Stephen Menn
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2015, σελ. 226
Ενα ιδιαίτερα ενδιαφέρον βιβλίο με θέμα τη μελέτη της θεολογίας του Πλάτωνα έχει εκδοθεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Συγγραφέας του ο Stephen Menn (1964 -), κάτοχος διδακτορικών διπλωμάτων στα μαθηματικά (πανεπιστήμιο John Hopkins – ΗΠΑ) και στη φιλοσοφία (πανεπιστήμιο Chicago – ΗΠΑ), διδάσκει σήμερα στα πανεπιστήμια Humboldt-Γερμανία και McGill-Καναδά. Ο συγγραφέας, ανατρέχοντας σε κείμενα της όψιμης περιόδου του Πλάτωνα (Τίμαιος, πολιτικό, νόμους), υποστηρίζει ότι κατά τον Πλάτωνα υπάρχει ένας θεός, δημιουργός της τάξης του σύμπαντος, που ονομάζεται νους και ο οποίος γίνεται αντιληπτός σαν ο ορθός λόγος, η αρετή της σωφροσύνης και της λογικότητας. Ο νους-σοφία είναι μία αρετή κατά τον Πλάτωνα, η οποία ασκεί αιτιώδη δράση πάνω στα πράγματα του κόσμου και προσδίδει τάξη σε ένα χαώδες σύμπαν. Ο συγγραφέας μελετώντας τους ύστερους διαλόγους του Πλάτωνα διαπιστώνει ότι ο φιλόσοφος θεωρεί ότι μία ανώτερη δύναμη, που την ονομάζει “σοφία ή νου και η οποία είναι μία αρετή” κάνει αισθητή την παρουσία της, προσδίδοντας τάξη στο χαώδες σύμπαν. Όπως πίστευαν οι σοφοί της αρχαιότητας, ο δημιουργός (ο θεός), εκείνος που προσδίδει τάξη στο χαώδες σύμπαν και οδηγεί τον κόσμο από την αταξία στην τάξη είναι ο νους με την έννοια του σκέπτεσθαι λογικά. Ο St. Menn αναφέρει ότι ο νους κατά τον Πλάτωνα δεν είναι μία δύναμη ή ενέργεια ή αντικείμενο, αλλά η “αρετή του νοείν”. Συνεπώς, με την έννοια του νου γίνεται αντιληπτή η “αρετή της φρόνησης, της σωφροσύνης, του ορθού λόγου”, στην οποία μετέχουν οι θεοί και κάποιοι σοφοί άνθρωποι, αλλά όχι οι ανόητοι. Συνεπώς, ο νους – βασιλέας του Ουρανού και της γης – γίνεται αντιληπτός στον Πλάτωνα σαν η αρετή της φρόνησης και του ορθού λόγου. Ο “νους ή σοφία” που είναι “ο θεός που έχει προσδώσει τάξη στο χαώδες σύμπαν” δεν είναι ψυχή αλλά μία αρετή στην οποίαν οι ψυχές μετέχουν. Νους, αναφέρει, είναι η αρετή της ορθολογικότητας και όχι της απλής σκέψης. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι ο Πλάτων θεωρούσε ότι ο νους υπάρχει χωριστά από τις ψυχές, ενώ μπορεί να μετέχει σε κάποιες ανθρώπινες ή θειικές ψυχές. Ο μοναδικός ανώτατος νους έχει τη δύναμη να συντονίζει τις ενέργειες πολλών έλλογων ψυχών και να επιβάλλει με τον τρόπο αυτόν ένα ενιαίο σχέδιο στο σύμπαν.
Ο St. Menn διερευνά τις απόψεις των προσωκρατικών Ιώνων φιλοσόφων και συγκεκριμένα του Αναξαγόρα σχετικά με τον νου. Εκφράζει την άποψη ότι ο Αναξαγόρας πίστευε ότι η υλική ουσία, που την αποκαλεί νου, είναι η αρετή της λογικότητας, η οποία υπάρχει σε ορισμένα μέρη του σύμπαντος σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, ενώ σε άλλα απουσιάζει. Θεωρεί ότι η λογικότητα σε αντίθεση με τη μη λογικότητα – άνοιαν έχει αρκετή δύναμη, για να εξουσιάζει το κοσμικό μείγμα και να του προσδώσει τάξη. Η αρετή της λογικότητας υπάρχει σε όλα τα όντα που πράττουν λογικά. Ο Αναξαγόρας, αναφέρει ο συγγραφέας, είναι ο μόνος προσωκρατικός στοχαστής που χρησιμοποιεί τη λέξη νους, για να περιγράψει την προέλευση της τάξης στο σύμπαν. Θεωρώντας ότι ο νους είναι ο αρχέγονος δημιουργός, τον αντιλαμβάνεται όχι σαν τη ψυχή που διαθέτει την αρετή της λογικότητας, αλλά τη “λογικότητα καθ’ αυτήν”. Ο Πλάτων αναφέρει ότι ο νους δεν μπορεί να υπάρχει σε κάτι που δεν έχει ψυχή, δηλαδή η ψυχή μεσολαβεί μεταξύ σώματος και νου. Αν και θεωρεί ότι ο νους αποτελεί το κύριο αίτιο της τάξης του σύμπαντος, υποστηρίζει ότι η ψυχή αποτελεί το πρωταρχικό αίτιο της κίνησης. Συνεπώς ο Πλάτων αποδίδει τη γένεση του κόσμου και του ανθρώπου κατά κύριο λόγο στις ψυχές, οι οποίες συνοδευόμενες από τον νουν είναι “δημιουργοί καλών και ωραίων πραγμάτων”. Ορισμένοι Έλληνες προσωκρατικοί φιλόσοφοι και συγκεκριμένα ο Αναξαγόρας πίστευαν ότι δημιουργός του κόσμου είναι μία αρετή, ο νους, η λογική. Όπως αναφέρει ο Anthony Gottlieb στο βιβλίο του “Το όνειρο της λογικής” (1) ο Αναξαγόρας επικαλέστηκε μία δύναμη, η οποία δημιούργησε τον κόσμο δίδοντας της το όνομα νους. Περιγράφει τον νου με υλικούς όρους σαν μια οντότητα ”με όλη τη γνώση για τα πάντα και τη μεγαλύτερη δύναμη“. Όπως αναφέρει ο An. Gottlieb, ο Σωκράτης είχε γοητευθεί από τις απόψεις του Αναξαγόρα ότι “ο νους, ο οποίος έχει λογική κρίση, είναι αυτός που δημιουργεί την τάξη από το χάος και αποτελεί την αιτία των πάντων”.
Ο Πλάτων δυσκολευόταν να το αποδεχθεί, καθόσον γι‘ αυτόν αρετή είναι μία μορφή, μία ιδέα, η οποία είναι δύσκολο να είναι δημιουργός του κόσμου. Σύμφωνα με τον Αναξαγόρα η αρετή αυτή- ο νους δηλαδή- έχει οντολογικά υλική μορφή, τη μορφή ενός σώματος, το οποίο επηρεάζει όλα τα σώματα, ρυθμίζοντας τις κινήσεις τους και προσδίδοντας τάξη στο σύμπαν. Αντίθετα, ο Πλάτων φαίνεται να πιστεύει ότι ο νους δρα σαν ένα ποιητικό αίτιο που ενεργεί πάνω στα σώματα παράγοντας από την αταξία τάξη. Με τον ίδιο τρόπο επενεργεί πάνω στην ψυχή, παράγοντας το ίδιο αποτέλεσμα. Η εκλογίκευση των σωμάτων οφείλεται αποκλειστικά στην παρουσία μιας ψυχής που μετέχει στον νουν (αποκτώντας τη σωφροσύνη και την ορθολογικότητα του), κινώντας τον εαυτόν της έλλογα και μεταδίδοντας στα σώματα έλλογη κίνηση. Συμπερασματικά, θα μπορούσε να λεχθεί ότι σύμφωνα με τον Πλάτωνα η έσχατη πηγή τάξης που υπάρχει στον υλικό κόσμο είναι ένα ον έξω από αυτόν τον κόσμο που περιγράφεται σαν νους-καθαυτός. Ο νους ενεργεί έμμεσα πάνω στις ψυχές και μέσω αυτών και σε άλλα πράγματα, προσδίδοντας τους τάξη. Ενεργώντας ο νους χωρίς βία στο λογικό μέρος των ψυχών, καθιστά τις σκέψεις τους έλλογες και ορθολογικές, ενώ τους προσδίδει σωφροσύνη η οποία μεταβιβάζεται στα φθαρτά σώματα.
Είναι φανερό ότι οι απόψεις του Πλάτωνα, όπως και των Ελλήνων προσωκρατικών φιλοσόφων για τον θεό είναι τελείως διαφορετικές από εκείνες των μονοθεϊστικών θρησκειών (Χριστιανική-Εβραϊκή-μουσουλμανική). Ο νους με την έννοια της λογικής, της σωφροσύνης, της σοφίας και του ορθού λόγου θεωρείται ο δημιουργός του σύμπαντος και της τάξης που προσδίδει στα διάφορα σώματα. Και ο νους είναι ίδιον των θεών και των σοφών ανθρώπων, αλλά όχι αυτών που δεν είναι σώφρονες, των ανόητων. Αντίθετα, οι μονοθεϊστικές θρησκείες αποδίδουν τη γένεση του κόσμου σε κάποια υπερβατική δύναμη, σε κάποιο θεό στον οποίον οι πιστοί καλούνται να πιστεύουν χωρίς να προσπαθούν να τον κατανοήσουν και ερμηνεύσουν με τη δύναμη της λογικής. Η σωφροσύνη και ο ορθός λόγος συνέβαλαν σημαντικά στην ανάπτυξη των επιστημών και κατέχουν σημαντική θέση σήμερα σε αυτό που ονομάζουμε Ευρωπαϊκές-Δυτικές αξίες και πολιτισμό. Δανεισμένες παράλληλα τις αξίες της αγάπης προς τον πλησίον, της εγγενούς αξίας κάθε ανθρώπου και του ανθρωπισμού από τη Χριστιανική διδασκαλία και θρησκεία τις ενσωμάτωσαν σε ένα σύνολο αξιών εκείνων του Ευρωπαϊκού-Δυτικού πολιτισμού. Ενός πολιτισμού, ο οποίος κυριάρχησε στον πλανήτη τους τελευταίους πέντε (5) αιώνες. Όπως αναφέρει ο διακεκριμένος ιστορικός Niall Ferguson στο βιβλίο του “Πολιτισμός” (2) “ο Δυτικός πολιτισμός μόνο άψογος δεν είναι. Έχει διαπράξει πολλά αδικήματα και κτηνωδίες, ενώ ο έντονος υλισμός και καταναλωτισμός του ευθύνεται για τη διατάραξη του πλανητικού οικοσυστήματος. Παρ’ όλα αυτά προσφέρει ακόμη και σήμερα στις ανθρώπινες κοινωνίες τους καλύτερους πολιτικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς θεσμούς σε σχέση με άλλες περιοχές και κράτη του πλανήτη, που εμφορούνται με αξίες διαφορετικές από τις Δυτικές”.
(1) Anthony Gottlieb, “Το όνειρο της λογικής – Η ιστορία της φιλοσοφίας από τους Έλληνες μέχρι την Αναγέννηση”, Εκδόσεις Ενάλιος, Αθήνα 2004,
(2) Niall Ferguson, “Πολιτισμός”, Εκδόσεις Παπαδόπουλος, Αθήνα, 2015
