών.
Ο Αριστοτέλης έλεγε να σκεπτόμαστε σωστά για να μπορούμε να μεταδίδουμε την εμπειρία μας. Άραγε θα μπορέσουμε να σκεφτούμε σωστά υπό το βάρος τόσων προβλημάτων και να λάβουμε υπόψη την συσσωρευμένη εμπειρία για να λυθούν τα πολύπλοκα προβλήματα της Ευρώπης;
Όλα τα παραπάνω συνηγορούν ότι τα πολύτιμα πράγματα στον ανθρώπινο βίο που δημιουργούνται πάρα πολύ δύσκολα και χρειάζονται μεγάλη χρονική διάρκεια, είναι πολύ πιθανόν να χαθούν πάρα πολύ εύκολα.

*Ο κ. Γιώργος Ατσαλάκης είναι αναπληρωτής καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης – Εργαστήριο Ανάλυσης Δεδομένων
και Πρόβλεψης