Ο ποιητής Αριστομένης Προβελέγγιος (1850-1936)

ΣΤΑ ΓΑΛΑΝΑ ΜΠΟΥΓΑΖΙΑ

Στα γαλανά μπουγάζια/βάρκες ψαρεύουνε,/βάρκες χορεύουνε./Θαλασσινό τραγούδι/στο κύμα χύνεται/και σιγοσβύνει./ Ανάφτουν, κοκκινίζουν/οι βράχοι ολόγυρα/από τα λιόπυρα./Αλλά τ’ αγέρι παίρνει/καταμεσήμερα./ Ήσυχα κι ήμερα,/Ηδονικά φλοισβίζουν,/παίζουν τα κύματα/στα λιοφιλήματα./Θαρρείς, κρυφές Νεράιδες /γελούν με χάχλανα/μεσ’ στ’ αφρογάλανα./Κι ηχολογούνε γύρω/βράχοι, πετρώματα,/σπηλιές, κουφώματα./Στα γαλανά μπουγάζια/βάρκες ψαρεύουνε,/βάρκες χορεύουνε. (ποίηση Αριστομένη Προβελέγγιου)

Από τη Σίφνο έρχονται αυτόν τον Σεπτέμβρη οι ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ και κρατούν στις αποσκευές τους τον ορμητικό μα τόσο ζωογόνο άνεμο, τον θρίαμβο του ασβέστη σε αυλές και δρομάκια, το φως και την καθαρότητα των γραμμών του κυκλαδίτικου τοπίου και την ανάμνηση της μεγάλης προσφοράς του νησιού στην ελληνική ποίηση, αφού τρεις μεγάλοι Έλληνες ποιητές γεννήθηκαν στη Σίφνο: ο Ιωάννης Γρυπάρης, ο Αριστομένης Προβελέγγιος και ο σατιρικός ποιητής Κλεάνθης Τριαντάφυλλος (ψευδώνυμο Ραμπαγάς). Στον γνωστό πίνακα του Ροϊλού ‘’Οι ποιηταί’’-1919- όπου αποδίδονται εικαστικά οι Μεγάλοι ποιητές της γενιάς του 1880, στα δεξιά της σύνθεσης απεικονίζεται ο Α. Προβελέγγιος να διαβάζει κάποιο ποίημά του.
Αυτό, όμως, που πραγματικά είναι άξιο θαυμασμού αλλά και παραδειγματισμού είναι ο έμπρακτος σεβασμός των κατοίκων του μικρού αυτού νησιού προς τους ποιητές του. Ο Ιωάννης Γρυπάρης που παρουσιάσαμε στο αφιέρωμα του Αυγούστου έλειψε μεγάλο διάστημα από το νησί, όμως η μαρμάρινη πλάκα που βρίσκεται στην εξώθυρα του πατρικού σπιτιού του δηλώνει τιμώντας τη μνήμη του: ‘’Εν τη οικία ταύτη είδε το πρώτον φώς ο ποιητής Ιωάννης Γρυπάρης, γεννηθείς τη 17 Ιουλίου 1870.Εις ανάμνησιν ενετειχίσθη η πλάξ αύτη παρά του εν Αθήναις Συνδέσμου των Σιφνίων το 1948 ‘’.
Ο Αριστομένης Προβελέγγιος –ο σημερινός ποιητής των ΠΡΑΞΕΩΝ -περνούσε πολύ χρόνο στη Σίφνο και συγκεκριμένα στα Εξάμπελα και στην αγαπημένη του Χρυσοπηγή. Το σπίτι των Προβελέγγιων διατηρείται στη συνείδηση των κατοίκων ως ‘’το σπίτι του ποιητή’’.

Η προτομή του, φιλοτεχνημένη από τον Γιαννούλη Χαλεπά κοσμεί τον αύλειο χώρο του Γυμνασίου-Λυκείου στη Σίφνο. Φαντάζομαι ένα υπαίθριο και βιωματικό μάθημα λογοτεχνίας για τη ζωή και το έργο του, δίπλα στην προτομή του. Το τραγούδι ‘’Αέρι’’ που τους στίχους έγραψε ο Αριστομένης Προβελέγγιος είναι πολύ δημοφιλές και σήμερα στο νησί:

Τ’ ΑΕΡΙ

Παίρνει σιγά τ’ ἀγέρι ἕνα φιλί ἀκόμα, στόν κόσμο ποιός τό ξέρει ἄν τό γλυκό σου στόμα θά τό ξαναφιλήσω πιά; Γλυκειά μου ἀγάπη, ἔχε γειά!/ Ἕνα φιλί ἀκόμη, ἕνα φιλί και πάλι. Ἀπ’ τήν παλιά σου γνώμη κανείς νά μή σέ βγάλει. Μή με ξεχνᾶς στήν ξενητειά, γλυκειά μου ἀγάπη, ἔχε γειά!/ Εἴν΄ ἡ ζωή μου ἀγώνας μέ τήν ἀνεμοζάλη, εἶμ’ ἄχαρος χειμώνας σύ, τ’ ἄστρο πού προβάλλει οὐράνια παρηγοριά στή σκοτεινιά μου. Ἔχε γειά./ Ἄν ὅμως μέ ξεχάσεις ἄς μή γυρίσω πίσω̇ ἀνάμεσα θαλάσσης τά μάτια μου ἄς κλείσω πρίν νά τό μάθω. Ἔχε γεια./ Ποιός ξέρει ἄν θά σέ ἴδω πια. Λαμπρό ΄ναι νά θυμᾶσαι στίς θλιβερές σου ὥρες, πιστά πώς ἀγαπᾶσαι καί πώς σέ τόσες χῶρες καί θάλασσες ζεῖ μιά καρδιά γιά σένα μόνον. Ἔχε γειά./ Τί κι ἄν βογγάει τό κύμα καί ὁ βοριᾶς φρενιάζει κι ἡ θάλασσα εἶναι μνῆμα κι ὁ ἀγέρας σκοτεινιάζει; Γαλήνη θἄχω στήν καρδιά ἄν μέ θυμᾶσαι. Ἔχε γεια»

Ο ποιητής μας καταγόμενος από μια οικογένεια που διακρίθηκε στην πολιτική, την επιστήμη αλλά και τις τέχνες διαμόρφωσε κι αυτός συναφή ενδιαφέροντα από τη νεανική του ηλικία. Παρακολούθησε μαθήματα φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, μετεκπαιδεύθηκε στη Γερμανία και αναγορεύτηκε το 1880 διδάκτωρ Φιλολογίας, ήταν τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και διετέλεσε βουλευτής της επαρχίας Μήλου το διάστημα 1899-1905. Την ανάμιξή του στην πολιτική ο ίδιος δεν την επιθυμούσε, όμως ταυτίστηκε με την επιθυμία των συγγενών του για να συνεχιστεί η πολιτική ιστορία της οικογένειάς του. Ως πολιτικός άφησε την ανάμνηση ενός πνευματικού ανθρώπου, ιδιαίτερα καλλιεργημένου, με προσήνεια και την ευγενή πρόθεση της κοινωνικής προσφοράς. Στενοί φίλοι του ήταν οι λογοτέχνες Γεώργιος Σουρής, Γεώργιος Δροσίνης, Ιωάννης Γρυπάρης , Γρηγόριος Ξενόπουλος, ο Ζαν Μορεάς ,ο Αιμίλιος Βαλαωρίτης, γιος του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη και άλλοι. Το 1908 συμμετείχε στην Επιτροπή που διοργάνωσε γιορτή στο Φιλολογικό Σύλλογο ‘’Παρνασσός’’ για τα λογοτεχνικά εικοσιπεντάχρονα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Έτσι συγκέντρωσαν ένα χρηματικό ποσό για τον μεγάλο Σκιαθίτη συγγραφέα που ζούσε σε συνθήκες οικονομικής ανέχειας. Επίσης ήταν φίλος του Γιαννούλη Χαλεπά και το 1934 γιόρτασαν μαζί τα γενέθλιά τους στον ‘’Παρνασσό’’. Όταν του προτάθηκε να αναλάβει την έδρα της Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αρνήθηκε επειδή ήθελε να αποσυρθεί στη γενέτειρά του. Η Σίφνος υπήρξε ο αγαπημένος του τόπος για την έμπνευσή του, γράφοντας και ζωγραφίζοντας.

‘’…Νησούλα μου,/με τα ιερά/παληά σου μοναστήρια,/με τα πολλά ξωκκλήσιά σου/που ολόγυρα σε ζώνουν./Με τους αρχαίους πύργους σου/που μια φορά σ’ εφρούρουν/και τώρα μισοχάλαστοι,/και στοιχειωμένοι τώρα /στην ομορφιά σου δίνουνε/γλυκειά μελαγχολία…’’ (απόσπασμα από άτιτλη Ωδή στη Σίφνο του Αριστομένη Προβελέγγιου. Απαγγέλθηκε από τον ποιητή την 19η Αυγούστου 1900 στα εγκαίνια του Μουσείου της Σίφνου.

Στο γλωσσικό ζήτημα η θέση του συνοψίζεται με πληρότητα στο παρακάτω απόσπασμά του, που αν και γραμμένο στην καθαρεύουσα παραδέχεται πλέον την υπεροχή και το ταχύ προβάδισμα της δημοτικής: «Η καθαρεύουσα, ην ως άνθος θερμοκηπίου εκαλλιέργησαν εν τοις σπουδαστηρίοις αυτών οι λόγιοι, εξέλιπε βαθμηδόν και η λύρα στέφεται με το ακμαίον και ευώδες άνθος της δημώδους. Η δε ανακαίνισις της νεοελληνικής ποιήσεως, υπέρ ης πολλοί και καλοί ποιηταί εμόχθησαν, ταφέντες υπό τα ψυχρά σάβανα της καθαρευούσης, βεβαίως θέλει επιτευχθεί εν μέλλοντι χρόνω δια της δημώδους…»
Ποιητικές συλλογές: Θησεύς (βραβείο), Το μήλον της έριδος, Η μάνα Ελλάς στον Ποιητή, Παλαιά και νέα ποιήματα, Ποιήματα, Διπλή ζωή, Εμπρός στο άπειρον , Σφιγξ και Πήγασος , Χρυσοπηγή, Το Αιγαίον, Αθήνα. Επίσης σπουδαίο ήταν το μεταφραστικό και το δραματουργικό έργο του. Από τα σημαντικότερα έργα του Προβελέγγιου θεωρείται η έμμετρη μετάφραση του Φάουστ του Γκαίτε, η πρώτη στην ελληνική γλώσσα. Από τα πολλά θεατρικά έργα του αναφέρω τα ‘’Φαίδρα’’ και ‘’Νικηφόρος Φωκάς’’ (βραβείο )

Και βέβαιο το Κρητικό ζήτημα δεν άφησε ασυγκίνητο τον Αριστομένη Προβελέγγιο. Ενδιαφέρον σε ιδεολογικό βάρος, σε ύφος, ρυθμό και ένταση το ποίημά του Η ΚΡΗΤΗ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ:

Η ΚΡΗΤΗ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ὦ μάννα, ἔχεις γιὰ μένανε θυσιαστῆ./ Σὲ ὑβρίσανε, σὲ πίκραναν γιὰ μένα./ Ἀλλὰ μέσ’ ἀπ’ τὰ σπλάχνα μου τὰ ματωμένα/σοῦ στέλλω τὸν Ἐκδικητή./ Τὸν πότισα τὴ λάβρα καὶ φωτιά,/ ποῦ μέσα στὴν καρδιά μου βράζει,/ καὶ τὴν ὁρμὴ καὶ λεβεντιά,/ ποῦ θριαμβεύει καὶ δοξάζει./ Τὸν ἔθρεψα μὲ τὴ στοργή,/ πὤχω γιὰ σένα στὸν αἰῶνα,/ καὶ τοὔδωκα ψυχὴ μεγαλουργὴ/γιὰ τὸν γιγάντειον ἀγῶνα./ Τὸν πότισα τὸν ἁγιασμὸ/τῶν αἰωνίων μου ὀνείρων,/ τὸν θεῖον ἐνθουσιασμὸ/τόσων ἡρώων καὶ μαρτύρων./ Ἔρχετ’ ὁ γυιός μου!/ ἔρχεται τῆς ἀδικίας τιμωρός./ Ἔρχεται, κι’ ἀναστηλώνετ’ ὁ Σταυρός,/ ποῦ τὸν ἐκρήμνισαν οἱ δυνατοὶ τοῦ κόσμου./ Ἔρχεται σὰν τὸν Ἡρακλῆ/τὸν λίθον πέντε αἰώνων νὰ κυλίσῃ,/ καὶ μυριάδες σκλάβους ν’ ἀναστήσῃ/μὲ τῆς Ἐλευθερίας τὸ φιλί./ Ὦ μάννα, ἔχεις γιὰ μένανε θυσιαστῆ./ Ἀλλὰ σοῦ στέλλω τὸ παιδί μου Ἐκδικητή./ Αὐτὸς ἀπ’ τὴν ταπείνωσι θενὰ σὲ σώσῃ/καὶ στὴν ἀρχαία δόξα σου θὰ σ’ ἀνυψώσῃ.

Απέκτησε δυο κόρες από τον γάμο του με την Αγλαΐα Βλάχου που δυστυχώς απεβίωσε νωρίς. Ο ποιητής μας αναπαύεται στην αγαπημένη του Σίφνο. Τάφηκε σε ιδιωτικό χώρο στον Ναό του Γέρο- Αη Νικόλα στα Εξάμπελα. Η ψυχή του πετάει εκεί που ονειρεύτηκε στο ατέρμονο γαλάζιο, στην αιθέρια χώρα της Μνήμης, εκεί που ήθελε να πολιτογραφηθεί όταν αφιερώθηκε στην περιπέτεια της δημιουργίας .

ΠΕΤΑ, ΨΥΧΗ ΜΟΥ
Πέτα, ψυχή μου, πέτα! τὴν γῆν ἀποχαιρέτα./ Μὴ τρέμῃς, μὴ σκιασθῇς,/ Σ’ αἰώνιο σκοτάδι,/ σ’ ἀνυπαρξίας ᾌδη /δὲν θενὰ βυθισθῇς./ Οὔτε σὲ σφαῖρες ξένες,/ ἔρημες, νεκρωμένες,/δὲν θενὰ πλανηθῇς. /Ψυχή μου, μὴ δειλιάζῃς./ Σύ, ποὺ σὲ μιὰ στιγμὴ/τὸ Σύμπαν ἀγκαλιάζεις/καὶ τολμηρὴ στὸ θεῖο/βαθύνεις μεγαλεῖο,/ δὲν πλάσθηκες θνητή./ Ἄνοιξε τὸ φτερό σου/τ’ ἄϋλο κι’ ἀνυψώσου /ἐλεύθερη, γοργή,/ φαιδρή, σὰν ἥλιου ἀχτίδα,/ στὴν πρώτη σου πατρίδα,/ στὴ θεία σου πηγή./ Ἐκεῖ τὰ ὀνείρατά σου,/ ἐκεῖ τὰ ἰνδάλματά σου/θὰ σὲ προϋπαντήσουν./ Θ’ ἁπλώσουνε τὰ χέρια/ κι’ ἀνάμεσ’ ἀπ’ τ’ ἀστέρια /θὰ σὲ καθοδηγήσουν. /Χαρούμενη ἀνυψώσου./ Ἐκεῖ θὰ λάμψη ἐμπρός σου/μ’ ἀφάνταστη μαγεία/ ὅ,τι στὴ γῆ ποθοῦσες,/ κ’ ἐμάντευες, ζητοῦσες /μέσ’ στὴ Δημιουργία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

-Αριστομένης Προβελέγγιος, ο τραγουδιστής του Αιγαίου -Συγγραφέας: Πετρόπουλος Γ. Αλέξανδρος (εγγονός του ποιητή) –Αθήνα 1986 (Η φωτο 5 αντλήθηκε από το παραπάνω βιβλίο) -//-‘’Αριστομένης Προβελέγγιος’’ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΕΣ – Συγγραφέας: Αντρέας Καραντώνης Τ.1ος Αθήνα 1977//-fractal: Ο Ύμνος της Σίφνου: Ένα άτιτλο ποίημα του Αριστομένη Προβελέγγιου .Γράφει ο Αλκιβιάδης Ν.Λεμπέσης
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

Αναγκαία διευκρίνιση: *Ο Αριστομένης (Άρης) Προβελέγγιος (Αθήνα 1914-1999) με καταγωγή από τη Σίφνο ήταν διακεκριμένος αρχιτέκτονας , πολεοδόμος. Ασχολήθηκε με τη ζωγραφική και την ποίηση( Vingt Poemes, 1959)* . Συμμετείχε στην Αντίσταση. Εργάστηκε στο Παρίσι στο γραφείο του Λε Κορμπυζιέ, εκπόνησε πολεοδομικές μελέτες και σχεδίασε οικιστικά συγκροτήματα στη Γαλλία. Στην Αθήνα τα αρχιτεκτονικά έργα του άφησαν ξεχωριστό αρχιτεκτονικό αποτύπωμα. (Η εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ LAROUSSE BRITANNIKA τ.43 τον αναφέρει ως εγγονό του ποιητή.) Η συλλογή του Vingt Poemes μτφρ.Είκοσι Ποιήματα –νεωτερικής γραφής-εκδόθηκε το 1985 στην Αθήνα από τα ‘’ΚΕΙΜΕΝΑ’’, δίγλωσση σε γαλλικά-ελληνικά.
**ΦΩΤΟ 6: Η επιγραφή με την ποιητική αφιέρωση του Κωστή Παλαμά βρίσκεται στον τάφο του ποιητή.

Η στήλη “Πράξεις Ποιητών” κάθε πρώτη Δευτέρα του μήνα θα παρουσιάζει το έργο και τη ζωή ποιητών.