Ο ποιητής Ιωάννης Γρυπάρης (1870-1942)

ΚΡΙΝΟΣ ΚΑΙ ΨΥΧΗ

Ψυχή φρουμάζει, κόκκινη ψυχή σαν αιμοστάτης!/Στρώμα ζητάει του ύπνου της τη μυροφόρ’ αγκάλη/κρίνου, που περιλάμπιζε με τ’ αναφτεριασμά της,/κρίνου, πόχει γι’ αυτήν κλειστά τ’ ανέσυρτά του κάλλη./Τέτοιος και μες στη σιγαλιά της νύχτας της δροσάτης/για Σε πετάει ολόψυχος κι ο λογισμός μου πάλι∙/μη σου ταράζει τα όνειρα; Κι ίσως θαρρείς ο μπάτης/πως σου χαϊδεύει ανάλφρα τ’ ωραίο σου το κεφάλι;/Θα σ’ ανανιώση η φλόγα του στο πιο γλυκό σου βύθος/που η μαγιωμένη ξάπλωσε βραδιά στο αγνό σου στήθος/κάτω απ’ τα πεύκα τα παλιά ή κάπου σ’ έρμο βράχο./Κι αν κάτι μάθης γύρω σου θερμά να φτερουγίζη/με ουδ’ όσον ήχο θ’ άκουες σαν ξένο αυτί βουίζη/θα πης το χέρι φέρνοντας στο μέτωπο: “Τι να’χω;’’ (ποίηση Ι.Γρυπάρη )

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ του 2023 και οι ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ κλείνουν με αυτό το αφιέρωμα τέσσερα χρόνια σταθερής μηνιαίας παρουσίας στα φιλόξενα ΧΑΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ. Η στόχευση της στήλης ήταν εξαρχής να αφουγκραστεί και να μεταφέρει τα βαθύτερα αιτήματα της προσωπικότητας των ποιητών που παρουσίαζε, κάποιες φορές να φωτίσει κιόλας σημεία του βίου τους που επιζητούσαν δικαίωση ή τουλάχιστον τη μνημοσύνη. Και μέσα από αυτή την προσέγγιση να αναδειχθεί η ιδιαίτερη ψυχοσύσταση της γνήσιας ποιητικής προσωπικότητας που ταλανιζόμενη από όλες τις διακυμάνσεις της ευαισθησίας είναι πάντα η πιο ικανή να αγγίξει την ανθρώπινη ψυχή. Με λόγο και σιωπές, αλλά και με κάτι άλλο που υπερβαίνει και τις λέξεις ακόμα και στις πιο ευφάνταστες συνθέσεις τους. Αυτό το κάτι άλλο δεν είναι μετρήσιμο, δεν είναι απτό, είναι μια θεία χάρη που δωρείται σε ολίγους-όχι ατιμώρητα- και για να αξιοποιηθεί στο μέγιστο βαθμό συνήθως απαιτεί πλήθος υπερβάσεων βίου και προσωπική ανεξαρτησία.
Στο σημερινό επετειακό αφιέρωμα επέλεξα τον μεγάλο ποιητή και μεταφραστή Ιωάννη Γρυπάρη και πρόταξα το ποίημά του ΚΡΙΝΟΣ ΚΑΙ ΨΥΧΗ αφού και τα τέσσερα αυτά χρόνια μέριμνα της στήλης ήταν η Ψυχή των Ποιητών και πώς εκείνες απλώνουν ρίζες στη Δική μας Ψυχή. Ρίζες βαθιές, επώδυνα αληθινές , δίχως γλωσσοπλαστικούς γλυκασμούς, με λέξεις που μας οδηγούν στην ανθρώπινη περιπέτεια και αυτογνωσία , αυτή είναι η μοίρα των καθαρόαιμων ποιητών. Οι βελούδινοι στίχοι του παραπάνω ποιήματος που με αβρότητα αγγίζουν το αέρινο μαγνάδι μιας Ψυχής με παρέπεμψαν στον πίνακα του Γύζη “Η ΨΥΧΗ ΤΟΥ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ”. Διάφανη κι αυτή την απέδωσε ο χρωστήρας του μεγάλου ζωγράφου και συναντήθηκε η Ποίηση με τη Ζωγραφική, εξάλλου πάντα αυτές οι δυο τέχνες συμπορεύονταν. Το ζητούμενο λοιπόν η Ψυχή… εν προκειμένω η ψυχή ενός ποιητή που τον διδαχθήκαμε στα σχολικά μας χρόνια και κυρίως τον γνωρίσαμε από το ποίημά του ΟΙ ΕΣΤΙΑΔΕΣ (ακολουθούν δύο αποσπάσματα ):

ΕΣΤΙΑΔΕΣ

Βαθιά άκραχτα μεσάνυχτα, τρισκότεινοι ουρανοί/πάν’ απ’ την Πολιτεία την κοιμισμένη κι άξαφνα σέρνει του Κακού το Πνεύμα μια φωνή, τρόμου φωνή κι όλοι πετιούνται αλαλιασμένοι./’’Έσβησε η άσβηστη φωτιά!’’κι όλοι δρομούν φορά/τυφλοί μέσα στη νύχτα να προφτάσουν,/όχι μ’ ελπίδα πως μπορεί να ν’ ψεύτρα η συμφορά,/παρά να δουν τα μάτια τους και στη χορτάσουν…
Και βλέπουν: με της γνώριμης αρχαίας των αρετής/το σχήμα το ανωφέλευτο ντυμένες/στον προδομένο το βωμόν εμπρός γονυπετείς/τις Εστιάδες τις σεμνές, μα κολασμένες./Το κρίμα τους εστάθηκε μια άβουλη αναμελιά κι αραθυμιά, σαν της δικής μας νιότης!/μα η άγια η φωτιά, μια πόσβησε, δεν την ανάβει πλιά/ανθρώπινο προσάναμμα ή πυροδότης…

Ο Ιωάννης Ν. Γρυπάρης γεννήθηκε στον Αρτεμώνα της Σίφνου ,όμως μετοίκησε με τους γονείς του στην Κωνσταντινούπολη όπου και φοίτησε στη Μεγάλη του Γένους Σχολή. Αργότερα αποφοίτησε από τη Φιλοσοφική Σχολή και δίδαξε ως φιλόλογος στη Μέση Εκπαίδευση στην επαρχία και στην Αθήνα. Αξιοσημείωτο είναι το ότι πριν ακόμη πάρει το πτυχίο του δίδαξε ως ελληνοδιδάσκαλος στο Πέραν, στην Αρτάκη και στο Σκούταρι. Φύση ανήσυχη με διεισδυτικό βλέμμα στην επιστήμη και στην τέχνη του συνέχισε τις σπουδές του στην Ιταλία, στη Γερμανία και στη Γαλλία. Η αναταραχή του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου τον βρίσκει στη θέση του Γενικού Επιθεωρητή Μέσης Εκπαίδευσης , το 1923 τοποθετήθηκε τμηματάρχης Γραμμάτων και Τεχνών του Υπουργείου Παιδείας και το 1930 διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου. Λαμπρός και ακαταπόνητος φιλόλογος, εκτός από το ποιητικό έργο του, μας έδωσε πολύτιμες μεταφράσεις. Παραθέτω τις παρακάτω αξιόλογες επισημάνσεις του Κώστα Γεωργουσόπουλου “Το μεταφραστικό έργο του Γρυπάρη είναι περιορισμένο, αλλά μέγα, πλην ολίγων μεταφράσεων από τα Γερμανικά, ανάμεσα στις οποίες ξεχωρίζει το παραμύθι του Γκαίτε Ράινεκε Φουξ, μετέφρασε διαλόγους του Πλάτωνος με εξέχουσα την Πολιτεία. Η μεταφραστική του όμως δόξα στάθηκαν οι μεταφράσεις όλων των τραγωδιών του Αισχύλου και του Σοφοκλή, καθώς και των Βακχών του Ευρυπίδη. Οι μεταφράσεις αυτές απετέλεσαν για πολλά χρόνια όριο αξεπέραστο για τους λογίους, μα και για τους πρακτικούς του θεάτρου, που είχαν αφοσιωθεί στην αναβίωση του αρχαίου δράματος. Οι μεταφράσεις του Γρυπάρη, πέρα από τη φιλολογική τους ενημέρωση και τη νοηματική τους σαφήνεια, χρησιμοποιούσαν την παλαιοδημοτική, βέβαια που ήταν ο εκφραστικός δρόμος της εποχής, αλλά διακρίνονταν για ευλυγισία, κομψότητα και ρυθμική ποικιλία. Πρέπει να πούμε πως η μεταφραστική φόρμουλα που επέλεξε ο Γρυπάρης έγινε σχεδόν υποχρεωτική για τους αμέσως επόμενους μεταφραστές, ένα είδος σχολής. Οι μεταφράσεις αυτές υποστήριξαν τις προσπάθειες του Φώτου Πολίτη, του Δημήτρη Ροντήρη, του Αλέξη Μινωτή, του Αλέξη Σολομού και του Τάκη Μουζενίδη, από το 1930 έως το 1975, στις διάφορες παραστάσεις τους σε κλειστά και ανοιχτά (νέα και αρχαία)θέατρα.’’

ΠΑΝΙΚΟΣ

Ο θεός βοηθός μας και σκεπός! Μες στην καρδιά την άδεια έμπη ο φόβος του, άγνωμοι, παιδιά και νέοι και γέροι./Στα πλούσια Τέμπη ανάμεσα στου Αδμήτου τα κοπάδια/κοιμάται ο νέος ωραίος βοσκός στη χλόη το μεσημέρι./ Πλάι μας κάπου οι αγνώριστοι περνούν θεοί, ποιος ξέρει;/ο θεός βοηθός μας και σκεπός, χαράημερα και βράδια./ Στον ύπνο πνέει του ωραίου βοσκού ξεπνοϊσμένο αγέρι,/κι άγνοιαστα βόσκουν λάγια αρνιά στα τροφαντά λιβάδια./Βοσκός του Ολύμπου ο εξόριστος, μα όνειρα θεία κάνει:/των Ουρανίων πως οδηγάει τη θεία πομπή του εφάνη/και τον αρχαίο, στον ύπνο του, σιγανακρούει παιάνα./Τρόμο βαθύ σκορπούν του θείου σκοπού τα θεία τα μάγια∙/το λάλο ανάβρυσμα κρατεί του βράχου η νερομάνα/και ροβολούν κατάραχα τ’ αρνιά γκρεμνούς και πλάγια!

Ο Γρυπάρης κατέχει σημαντική θέση στην ελληνική ποίηση με τη μία και μοναδική του ποιητική συλλογή “Σκαραβαίοι και τερρακότες’’ (Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών, 1919) που συγκεντρώνει όλα του τα ποιήματα και χωρίζονται από τον ίδιο στις ενότητες: Σκαραβαίοι (σονέτα σε δεκαπεντασύλλαβο), Τερρακότες (σονέτα σε εντεκασύλλαβο), Ιντερμέδια, Δικαιοσύνη και Ελεγεία. Η ποίησή του κινείται από την επιρροή του Παρνασσισμού προς τη γοητεία του Συμβολισμού. Το μυθικό στοιχείο αξιοποιείται με την πλαστικότητα των εικόνων του και με μια γλώσσα σμιλεμένη έτσι ώστε να σε οδηγεί σε λυρικά τοπία πλούσια από τη φιλολογική του εμβρίθεια και τις πολλαπλές του καταγωγές. Ο Γρυπάρης δεν ξεχνά την καταγωγή του από τη Σίφνο – γι αυτό στην αρχή υπέγραφε με το ψευδώνυμο Γιάννης Αρτεμωνιάτης-όμως οι σπουδές του στη Μεγάλη του Γένους Σχολή , η κλασική του παιδεία και οι επιρροές του από τη βυζαντινή γραμματεία, όλες αυτές οι διαφορετικές αφετηρίες καθορίζουν με μια εμφανή τάση αισθητισμού το μεστό γλωσσικά και ιδεολογικά ποιητικό του ύφος.

Διαβάζοντας την ποίηση του φτάνεις με ικανοποίηση στα όμορφα λιμάνια αυτογνωσίας και συνειδητοποίησης. Κι ο ποιητής μας που τόσο πολύ αγαπά να μιλά για την Ψυχή, τη δική του και τη δική μας, στο θλιμμένο του ΑΠΟΒΡΟΧΟ, ποίημα ξεχωριστό, καταλήγει στις τρείς τελευταίες του στροφές:

ΤΟ ΑΠΟΒΡΟΧΟ

… Πώς μας πλανεύει το όνειρο της ευτυχίας ξανά,/σαν να ήταν μια φορά να μας γελάση!/σε νέα ταξίδια μας καλούν τα πλοία στα γαλανά/τα κύματα, που ως να ήπιαν φως κι έχουν χορτάσει./Κι αν τα κρατούνε οι άγκυρες τ’ άρμενα εκεί στη γης,/ κι αν τα τιμόνια στη στεριά βγαλμένα,/κρυφή λαχτάρα επέρασε τα βάθη μιας ψυχής/κι ανατριχιάζουν τα φτερά τα διπλωμένα./Κι ήρθε κι εστάθη η μια ψυχή σ’ απόψηλη κορφή/και τις ζυγές φτερούγες δοκιμάζει,/ξεχνώντας που τις λάβωσε-ψυχή, πικρή αδερφή!-τ΄ αστροπελέκι το παλιό και το χαλάζι.

Θλίψη και τεράστια αμηχανία ένιωσα όταν πρωτοδιάβασα ως αιτία θανάτου του, τη λέξη πείνα . Απεβίωσε στην Κατοχή , το 1942 , στην Καλλιθέα όπου και διέμενε με τη γυναίκα του. Φίλοι του, συγκαιρινοί του λογοτέχνες (Γιάννης Χατζίνης, Γιάννης Βλαχογιάννης, Σωτήρης Σκίπης) πολλές φορές μίλησαν για ένα είδος κοινωνικής απομόνωσης που κατά κάποιο τρόπο είχε επιβάλλει η ίδια του η σύζυγος, μάλιστα ο ίδιος είχε σταματήσει να επισκέπτεται και τη γενέτειρά του , τη Σίφνο. Είναι να απορεί κάποιος με το πώς μπορεί ένα λαμπρό και δραστήριο πνεύμα να εξαρτάται και να αφήνεται σε τέτοιο βαθμό στην προσωπική του ζωή; Πρόσφατα, ήρθε στα χέρια μου η *έκδοση Του βιβλιοπωλείου της Εστίας, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ με δημοσιεύματα του Ηλία Βενέζη από το 1953 έως το 1962 για μορφές και θέματα των γραμμάτων και των τεχνών. Σε δυο του άρθρα στο ΒΗΜΑ (1960) ο Ηλίας Βενέζης φωτίζει την προσωπικότητα του ποιητή και τα γεγονότα, μάλιστα και μέσα από μαρτυρίες του βιογράφου του Σπεράντσα : “Είναι γνωστό και εξακριβωμένο απολύτως ότι ο Γρυπάρης επέθανε στην Κατοχή από την πείνα και από τη στέρηση. Και, όπως ο έσχατος των αποκλήρων, γεμάτος οιδήματα από την αβιταμίνωση. Ο άμοιρος εξασθενημένος όπως ήτανε, ύστερα από μια μεγάλη και οδυνηρήν εγχείρηση, είχεν απόλυτη ανάγκη από καλή δίαιτα κι από στοργική και πολυφροντισμένη περίθαλψη. Και όμως, έμεινεν αβοήθητος. Και ανεπικούρητος. Και παραθεωρημένος ολωσδιόλου. Κι ενώ είχε κάποια περιουσία-και τότε ο μυαλωμένος κόσμος επουλούσε τα πάντα για να ζήσει-η γυναίκα του από στενοψυχιά της έδιωξε την υπηρέτριά τους. Κι ενώ ήταν εντελώς ασυνήθιστη από δουλειές, και ανίκανη να υπηρετήσει και τον εαυτό της και μόνο, άφηκε στη δύσκολη εκείνη περίσταση τον ποιητή να τριγυρνά-άρρωστος και κατεξαντλημένος όπως ήτανε-στα διάφορα ταβερνεία της Καλλιθέας, για να βρει καμιά λαχανίδα, ή καμιά φέτα από το φριχτό εκείνο κατοχικό ξυλόψωμο, με τα οποία να χορτάσει τον άγριο λιμό του. Και μια νύχτα του Μάρτη του 1942 ο δυστυχισμένος Γρυπάρης, χωρίς να τον πάρει κανείς είδηση, βρέθηκε νεκρός στο κρεβάτι του, αποκαμωμένος από την πείνα κι από τη στέρηση. Και ο γιατρός εκλήθηκε μονάχα για να βεβαιώσει το θάνατό του.’’
Ο Βενέζης με ενσυναίσθηση αναφέρει και αποσπάσματα των διαθηκών του ζεύγους (ο Ι.Γ.κληροδότησε το σύνολο της περιουσίας του στην Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών)που μόνο συζυγική τρυφερότητα αναδίδουν, μάλιστα η σύζυγος στη δική της διαθήκη με περισσή φροντίδα περιφρούρησε την υστεροφημία του, αλλά και την ιδική της. Κι όμως σύμφωνα με τον βιογράφο του εκείνη είχε σπάσει τα φτερά του ποιητή, ώστε να μη συνεχίσει να γράφει στίχους.
ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ…ΠΡΑΞΕΙΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ…ΠΝΕΥΜΑΤΑ ΙΣΧΥΡΑ…ΨΥΧΕΣ ΕΥΘΡΑΥΣΤΕΣ ΚΑΙ ΒΕΛΟΥΔΕΝΙΕΣ…
Κι ας κλείσουμε με τον σοφό επίλογο του Βενέζη (εφ. Βήμα 18.10.1960, άρθρο “Ο άγνωστος Γρυπάρης’’): ’’Ποιος μπορεί να ξέρει τα άδυτα της ψυχής δύο ανθρώπων που μοιράστηκαν τη μοναξιά τους επί τριάντα χρόνια, ποιος μπορεί να καταμαρτυρήσει; Το μελτέμι φυσά γερό και χτυπά το κύμα στα Κόκκινα Γκρεμνά (Σίφνος). Ψιθυρίζουμε μέσα μας μερικούς στίχους από τους Σκαραβαίους και τις Τερακότες. Ναι, αυτό το Αιγαίο που πορεύεται, τα “συστήματα των υδάτων’’, και οι στίχοι. Ναι, αυτά είναι η μόνη αυθεντική πραγματικότητα, για την οποία μπορούμε να βάλουμε το χέρι μας στην καρδιά.’’

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: -Ο ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΓΡΥΠΑΡΗΣ, ΘΕΟΔΟΣΗ ΣΠΕΡΑΝΤΣΑ, ΑΣΤΗΡ,1954/ΗΛΙΑΣ ΒΕΝΕΖΗΣ-ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ-ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Χ.Λ. ΚΑΡΑΟΓΛΟΥ –ΕΣΤΙΑ/ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΡΥΠΑΡΗΣ:Ο ΠΡΩΤΟΣ ΜΕΤΑΣΟΛΩΜΙΚΟΣ: ΒΙΟΣ-ΕΡΓΟ-ΕΠΟΧΗ. ΑΘΗΝΑ, ΠΗΓΗ,1971

Η στήλη “Πράξεις Ποιητών” κάθε πρώτη Δευτέρα του μήνα θα παρουσιάζει το έργο και τη ζωή ποιητών.